महाभारत 13.103 (श्लोक 1)

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 103→

[mh-13-103] • 37 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कथं स वै विपन्नश् च कथं वै पातितो भुवि। कथं चानिन्द्रतां प्राप्तस् तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ sa vai vipannaś ca kathaṃ vai pātito bhuvi. kathaṃ cānindratāṃ prāptas tad bhavān vaktum arhati.

भीष्म उवाच। एवं तयोः संवदतोः क्रियास् तस्य महात्मनः। सर्वा एवाभ्यवर्तन्त या दिव्या याश् च मानुषाः।

bhīṣma uvāca. evaṃ tayoḥ saṃvadatoḥ kriyās tasya mahātmanaḥ. sarvā evābhyavartanta yā divyā yāś ca mānuṣāḥ.

तथैव दीपदानानि सर्वोपकरणानि च। बलिकर्म च यच् चान्यद् उत्सेकाश् च पृथग्विधाः। सर्वास् तस्य समुत्पन्ना देवराज्ञो महात्मनः।

tathaiva dīpadānāni sarvopakaraṇāni ca. balikarma ca yac cānyad utsekāś ca pṛthagvidhāḥ. sarvās tasya samutpannā devarājño mahātmanaḥ.

देवलोके नृलोके च सदाचारा बुधैः स्मृताः। ते चेद् भवन्ति राजेन्द्र ऋध्यन्ते गृहमेधिनः। धूपप्रदानैर् दीपैश् च नमस्कारैस् तथैव च।

devaloke nṛloke ca sadācārā budhaiḥ smṛtāḥ. te ced bhavanti rājendra ṛdhyante gṛhamedhinaḥ. dhūpapradānair dīpaiś ca namaskārais tathaiva ca.

यथा सिद्धस्य चान्नस्य द्विजायाग्रं प्रदीयते। बलयश् च गृहोद्देशे अतः प्रीयन्ति देवताः।

yathā siddhasya cānnasya dvijāyāgraṃ pradīyate. balayaś ca gṛhoddeśe ataḥ prīyanti devatāḥ.

यथा च गृहिणस् तोषो भवेद् वै बलिकर्मणा। तथा शतगुणा प्रीतिर् देवतानां स्म जायते।

yathā ca gṛhiṇas toṣo bhaved vai balikarmaṇā. tathā śataguṇā prītir devatānāṃ sma jāyate.

एवं धूपप्रदानं च दीपदानं च साधवः। प्रशंसन्ति नमस्कारैर् युक्तम् आत्मगुणावहम्।

evaṃ dhūpapradānaṃ ca dīpadānaṃ ca sādhavaḥ. praśaṃsanti namaskārair yuktam ātmaguṇāvaham.

स्नानेनाद्भिश् च यत् कर्म क्रियते वै विपश्चिता। नमस्कारप्रयुक्तेन तेन प्रीयन्ति देवताः। पितरश् च महाभागा ऋषयश् च तपोधनाः। गृह्याश् च देवताः सर्वाः प्रीयन्ते विधिनार्चिताः।

snānenādbhiś ca yat karma kriyate vai vipaścitā. namaskāraprayuktena tena prīyanti devatāḥ. pitaraś ca mahābhāgā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ. gṛhyāś ca devatāḥ sarvāḥ prīyante vidhinārcitāḥ.

इत्य् एतां बुद्धिम् आस्थाय नहुषः स नरेश्वरः। सुरेन्द्रत्वं महत् प्राप्य कृतवान् एतद् अद्भुतम्।

ity etāṃ buddhim āsthāya nahuṣaḥ sa nareśvaraḥ. surendratvaṃ mahat prāpya kṛtavān etad adbhutam.

कस्य चित् त्व् अथ कालस्य भाग्यक्षय उपस्थिते। सर्वम् एतद् अवज्ञाय न चकारैतद् ईदृशम्।

kasya cit tv atha kālasya bhāgyakṣaya upasthite. sarvam etad avajñāya na cakāraitad īdṛśam.

ततः स परिहीणो ऽभूत् सुरेन्द्रो बलिकर्मतः। धूपदीपोदकविधिं न यथावच् चकार ह। ततो ऽस्य यज्ञविषयो रक्षोभिः पर्यबाध्यत।

tataḥ sa parihīṇo 'bhūt surendro balikarmataḥ. dhūpadīpodakavidhiṃ na yathāvac cakāra ha. tato 'sya yajñaviṣayo rakṣobhiḥ paryabādhyata.

अथागस्त्यम् ऋषिश्रेष्ठं वाहनायाजुहाव ह। द्रुतं सरस्वतीकूलात् स्मयन्न् इव महाबलः।

athāgastyam ṛṣiśreṣṭhaṃ vāhanāyājuhāva ha. drutaṃ sarasvatīkūlāt smayann iva mahābalaḥ.

