महाभारत 13.109 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 109→

[mh-13-109] • 69 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। सर्वेषाम् एव वर्णानां म्लेच्छानां च पितामह। उपवासे मतिर् इयं कारणं च न विद्महे।

yudhiṣṭhira uvāca. sarveṣām eva varṇānāṃ mlecchānāṃ ca pitāmaha. upavāse matir iyaṃ kāraṇaṃ ca na vidmahe.

ब्रह्मक्षत्रेण नियमाश् चर्तव्या इति नः श्रुतम्। उपवासे कथं तेषां कृत्यम् अस्ति पितामह।

brahmakṣatreṇa niyamāś cartavyā iti naḥ śrutam. upavāse kathaṃ teṣāṃ kṛtyam asti pitāmaha.

नियमं चोपवासानां सर्वेषां ब्रूहि पार्थिव। अवाप्नोति गतिं कां च उपवासपरायणः।

niyamaṃ copavāsānāṃ sarveṣāṃ brūhi pārthiva. avāpnoti gatiṃ kāṃ ca upavāsaparāyaṇaḥ.

उपवासः परं पुण्यम् उपवासः परायणम्। उपोष्येह नरश्रेष्ठ किं फलं प्रतिपद्यते।

upavāsaḥ paraṃ puṇyam upavāsaḥ parāyaṇam. upoṣyeha naraśreṣṭha kiṃ phalaṃ pratipadyate.

अधर्मान् मुच्यते केन धर्मम् आप्नोति वै कथम्। स्वर्गं पुण्यं च लभते कथं भरतसत्तम।

adharmān mucyate kena dharmam āpnoti vai katham. svargaṃ puṇyaṃ ca labhate kathaṃ bharatasattama.

उपोष्य चापि किं तेन प्रदेयं स्यान् नराधिप। धर्मेण च सुखान् अर्थांल् लभेद् येन ब्रवीहि तम्।

upoṣya cāpi kiṃ tena pradeyaṃ syān narādhipa. dharmeṇa ca sukhān arthāṃl labhed yena bravīhi tam.

वैशंपायन उवाच। एवं ब्रुवाणं कौन्तेयं धर्मज्ञं धर्मतत्त्ववित्। धर्मपुत्रम् इदं वाक्यं भीष्मः शांतनवो ऽब्रवीत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evaṃ bruvāṇaṃ kaunteyaṃ dharmajñaṃ dharmatattvavit. dharmaputram idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt.

इदं खलु महाराज श्रुतम् आसीत् पुरातनम्। उपवासविधौ श्रेष्ठा ये गुणा भरतर्षभ।

idaṃ khalu mahārāja śrutam āsīt purātanam. upavāsavidhau śreṣṭhā ye guṇā bharatarṣabha.

प्राजापत्यं ह्य् अङ्गिरसं पृष्टवान् अस्मि भारत। यथा मां त्वं तथैवाहं पृष्टवांस् तं तपोधनम्।

prājāpatyaṃ hy aṅgirasaṃ pṛṣṭavān asmi bhārata. yathā māṃ tvaṃ tathaivāhaṃ pṛṣṭavāṃs taṃ tapodhanam.

प्रश्नम् एतं मया पृष्टो भगवान् अग्निसंभवः। उपवासविधिं पुण्यम् आचष्ट भरतर्षभ।

praśnam etaṃ mayā pṛṣṭo bhagavān agnisaṃbhavaḥ. upavāsavidhiṃ puṇyam ācaṣṭa bharatarṣabha.

अङ्गिरा उवाच। ब्रह्मक्षत्रे त्रिरात्रं तु विहितं कुरुनन्दन। द्विस्त्रिरात्रम् अथैवात्र निर्दिष्टं पुरुषर्षभ।

aṅgirā uvāca. brahmakṣatre trirātraṃ tu vihitaṃ kurunandana. dvistrirātram athaivātra nirdiṣṭaṃ puruṣarṣabha.

