महाभारत 13.101 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 101→

[mh-13-101] • 65 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। आलोकदानं नामैतत् कीदृशं भरतर्षभ। कथम् एतत् समुत्पन्नं फलं चात्र ब्रवीहि मे।

yudhiṣṭhira uvāca. ālokadānaṃ nāmaitat kīdṛśaṃ bharatarṣabha. katham etat samutpannaṃ phalaṃ cātra bravīhi me.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। मनोः प्रजापतेर् वादं सुवर्णस्य च भारत।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. manoḥ prajāpater vādaṃ suvarṇasya ca bhārata.

तपस्वी कश् चिद् अभवत् सुवर्णो नाम नामतः। वर्णतो हेमवर्णः स सुवर्ण इति पप्रथे।

tapasvī kaś cid abhavat suvarṇo nāma nāmataḥ. varṇato hemavarṇaḥ sa suvarṇa iti paprathe.

कुलशीलगुणोपेतः स्वाध्याये च परं गतः। बहून् स्ववंशप्रभवान् समतीतः स्वकैर् गुणैः।

kulaśīlaguṇopetaḥ svādhyāye ca paraṃ gataḥ. bahūn svavaṃśaprabhavān samatītaḥ svakair guṇaiḥ.

स कदा चिन् मनुं विप्रो ददर्शोपससर्प च। कुशलप्रश्नम् अन्योन्यं तौ च तत्र प्रचक्रतुः।

sa kadā cin manuṃ vipro dadarśopasasarpa ca. kuśalapraśnam anyonyaṃ tau ca tatra pracakratuḥ.

ततस् तौ सिद्धसंकल्पौ मेरौ काञ्चनपर्वते। रमणीये शिलापृष्ठे सहितौ संन्यषीदताम्।

tatas tau siddhasaṃkalpau merau kāñcanaparvate. ramaṇīye śilāpṛṣṭhe sahitau saṃnyaṣīdatām.

तत्र तौ कथयाम् आस्तां कथा नानाविधाश्रयाः। ब्रह्मर्षिदेवदैत्यानां पुराणानां महात्मनाम्।

tatra tau kathayām āstāṃ kathā nānāvidhāśrayāḥ. brahmarṣidevadaityānāṃ purāṇānāṃ mahātmanām.

सुवर्णस् त्व् अब्रवीद् वाक्यं मनुं स्वायंभुवं प्रभुम्। हितार्थं सर्वभूतानां प्रश्नं मे वक्तुम् अर्हसि।

suvarṇas tv abravīd vākyaṃ manuṃ svāyaṃbhuvaṃ prabhum. hitārthaṃ sarvabhūtānāṃ praśnaṃ me vaktum arhasi.

सुमनोभिर् यद् इज्यन्ते दैवतानि प्रजेश्वर। सुमनोगन्धधूपाद्यैर् इज्यन्ते दैवतानि च। किम् एतत् कथम् उत्पन्नं फलयोगं च शंस मे।

sumanobhir yad ijyante daivatāni prajeśvara. sumanogandhadhūpādyair ijyante daivatāni ca. kim etat katham utpannaṃ phalayogaṃ ca śaṃsa me.

मनुर् उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। शुक्रस्य च बलेश् चैव संवादं वै समागमे।

manur uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. śukrasya ca baleś caiva saṃvādaṃ vai samāgame.

बलेर् वैरोचनस्येह त्रैलोक्यम् अनुशासतः। समीपम् आजगामाशु शुक्रो भृगुकुलोद्वहः।

baler vairocanasyeha trailokyam anuśāsataḥ. samīpam ājagāmāśu śukro bhṛgukulodvahaḥ.

तम् अर्घ्यादिभिर् अभ्यर्च्य भार्गवं सो ऽसुराधिपः। निषसादासने पश्चाद् विधिवद् भूरिदक्षिणः।

tam arghyādibhir abhyarcya bhārgavaṃ so 'surādhipaḥ. niṣasādāsane paścād vidhivad bhūridakṣiṇaḥ.