ततो भृगुर् महातेजा मैत्रावरुणिम् अब्रवीत्। निमीलयस्व नयने जटा यावद् विशामि ते। सुरेन्द्रपातनायेति स च नेत्रे न्यमीलयत्।

tato bhṛgur mahātejā maitrāvaruṇim abravīt. nimīlayasva nayane jaṭā yāvad viśāmi te. surendrapātanāyeti sa ca netre nyamīlayat.

स्थाणुभूतस्य तस्याथ जटाः प्राविशद् अच्युतः। भृगुः स सुमहातेजाः पातनाय नृपस्य ह।

sthāṇubhūtasya tasyātha jaṭāḥ prāviśad acyutaḥ. bhṛguḥ sa sumahātejāḥ pātanāya nṛpasya ha.

ततः स देवराट् प्राप्तस् तम् ऋषिं वाहनाय वै। ततो ऽगस्त्यः सुरपतिं वाक्यम् आह विशां पते।

tataḥ sa devarāṭ prāptas tam ṛṣiṃ vāhanāya vai. tato 'gastyaḥ surapatiṃ vākyam āha viśāṃ pate.

योजयस्वेन्द्र मां क्षिप्रं कं च देशं वहामि ते। यत्र वक्ष्यसि तत्र त्वां नयिष्यामि सुराधिप।

yojayasvendra māṃ kṣipraṃ kaṃ ca deśaṃ vahāmi te. yatra vakṣyasi tatra tvāṃ nayiṣyāmi surādhipa.

इत्य् उक्तो नहुषस् तेन योजयाम् आस तं मुनिम्। भृगुस् तस्य जटासंस्थो बभूव हृषितो भृशम्।

ity ukto nahuṣas tena yojayām āsa taṃ munim. bhṛgus tasya jaṭāsaṃstho babhūva hṛṣito bhṛśam.

न चापि दर्शनं तस्य चकार स भृगुस् तदा। वरदानप्रभावज्ञो नहुषस्य महात्मनः।

na cāpi darśanaṃ tasya cakāra sa bhṛgus tadā. varadānaprabhāvajño nahuṣasya mahātmanaḥ.

न चुकोप स चागस्त्यो युक्तो ऽपि नहुषेण वै। तं तु राजा प्रतोदेन चोदयाम् आस भारत। श्रुतिस्मृती प्रमाणं वा नेति वादे स देवराट्।

na cukopa sa cāgastyo yukto 'pi nahuṣeṇa vai. taṃ tu rājā pratodena codayām āsa bhārata. śrutismṛtī pramāṇaṃ vā neti vāde sa devarāṭ.

न चुकोप स धर्मात्मा ततः पादेन देवराट्। अगस्त्यस्य तदा क्रुद्धो वामेनाभ्यहनच् छिरः।

na cukopa sa dharmātmā tataḥ pādena devarāṭ. agastyasya tadā kruddho vāmenābhyahanac chiraḥ.

तस्मिञ् शिरस्य् अभिहते स जटान्तर्गतो भृगुः। शशाप बलवत् क्रुद्धो नहुषं पापचेतसम्।

tasmiñ śirasy abhihate sa jaṭāntargato bhṛguḥ. śaśāpa balavat kruddho nahuṣaṃ pāpacetasam.

भृगुर् उवाच। यस्मात् पदाहनः क्रोधाच् छिरसीमं महामुनिम्। तस्माद् आशु महीं गच्छ सर्पो भूत्वा सुदुर्मते।

bhṛgur uvāca. yasmāt padāhanaḥ krodhāc chirasīmaṃ mahāmunim. tasmād āśu mahīṃ gaccha sarpo bhūtvā sudurmate.

इत्य् उक्तः स तदा तेन सर्पो भूत्वा पपात ह। अदृष्टेनाथ भृगुणा भूतले भरतर्षभ।

ity uktaḥ sa tadā tena sarpo bhūtvā papāta ha. adṛṣṭenātha bhṛguṇā bhūtale bharatarṣabha.

भृगुं हि यदि सो ऽद्राक्षीन् नहुषः पृथिवीपते। न स शक्तो ऽभविष्यद् वै पातने तस्य तेजसा।

bhṛguṃ hi yadi so 'drākṣīn nahuṣaḥ pṛthivīpate. na sa śakto 'bhaviṣyad vai pātane tasya tejasā.

स तु तैस् तैः प्रदानैश् च तपोभिर् नियमैस् तथा। पतितो ऽपि महाराज भूतले स्मृतिमान् अभूत्। प्रसादयाम् आस भृगुं शापान्तो मे भवेद् इति।

sa tu tais taiḥ pradānaiś ca tapobhir niyamais tathā. patito 'pi mahārāja bhūtale smṛtimān abhūt. prasādayām āsa bhṛguṃ śāpānto me bhaved iti.