वैश्यशूद्रौ तु यौ मोहाद् उपवासं प्रकुर्वते। त्रिरात्रं द्विस्त्रिरात्रं वा तयोः पुष्टिर् न विद्यते।

vaiśyaśūdrau tu yau mohād upavāsaṃ prakurvate. trirātraṃ dvistrirātraṃ vā tayoḥ puṣṭir na vidyate.

चतुर्थभक्तक्षपणं वैश्यशूद्रे विधीयते। त्रिरात्रं न तु धर्मज्ञैर् विहितं ब्रह्मवादिभिः।

caturthabhaktakṣapaṇaṃ vaiśyaśūdre vidhīyate. trirātraṃ na tu dharmajñair vihitaṃ brahmavādibhiḥ.

पञ्चम्यां चैव षष्ठ्यां च पौर्णमास्यां च भारत। उपोष्य एकभक्तेन नियतात्मा जितेन्द्रियः। क्षमावान् रूपसंपन्नः श्रुतवांश् चैव जायते।

pañcamyāṃ caiva ṣaṣṭhyāṃ ca paurṇamāsyāṃ ca bhārata. upoṣya ekabhaktena niyatātmā jitendriyaḥ. kṣamāvān rūpasaṃpannaḥ śrutavāṃś caiva jāyate.

नानपत्यो भवेत् प्राज्ञो दरिद्रो वा कदा चन। यजिष्णुः पञ्चमीं षष्ठीं क्षपेद् यो भोजयेद् द्विजान्।

nānapatyo bhavet prājño daridro vā kadā cana. yajiṣṇuḥ pañcamīṃ ṣaṣṭhīṃ kṣaped yo bhojayed dvijān.

अष्टमीम् अथ कौन्तेय शुक्लपक्षे चतुर्दशीम्। उपोष्य व्याधिरहितो वीर्यवान् अभिजायते।

aṣṭamīm atha kaunteya śuklapakṣe caturdaśīm. upoṣya vyādhirahito vīryavān abhijāyate.

मार्गशीर्षं तु यो मासम् एकभक्तेन संक्षिपेत्। भोजयेच् च द्विजान् भक्त्या स मुच्येद् व्याधिकिल्बिषैः।

mārgaśīrṣaṃ tu yo māsam ekabhaktena saṃkṣipet. bhojayec ca dvijān bhaktyā sa mucyed vyādhikilbiṣaiḥ.

सर्वकल्याणसंपूर्णः सर्वौषधिसमन्वितः। कृषिभागी बहुधनो बहुपुत्रश् च जायते।

sarvakalyāṇasaṃpūrṇaḥ sarvauṣadhisamanvitaḥ. kṛṣibhāgī bahudhano bahuputraś ca jāyate.

पौषमासं तु कौन्तेय भक्तेनैकेन यः क्षपेत्। सुभगो दर्शनीयश् च यशोभागी च जायते।

pauṣamāsaṃ tu kaunteya bhaktenaikena yaḥ kṣapet. subhago darśanīyaś ca yaśobhāgī ca jāyate.

पितृभक्तो माघमासम् एकभक्तेन यः क्षपेत्। श्रीमत्कुले ज्ञातिमध्ये स महत्त्वं प्रपद्यते।

pitṛbhakto māghamāsam ekabhaktena yaḥ kṣapet. śrīmatkule jñātimadhye sa mahattvaṃ prapadyate.

भगदैवं तु यो मासम् एकभक्तेन यः क्षपेत्। स्त्रीषु वल्लभतां याति वश्याश् चास्य भवन्ति ताः।

bhagadaivaṃ tu yo māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet. strīṣu vallabhatāṃ yāti vaśyāś cāsya bhavanti tāḥ.

चैत्रं तु नियतो मासम् एकभक्तेन यः क्षपेत्। सुवर्णमणिमुक्ताढ्ये कुले महति जायते।

caitraṃ tu niyato māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet. suvarṇamaṇimuktāḍhye kule mahati jāyate.

निस्तरेद् एकभक्तेन वैशाखं यो जितेन्द्रियः। नरो वा यदि वा नारी ज्ञातीनां श्रेष्ठतां व्रजेत्।

nistared ekabhaktena vaiśākhaṃ yo jitendriyaḥ. naro vā yadi vā nārī jñātīnāṃ śreṣṭhatāṃ vrajet.

ज्येष्ठामूलं तु यो मासम् एकभक्तेन संक्षपेत्। ऐश्वर्यम् अतुलं श्रेष्ठं पुमान् स्त्री वाभिजायते।

jyeṣṭhāmūlaṃ tu yo māsam ekabhaktena saṃkṣapet. aiśvaryam atulaṃ śreṣṭhaṃ pumān strī vābhijāyate.

आषाढम् एकभक्तेन स्थित्वा मासम् अतन्द्रितः। बहुधान्यो बहुधनो बहुपुत्रश् च जायते।

āṣāḍham ekabhaktena sthitvā māsam atandritaḥ. bahudhānyo bahudhano bahuputraś ca jāyate.

श्रावणं नियतो मासम् एकभक्तेन यः क्षपेत्। रूपद्रविणसंपन्नः सुखी भवति नित्यशः। यत्र तत्राभिषेकेण युज्यते ज्ञातिवर्धनः। धनवान् कीर्तिमांश् चैव कुले महति जायते।

śrāvaṇaṃ niyato māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet. rūpadraviṇasaṃpannaḥ sukhī bhavati nityaśaḥ. yatra tatrābhiṣekeṇa yujyate jñātivardhanaḥ. dhanavān kīrtimāṃś caiva kule mahati jāyate.

प्रौष्ठपदं तु यो मासम् एकाहारो भवेन् नरः। धनाढ्यं स्फीतम् अचलम् ऐश्वर्यं प्रतिपद्यते।

prauṣṭhapadaṃ tu yo māsam ekāhāro bhaven naraḥ. dhanāḍhyaṃ sphītam acalam aiśvaryaṃ pratipadyate.

तथैवाश्वयुजं मासम् एकभक्तेन यः क्षपेत्। प्रजावान् वाहनाढ्यश् च बहुपुत्रश् च जायते।

tathaivāśvayujaṃ māsam ekabhaktena yaḥ kṣapet. prajāvān vāhanāḍhyaś ca bahuputraś ca jāyate.

कार्त्तिकं तु नरो मासं यः कुर्याद् एकभोजनम्। शूरश् च बहुभार्यश् च कीर्तिमांश् चैव जायते।

kārttikaṃ tu naro māsaṃ yaḥ kuryād ekabhojanam. śūraś ca bahubhāryaś ca kīrtimāṃś caiva jāyate.

इति मासा नरव्याघ्र क्षपतां परिकीर्तिताः। तिथीनां नियमा ये तु शृणु तान् अपि पार्थिव।

iti māsā naravyāghra kṣapatāṃ parikīrtitāḥ. tithīnāṃ niyamā ye tu śṛṇu tān api pārthiva.

पक्षे पक्षे गते यस् तु भक्तम् अश्नाति भारत। गवाढ्यो बहुपुत्रश् च दीर्घायुश् च स जायते।

pakṣe pakṣe gate yas tu bhaktam aśnāti bhārata. gavāḍhyo bahuputraś ca dīrghāyuś ca sa jāyate.

मासि मासि त्रिरात्राणि कृत्वा वर्षाणि द्वादश। गणाधिपत्यं प्राप्नोति निःसपत्नम् अनाविलम्।

māsi māsi trirātrāṇi kṛtvā varṣāṇi dvādaśa. gaṇādhipatyaṃ prāpnoti niḥsapatnam anāvilam.

एते तु नियमाः सर्वे कर्तव्याः शरदो दश। द्वे चान्ये भरतश्रेष्ठ प्रवृत्तिम् अनुवर्तता।

ete tu niyamāḥ sarve kartavyāḥ śarado daśa. dve cānye bharataśreṣṭha pravṛttim anuvartatā.

यस् तु प्रातस् तथा सायं भुञ्जानो नान्तरा पिबेत्। अहिंसानिरतो नित्यं जुह्वानो जातवेदसम्।

yas tu prātas tathā sāyaṃ bhuñjāno nāntarā pibet. ahiṃsānirato nityaṃ juhvāno jātavedasam.

षड्भिः स वर्षैर् नृपते सिध्यते नात्र संशयः। अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः।

ṣaḍbhiḥ sa varṣair nṛpate sidhyate nātra saṃśayaḥ. agniṣṭomasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ.

अधिवासे सो ऽप्सरसां नृत्यगीतविनादिते। रमते स्त्रीसहस्राढ्ये सुकृती विरजा नरः। तप्तकाञ्चनवर्णाभं विमानम् अधिरोहति।

adhivāse so 'psarasāṃ nṛtyagītavinādite. ramate strīsahasrāḍhye sukṛtī virajā naraḥ. taptakāñcanavarṇābhaṃ vimānam adhirohati.

पूर्णं वर्षसहस्रं तु ब्रह्मलोके महीयते। तत्क्षयाद् इह चागम्य माहात्म्यं प्रतिपद्यते।

pūrṇaṃ varṣasahasraṃ tu brahmaloke mahīyate. tatkṣayād iha cāgamya māhātmyaṃ pratipadyate.

यस् तु संवत्सरं पूर्णम् एकाहारो भवेन् नरः। अतिरात्रस्य यज्ञस्य स फलं समुपाश्नुते।

yas tu saṃvatsaraṃ pūrṇam ekāhāro bhaven naraḥ. atirātrasya yajñasya sa phalaṃ samupāśnute.

दशवर्षसहस्राणि स्वर्गे च स महीयते। तत्क्षयाद् इह चागम्य माहात्म्यं प्रतिपद्यते।

daśavarṣasahasrāṇi svarge ca sa mahīyate. tatkṣayād iha cāgamya māhātmyaṃ pratipadyate.

यस् तु संवत्सरं पूर्णं चतुर्थं भक्तम् अश्नुते। अहिंसानिरतो नित्यं सत्यवाङ् नियतेन्द्रियः।

yas tu saṃvatsaraṃ pūrṇaṃ caturthaṃ bhaktam aśnute. ahiṃsānirato nityaṃ satyavāṅ niyatendriyaḥ.

वाजपेयस्य यज्ञस्य फलं वै समुपाश्नुते। त्रिंशद्वर्षसहस्राणि स्वर्गे च स महीयते।

vājapeyasya yajñasya phalaṃ vai samupāśnute. triṃśadvarṣasahasrāṇi svarge ca sa mahīyate.

षष्ठे काले तु कौन्तेय नरः संवत्सरं क्षपेत्। अश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः।

ṣaṣṭhe kāle tu kaunteya naraḥ saṃvatsaraṃ kṣapet. aśvamedhasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ.

चक्रवाकप्रयुक्तेन विमानेन स गच्छति। चत्वारिंशत् सहस्राणि वर्षाणां दिवि मोदते।

cakravākaprayuktena vimānena sa gacchati. catvāriṃśat sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate.

अष्टमेन तु भक्तेन जीवन् संवत्सरं नृप। गवामयस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः।

aṣṭamena tu bhaktena jīvan saṃvatsaraṃ nṛpa. gavāmayasya yajñasya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ.

हंससारसयुक्तेन विमानेन स गच्छति। पञ्चाशतं सहस्राणि वर्षाणां दिवि मोदते।

haṃsasārasayuktena vimānena sa gacchati. pañcāśataṃ sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate.

पक्षे पक्षे गते राजन् यो ऽश्नीयाद् वर्षम् एव तु। षण्मासानशनं तस्य भगवान् अङ्गिराब्रवीत्। षष्टिं वर्षसहस्राणि दिवम् आवसते च सः।

pakṣe pakṣe gate rājan yo 'śnīyād varṣam eva tu. ṣaṇmāsānaśanaṃ tasya bhagavān aṅgirābravīt. ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi divam āvasate ca saḥ.

वीणानां वल्लकीनां च वेणूनां च विशां पते। सुघोषैर् मधुरैः शब्दैः सुप्तः स प्रतिबोध्यते।

vīṇānāṃ vallakīnāṃ ca veṇūnāṃ ca viśāṃ pate. sughoṣair madhuraiḥ śabdaiḥ suptaḥ sa pratibodhyate.

संवत्सरम् इहैकं तु मासि मासि पिबेत् पयः। फलं विश्वजितस् तात प्राप्नोति स नरो नृप।

saṃvatsaram ihaikaṃ tu māsi māsi pibet payaḥ. phalaṃ viśvajitas tāta prāpnoti sa naro nṛpa.

सिंहव्याघ्रप्रयुक्तेन विमानेन स गच्छति। सप्ततिं च सहस्राणि वर्षाणां दिवि मोदते।

siṃhavyāghraprayuktena vimānena sa gacchati. saptatiṃ ca sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate.

मासाद् ऊर्ध्वं नरव्याघ्र नोपवासो विधीयते। विधिं त्व् अनशनस्याहुः पार्थ धर्मविदो जनाः।

māsād ūrdhvaṃ naravyāghra nopavāso vidhīyate. vidhiṃ tv anaśanasyāhuḥ pārtha dharmavido janāḥ.

अनार्तो व्याधिरहितो गच्छेद् अनशनं तु यः। पदे पदे यज्ञफलं स प्राप्नोति न संशयः।

anārto vyādhirahito gacched anaśanaṃ tu yaḥ. pade pade yajñaphalaṃ sa prāpnoti na saṃśayaḥ.

दिवं हंसप्रयुक्तेन विमानेन स गच्छति। शतं चाप्सरसः कन्या रमयन्त्य् अपि तं नरम्।

divaṃ haṃsaprayuktena vimānena sa gacchati. śataṃ cāpsarasaḥ kanyā ramayanty api taṃ naram.

आर्तो वा व्याधितो वापि गच्छेद् अनशनं तु यः। शतं वर्षसहस्राणां मोदते दिवि स प्रभो। काञ्चीनूपुरशब्देन सुप्तश् चैव प्रबोध्यते।

ārto vā vyādhito vāpi gacched anaśanaṃ tu yaḥ. śataṃ varṣasahasrāṇāṃ modate divi sa prabho. kāñcīnūpuraśabdena suptaś caiva prabodhyate.

सहस्रहंससंयुक्ते विमाने सोमवर्चसि। स गत्वा स्त्रीशताकीर्णे रमते भरतर्षभ।

sahasrahaṃsasaṃyukte vimāne somavarcasi. sa gatvā strīśatākīrṇe ramate bharatarṣabha.

क्षीणस्याप्यायनं दृष्टं क्षतस्य क्षतरोहणम्। व्याधितस्यौषधग्रामः क्रुद्धस्य च प्रसादनम्।

kṣīṇasyāpyāyanaṃ dṛṣṭaṃ kṣatasya kṣatarohaṇam. vyādhitasyauṣadhagrāmaḥ kruddhasya ca prasādanam.

दुःखितस्यार्थमानाभ्यां द्रव्याणां प्रतिपादनम्। न चैते स्वर्गकामस्य रोचन्ते सुखमेधसः। न चैतद् रोचते तेषां ये धनैः सुखमेधिनः।

duḥkhitasyārthamānābhyāṃ dravyāṇāṃ pratipādanam. na caite svargakāmasya rocante sukhamedhasaḥ. na caitad rocate teṣāṃ ye dhanaiḥ sukhamedhinaḥ.

अतः स कामसंयुक्तो विमाने हेमसंनिभे। रमते स्त्रीशताकीर्णे पुरुषो ऽलंकृतः शुभे।

ataḥ sa kāmasaṃyukto vimāne hemasaṃnibhe. ramate strīśatākīrṇe puruṣo 'laṃkṛtaḥ śubhe.

स्वस्थः सफलसंकल्पः सुखी विगतकल्मषः। अनश्नन् देहम् उत्सृज्य फलं प्राप्नोति मानवः।

svasthaḥ saphalasaṃkalpaḥ sukhī vigatakalmaṣaḥ. anaśnan deham utsṛjya phalaṃ prāpnoti mānavaḥ.

बालसूर्यप्रतीकाशे विमाने हेमवर्चसि। वैडूर्यमुक्ताखचिते वीणामुरजनादिते।

bālasūryapratīkāśe vimāne hemavarcasi. vaiḍūryamuktākhacite vīṇāmurajanādite.

पताकादीपिकाकीर्णे दिव्यघण्टानिनादिते। स्त्रीसहस्रानुचरिते स नरः सुखम् एधते।

patākādīpikākīrṇe divyaghaṇṭāninādite. strīsahasrānucarite sa naraḥ sukham edhate.

यावन्ति रोमकूपाणि तस्य गात्रेषु पाण्डव। तावन्त्य् एव सहस्राणि वर्षाणां दिवि मोदते।

yāvanti romakūpāṇi tasya gātreṣu pāṇḍava. tāvanty eva sahasrāṇi varṣāṇāṃ divi modate.

नास्ति वेदात् परं शास्त्रं नास्ति मातृसमो गुरुः। न धर्मात् परमो लाभस् तपो नानशनात् परम्।

nāsti vedāt paraṃ śāstraṃ nāsti mātṛsamo guruḥ. na dharmāt paramo lābhas tapo nānaśanāt param.

ब्राह्मणेभ्यः परं नास्ति पावनं दिवि चेह च। उपवासैस् तथा तुल्यं तपःकर्म न विद्यते।

brāhmaṇebhyaḥ paraṃ nāsti pāvanaṃ divi ceha ca. upavāsais tathā tulyaṃ tapaḥkarma na vidyate.

उपोष्य विधिवद् देवास् त्रिदिवं प्रतिपेदिरे। ऋषयश् च परां सिद्धिम् उपवासैर् अवाप्नुवन्।

upoṣya vidhivad devās tridivaṃ pratipedire. ṛṣayaś ca parāṃ siddhim upavāsair avāpnuvan.

दिव्यं वर्षसहस्रं हि विश्वामित्रेण धीमता। क्षान्तम् एकेन भक्तेन तेन विप्रत्वम् आगतः।

divyaṃ varṣasahasraṃ hi viśvāmitreṇa dhīmatā. kṣāntam ekena bhaktena tena vipratvam āgataḥ.

च्यवनो जमदग्निश् च वसिष्ठो गौतमो भृगुः। सर्व एव दिवं प्राप्ताः क्षमावन्तो महर्षयः।

cyavano jamadagniś ca vasiṣṭho gautamo bhṛguḥ. sarva eva divaṃ prāptāḥ kṣamāvanto maharṣayaḥ.

इदम् अङ्गिरसा पूर्वं महर्षिभ्यः प्रदर्शितम्। यः प्रदर्शयते नित्यं न स दुःखम् अवाप्नुते।

idam aṅgirasā pūrvaṃ maharṣibhyaḥ pradarśitam. yaḥ pradarśayate nityaṃ na sa duḥkham avāpnute.

इमं तु कौन्तेय यथाक्रमं विधिं; प्रवर्तितं ह्य् अङ्गिरसा महर्षिणा। पठेत यो वै शृणुयाच् च नित्यदा; न विद्यते तस्य नरस्य किल्बिषम्।

imaṃ tu kaunteya yathākramaṃ vidhiṃ; pravartitaṃ hy aṅgirasā maharṣiṇā. paṭheta yo vai śṛṇuyāc ca nityadā; na vidyate tasya narasya kilbiṣam.

विमुच्यते चापि स सर्वसंकरैर्; न चास्य दोषैर् अभिभूयते मनः। वियोनिजानां च विजानते रुतं; ध्रुवां च कीर्तिं लभते नरोत्तमः।

vimucyate cāpi sa sarvasaṃkarair; na cāsya doṣair abhibhūyate manaḥ. viyonijānāṃ ca vijānate rutaṃ; dhruvāṃ ca kīrtiṃ labhate narottamaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...