कथेयम् अभवत् तत्र या त्वया परिकीर्तिता। सुमनोधूपदीपानां संप्रदाने फलं प्रति।

katheyam abhavat tatra yā tvayā parikīrtitā. sumanodhūpadīpānāṃ saṃpradāne phalaṃ prati.

ततः पप्रच्छ दैत्येन्द्रः कवीन्द्रं प्रश्नम् उत्तमम्। सुमनोधूपदीपानां किं फलं ब्रह्मवित्तम। प्रदानस्य द्विजश्रेष्ठ तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

tataḥ papraccha daityendraḥ kavīndraṃ praśnam uttamam. sumanodhūpadīpānāṃ kiṃ phalaṃ brahmavittama. pradānasya dvijaśreṣṭha tad bhavān vaktum arhati.

शुक्र उवाच। अग्निषोमादिसृष्टौ तु विष्णोः सर्वात्मनः प्रभो। तपः पूर्वं समुत्पन्नं धर्मस् तस्माद् अनन्तरम्। एतस्मिन्न् अन्तरे चैव वीरुदोषध्य एव च।

śukra uvāca. agniṣomādisṛṣṭau tu viṣṇoḥ sarvātmanaḥ prabho. tapaḥ pūrvaṃ samutpannaṃ dharmas tasmād anantaram. etasminn antare caiva vīrudoṣadhya eva ca.

सोमस्यात्मा च बहुधा संभूतः पृथिवीतले। अमृतं च विषं चैव याश् चान्यास् तुल्यजातयः।

somasyātmā ca bahudhā saṃbhūtaḥ pṛthivītale. amṛtaṃ ca viṣaṃ caiva yāś cānyās tulyajātayaḥ.

अमृतं मनसः प्रीतिं सद्यः पुष्टिं ददाति च। मनो ग्लपयते तीव्रं विषं गन्धेन सर्वशः।

amṛtaṃ manasaḥ prītiṃ sadyaḥ puṣṭiṃ dadāti ca. mano glapayate tīvraṃ viṣaṃ gandhena sarvaśaḥ.

अमृतं मङ्गलं विद्धि महद् विषम् अमङ्गलम्। ओषध्यो ह्य् अमृतं सर्वं विषं तेजो ऽग्निसंभवम्।

amṛtaṃ maṅgalaṃ viddhi mahad viṣam amaṅgalam. oṣadhyo hy amṛtaṃ sarvaṃ viṣaṃ tejo 'gnisaṃbhavam.

मनो ह्लादयते यस्माच् छ्रियं चापि दधाति ह। अमृतं मनो ह्लादयति श्रियं चैव ददाति ह। तस्मात् सुमनसः प्रोक्ता नरैः सुकृतकर्मभिः।

mano hlādayate yasmāc chriyaṃ cāpi dadhāti ha. amṛtaṃ mano hlādayati śriyaṃ caiva dadāti ha. tasmāt sumanasaḥ proktā naraiḥ sukṛtakarmabhiḥ.

देवताभ्यः सुमनसो यो ददाति नरः शुचिः। तस्मात् सुमनसः प्रोक्ता यस्मात् तुष्यन्ति देवताः। तस्य तुष्यन्ति वै देवास् तुष्टाः पुष्टिं ददत्य् अपि। तस्मै सुमनसो देवास् तस्मात् सुमनसः स्मृताः।

devatābhyaḥ sumanaso yo dadāti naraḥ śuciḥ. tasmāt sumanasaḥ proktā yasmāt tuṣyanti devatāḥ. tasya tuṣyanti vai devās tuṣṭāḥ puṣṭiṃ dadaty api. tasmai sumanaso devās tasmāt sumanasaḥ smṛtāḥ.

यं यम् उद्दिश्य दीयेरन् देवं सुमनसः प्रभो। मङ्गलार्थं स तेनास्य प्रीतो भवति दैत्यप।

yaṃ yam uddiśya dīyeran devaṃ sumanasaḥ prabho. maṅgalārthaṃ sa tenāsya prīto bhavati daityapa.

ज्ञेयास् तूग्राश् च सौम्याश् च तेजस्विन्यश् च ताः पृथक्। ओषध्यो बहुवीर्याश् च बहुरूपास् तथैव च।

jñeyās tūgrāś ca saumyāś ca tejasvinyaś ca tāḥ pṛthak. oṣadhyo bahuvīryāś ca bahurūpās tathaiva ca.

यज्ञियानां च वृक्षाणाम् अयज्ञियान् निबोध मे। आसुराणि च माल्यानि दैवतेभ्यो हितानि च।

yajñiyānāṃ ca vṛkṣāṇām ayajñiyān nibodha me. āsurāṇi ca mālyāni daivatebhyo hitāni ca.

राक्षसानां सुराणां च यक्षाणां च तथा प्रियाः। पितॄणां मानुषाणां च कान्ता यास् त्व् अनुपूर्वशः।

rākṣasānāṃ surāṇāṃ ca yakṣāṇāṃ ca tathā priyāḥ. pitṝṇāṃ mānuṣāṇāṃ ca kāntā yās tv anupūrvaśaḥ.

वन्या ग्राम्याश् चेह तथा कृष्टोप्ताः पर्वताश्रयाः। अकण्टकाः कण्टकिन्यो गन्धरूपरसान्विताः।

vanyā grāmyāś ceha tathā kṛṣṭoptāḥ parvatāśrayāḥ. akaṇṭakāḥ kaṇṭakinyo gandharūparasānvitāḥ.

द्विविधो हि स्मृतो गन्ध इष्टो ऽनिष्टश् च पुष्पजः। इष्टगन्धानि देवानां पुष्पाणीति विभावयेत्।

dvividho hi smṛto gandha iṣṭo 'niṣṭaś ca puṣpajaḥ. iṣṭagandhāni devānāṃ puṣpāṇīti vibhāvayet.

अकण्टकानां वृक्षाणां श्वेतप्रायाश् च वर्णतः। तेषां पुष्पाणि देवानाम् इष्टानि सततं प्रभो। पद्मं च तुलसीजातिर् अपि सर्वेषु पूजिताः।

akaṇṭakānāṃ vṛkṣāṇāṃ śvetaprāyāś ca varṇataḥ. teṣāṃ puṣpāṇi devānām iṣṭāni satataṃ prabho. padmaṃ ca tulasījātir api sarveṣu pūjitāḥ.

जलजानि च माल्यानि पद्मादीनि च यानि च। गन्धर्वनागयक्षेभ्यस् तानि दद्याद् विचक्षणः।

jalajāni ca mālyāni padmādīni ca yāni ca. gandharvanāgayakṣebhyas tāni dadyād vicakṣaṇaḥ.

ओषध्यो रक्तपुष्पाश् च कटुकाः कण्टकान्विताः। शत्रूणाम् अभिचारार्थम् अथर्वसु निदर्शिताः।

oṣadhyo raktapuṣpāś ca kaṭukāḥ kaṇṭakānvitāḥ. śatrūṇām abhicārārtham atharvasu nidarśitāḥ.

तीक्ष्णवीर्यास् तु भूतानां दुरालम्भाः सकण्टकाः। रक्तभूयिष्ठवर्णाश् च कृष्णाश् चैवोपहारयेत्।

tīkṣṇavīryās tu bhūtānāṃ durālambhāḥ sakaṇṭakāḥ. raktabhūyiṣṭhavarṇāś ca kṛṣṇāś caivopahārayet.

मनोहृदयनन्दिन्यो विमर्दे मधुराश् च याः। चारुरूपाः सुमनसो मानुषाणां स्मृता विभो।

manohṛdayanandinyo vimarde madhurāś ca yāḥ. cārurūpāḥ sumanaso mānuṣāṇāṃ smṛtā vibho.

न तु श्मशानसंभूता न देवायतनोद्भवाः। संनयेत् पुष्टियुक्तेषु विवाहेषु रहःसु च।

na tu śmaśānasaṃbhūtā na devāyatanodbhavāḥ. saṃnayet puṣṭiyukteṣu vivāheṣu rahaḥsu ca.

गिरिसानुरुहाः सौम्या देवानाम् उपपादयेत्। प्रोक्षिताभ्युक्षिताः सौम्या यथायोगं यथास्मृति।

girisānuruhāḥ saumyā devānām upapādayet. prokṣitābhyukṣitāḥ saumyā yathāyogaṃ yathāsmṛti.

गन्धेन देवास् तुष्यन्ति दर्शनाद् यक्षराक्षसाः। नागाः समुपभोगेन त्रिभिर् एतैस् तु मानुषाः।

gandhena devās tuṣyanti darśanād yakṣarākṣasāḥ. nāgāḥ samupabhogena tribhir etais tu mānuṣāḥ.

सद्यः प्रीणाति देवान् वै ते प्रीता भावयन्त्य् उत। संकल्पसिद्धा मर्त्यानाम् ईप्सितैश् च मनोरथैः।

sadyaḥ prīṇāti devān vai te prītā bhāvayanty uta. saṃkalpasiddhā martyānām īpsitaiś ca manorathaiḥ.

देवाः प्रीणन्ति सततं मानिता मानयन्ति च। अवज्ञातावधूताश् च निर्दहन्त्य् अधमान् नरान्।

devāḥ prīṇanti satataṃ mānitā mānayanti ca. avajñātāvadhūtāś ca nirdahanty adhamān narān.

अतऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि धूपदानविधौ फलम्। धूपांश् च विविधान् साधून् असाधूंश् च निबोध मे।

ataūrdhvaṃ pravakṣyāmi dhūpadānavidhau phalam. dhūpāṃś ca vividhān sādhūn asādhūṃś ca nibodha me.

निर्यासः सरलश् चैव कृत्रिमश् चैव ते त्रयः। इष्टानिष्टो भवेद् गन्धस् तन् मे विस्तरतः शृणु।

niryāsaḥ saralaś caiva kṛtrimaś caiva te trayaḥ. iṣṭāniṣṭo bhaved gandhas tan me vistarataḥ śṛṇu.

निर्यासाः सल्लकीवर्ज्या देवानां दयितास् तु ते। गुग्गुलुः प्रवरस् तेषां सर्वेषाम् इति निश्चयः।

niryāsāḥ sallakīvarjyā devānāṃ dayitās tu te. gugguluḥ pravaras teṣāṃ sarveṣām iti niścayaḥ.

अगुरुः सारिणां श्रेष्ठो यक्षराक्षसभोगिनाम्। दैत्यानां सल्लकीजश् च काङ्क्षितो यश् च तद्विधः।

aguruḥ sāriṇāṃ śreṣṭho yakṣarākṣasabhoginām. daityānāṃ sallakījaś ca kāṅkṣito yaś ca tadvidhaḥ.

अथ सर्जरसादीनां गन्धैः पार्थिवदारवैः। फाणितासवसंयुक्तैर् मनुष्याणां विधीयते।

atha sarjarasādīnāṃ gandhaiḥ pārthivadāravaiḥ. phāṇitāsavasaṃyuktair manuṣyāṇāṃ vidhīyate.

देवदानवभूतानां सद्यस् तुष्टिकरः स्मृतः। ये ऽन्ये वैहारिकास् ते तु मानुषाणाम् इति स्मृताः।

devadānavabhūtānāṃ sadyas tuṣṭikaraḥ smṛtaḥ. ye 'nye vaihārikās te tu mānuṣāṇām iti smṛtāḥ.

य एवोक्ताः सुमनसां प्रदाने गुणहेतवः। धूपेष्व् अपि परिज्ञेयास् त एव प्रीतिवर्धनाः।

ya evoktāḥ sumanasāṃ pradāne guṇahetavaḥ. dhūpeṣv api parijñeyās ta eva prītivardhanāḥ.

दीपदाने प्रवक्ष्यामि फलयोगम् अनुत्तमम्। यथा येन यदा चैव प्रदेया यादृशाश् च ते।

dīpadāne pravakṣyāmi phalayogam anuttamam. yathā yena yadā caiva pradeyā yādṛśāś ca te.

ज्योतिस् तेजः प्रकाशश् चाप्य् ऊर्ध्वगं चापि वर्ण्यते। प्रदानं तेजसां तस्मात् तेजो वर्धयते नृणाम्।

jyotis tejaḥ prakāśaś cāpy ūrdhvagaṃ cāpi varṇyate. pradānaṃ tejasāṃ tasmāt tejo vardhayate nṛṇām.

अन्धं तमस् तमिस्रं च दक्षिणायनम् एव च। उत्तरायणम् एतस्माज् ज्योतिर्दानं प्रशस्यते।

andhaṃ tamas tamisraṃ ca dakṣiṇāyanam eva ca. uttarāyaṇam etasmāj jyotirdānaṃ praśasyate.

यस्माद् ऊर्ध्वगम् एतत् तु तमसश् चैव भेषजम्। तस्माद् ऊर्ध्वगतेर् दाता भवेद् इति विनिश्चयः।

yasmād ūrdhvagam etat tu tamasaś caiva bheṣajam. tasmād ūrdhvagater dātā bhaved iti viniścayaḥ.

देवास् तेजस्विनो यस्मात् प्रभावन्तः प्रकाशकाः। तामसा राक्षसाश् चेति तस्माद् दीपः प्रदीयते।

devās tejasvino yasmāt prabhāvantaḥ prakāśakāḥ. tāmasā rākṣasāś ceti tasmād dīpaḥ pradīyate.

आलोकदानाच् चक्षुष्मान् प्रभायुक्तो भवेन् नरः। तान् दत्त्वा नोपहिंसेत न हरेन् नोपनाशयेत्।

ālokadānāc cakṣuṣmān prabhāyukto bhaven naraḥ. tān dattvā nopahiṃseta na haren nopanāśayet.

दीपहर्ता भवेद् अन्धस् तमोगतिर् असुप्रभः। दीपप्रदः स्वर्गलोके दीपमाली विराजते।

dīpahartā bhaved andhas tamogatir asuprabhaḥ. dīpapradaḥ svargaloke dīpamālī virājate.

हविषा प्रथमः कल्पो द्वितीयस् त्व् औषधीरसैः। वसामेदोस्थिनिर्यासैर् न कार्यः पुष्टिम् इच्छता।

haviṣā prathamaḥ kalpo dvitīyas tv auṣadhīrasaiḥ. vasāmedosthiniryāsair na kāryaḥ puṣṭim icchatā.

गिरिप्रपाते गहने चैत्यस्थाने चतुष्पथे। देवालये सभायां च गिरौ चैत्ये चतुष्पथे। गोब्राह्मणालये दुर्गे दीपो भूतिप्रदः शुचिः। दीपदाता भवेन् नित्यं य इच्छेद् भूतिम् आत्मनः।

giriprapāte gahane caityasthāne catuṣpathe. devālaye sabhāyāṃ ca girau caitye catuṣpathe. gobrāhmaṇālaye durge dīpo bhūtipradaḥ śuciḥ. dīpadātā bhaven nityaṃ ya icched bhūtim ātmanaḥ.

कुलोद्द्योतो विशुद्धात्मा प्रकाशत्वं च गच्छति। ज्योतिषां चैव सालोक्यं दीपदाता नरः सदा।

kuloddyoto viśuddhātmā prakāśatvaṃ ca gacchati. jyotiṣāṃ caiva sālokyaṃ dīpadātā naraḥ sadā.

बलिकर्मसु वक्ष्यामि गुणान् कर्मफलोदयान्। देवयक्षोरगनृणां भूतानाम् अथ रक्षसाम्।

balikarmasu vakṣyāmi guṇān karmaphalodayān. devayakṣoraganṛṇāṃ bhūtānām atha rakṣasām.

येषां नाग्रभुजो विप्रा देवतातिथिबालकाः। राक्षसान् एव तान् विद्धि निर्वषट्कारमङ्गलान्।

yeṣāṃ nāgrabhujo viprā devatātithibālakāḥ. rākṣasān eva tān viddhi nirvaṣaṭkāramaṅgalān.

तस्माद् अग्रं प्रयच्छेत देवेभ्यः प्रतिपूजितम्। शिरसा प्रणतश् चापि हरेद् बलिम् अतन्द्रितः।

tasmād agraṃ prayaccheta devebhyaḥ pratipūjitam. śirasā praṇataś cāpi hared balim atandritaḥ.

गृह्या हि देवता नित्यम् आशंसन्ति गृहात् सदा। बाह्याश् चागन्तवो ये ऽन्ये यक्षराक्षसपन्नगाः।

gṛhyā hi devatā nityam āśaṃsanti gṛhāt sadā. bāhyāś cāgantavo ye 'nye yakṣarākṣasapannagāḥ.

इतो दत्तेन जीवन्ति देवताः पितरस् तथा। ते प्रीताः प्रीणयन्त्य् एतान् आयुषा यशसा धनैः।

ito dattena jīvanti devatāḥ pitaras tathā. te prītāḥ prīṇayanty etān āyuṣā yaśasā dhanaiḥ.

बलयः सह पुष्पैस् तु देवानाम् उपहारयेत्। दधिद्रप्सयुताः पुण्याः सुगन्धाः प्रियदर्शनाः।

balayaḥ saha puṣpais tu devānām upahārayet. dadhidrapsayutāḥ puṇyāḥ sugandhāḥ priyadarśanāḥ.

कार्या रुधिरमांसाढ्या बलयो यक्षरक्षसाम्। सुरासवपुरस्कारा लाजोल्लेपनभूषिताः।

kāryā rudhiramāṃsāḍhyā balayo yakṣarakṣasām. surāsavapuraskārā lājollepanabhūṣitāḥ.

नागानां दयिता नित्यं पद्मोत्पलविमिश्रिताः। तिलान् गुडसुसंपन्नान् भूतानाम् उपहारयेत्।

nāgānāṃ dayitā nityaṃ padmotpalavimiśritāḥ. tilān guḍasusaṃpannān bhūtānām upahārayet.

अग्रदाताग्रभोगी स्याद् बलवर्णसमन्वितः। तस्माद् अग्रं प्रयच्छेत देवेभ्यः प्रतिपूजितम्।

agradātāgrabhogī syād balavarṇasamanvitaḥ. tasmād agraṃ prayaccheta devebhyaḥ pratipūjitam.

ज्वलत्य् अहरहो वेश्म याश् चास्य गृहदेवताः। ताः पूज्या भूतिकामेन प्रसृताग्रप्रदायिना।

jvalaty aharaho veśma yāś cāsya gṛhadevatāḥ. tāḥ pūjyā bhūtikāmena prasṛtāgrapradāyinā.

इत्य् एतद् असुरेन्द्राय काव्यः प्रोवाच भार्गवः। सुवर्णाय मनुः प्राह सुवर्णो नारदाय च।

ity etad asurendrāya kāvyaḥ provāca bhārgavaḥ. suvarṇāya manuḥ prāha suvarṇo nāradāya ca.

नारदो ऽपि मयि प्राह गुणान् एतान् महाद्युते। त्वम् अप्य् एतद् विदित्वेह सर्वम् आचर पुत्रक।

nārado 'pi mayi prāha guṇān etān mahādyute. tvam apy etad viditveha sarvam ācara putraka.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...