ततो ऽगस्त्यः कृपाविष्टः प्रासादयत तं भृगुम्। शापान्तार्थं महाराज स च प्रादात् कृपान्वितः।

tato 'gastyaḥ kṛpāviṣṭaḥ prāsādayata taṃ bhṛgum. śāpāntārthaṃ mahārāja sa ca prādāt kṛpānvitaḥ.

भृगुर् उवाच। राजा युधिष्ठिरो नाम भविष्यति कुरूद्वहः। स त्वां मोक्षयिता शापाद् इत्य् उक्त्वान्तरधीयत।

bhṛgur uvāca. rājā yudhiṣṭhiro nāma bhaviṣyati kurūdvahaḥ. sa tvāṃ mokṣayitā śāpād ity uktvāntaradhīyata.

अगस्त्यो ऽपि महातेजाः कृत्वा कार्यं शतक्रतोः। स्वम् आश्रमपदं प्रायात् पूज्यमानो द्विजातिभिः।

agastyo 'pi mahātejāḥ kṛtvā kāryaṃ śatakratoḥ. svam āśramapadaṃ prāyāt pūjyamāno dvijātibhiḥ.

नहुषो ऽपि त्वया राजंस् तस्माच् छापात् समुद्धृतः। जगाम ब्रह्मसदनं पश्यतस् ते जनाधिप।

nahuṣo 'pi tvayā rājaṃs tasmāc chāpāt samuddhṛtaḥ. jagāma brahmasadanaṃ paśyatas te janādhipa.

तदा तु पातयित्वा तं नहुषं भूतले भृगुः। जगाम ब्रह्मसदनं ब्रह्मणे च न्यवेदयत्।

tadā tu pātayitvā taṃ nahuṣaṃ bhūtale bhṛguḥ. jagāma brahmasadanaṃ brahmaṇe ca nyavedayat.

ततः शक्रं समानाय्य देवान् आह पितामहः। वरदानान् मम सुरा नहुषो राज्यम् आप्तवान्। स चागस्त्येन क्रुद्धेन भ्रंशितो भूतलं गतः।

tataḥ śakraṃ samānāyya devān āha pitāmahaḥ. varadānān mama surā nahuṣo rājyam āptavān. sa cāgastyena kruddhena bhraṃśito bhūtalaṃ gataḥ.

न च शक्यं विना राज्ञा सुरा वर्तयितुं क्व चित्। तस्माद् अयं पुनः शक्रो देवराज्ये ऽभिषिच्यताम्।

na ca śakyaṃ vinā rājñā surā vartayituṃ kva cit. tasmād ayaṃ punaḥ śakro devarājye 'bhiṣicyatām.

एवं संभाषमाणं तु देवाः पार्थ पितामहम्। एवम् अस्त्व् इति संहृष्टाः प्रत्यूचुस् ते पितामहम्।

evaṃ saṃbhāṣamāṇaṃ tu devāḥ pārtha pitāmaham. evam astv iti saṃhṛṣṭāḥ pratyūcus te pitāmaham.

सो ऽभिषिक्तो भगवता देवराज्येन वासवः। ब्रह्मणा राजशार्दूल यथापूर्वं व्यरोचत।

so 'bhiṣikto bhagavatā devarājyena vāsavaḥ. brahmaṇā rājaśārdūla yathāpūrvaṃ vyarocata.

एवम् एतत् पुरावृत्तं नहुषस्य व्यतिक्रमात्। स च तैर् एव संसिद्धो नहुषः कर्मभिः पुनः।

evam etat purāvṛttaṃ nahuṣasya vyatikramāt. sa ca tair eva saṃsiddho nahuṣaḥ karmabhiḥ punaḥ.

तस्माद् दीपाः प्रदातव्याः सायं वै गृहमेधिभिः। दिव्यं चक्षुर् अवाप्नोति प्रेत्य दीपप्रदायकः। पूर्णचन्द्रप्रतीकाशा दीपदाश् च भवन्त्य् उत।

tasmād dīpāḥ pradātavyāḥ sāyaṃ vai gṛhamedhibhiḥ. divyaṃ cakṣur avāpnoti pretya dīpapradāyakaḥ. pūrṇacandrapratīkāśā dīpadāś ca bhavanty uta.

यावद् अक्षिनिमेषाणि ज्वलते तावतीः समाः। रूपवान् धनवांश् चापि नरो भवति दीपदः। य इदं शृणुयाद् वापि पठते यो द्विजोत्तमः। ब्रह्मलोकम् अवाप्नोति स च नैवात्र संशयः।

yāvad akṣinimeṣāṇi jvalate tāvatīḥ samāḥ. rūpavān dhanavāṃś cāpi naro bhavati dīpadaḥ. ya idaṃ śṛṇuyād vāpi paṭhate yo dvijottamaḥ. brahmalokam avāpnoti sa ca naivātra saṃśayaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents