महाभारत 12.94 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 94→

[mh-12-94] • 38 श्लोकाः

वामदेव उवाच। यत्राधर्मं प्रणयते दुर्बले बलवत्तरः। तां वृत्तिम् उपजीवन्ति ये भवन्ति तदन्वयाः।

vāmadeva uvāca. yatrādharmaṃ praṇayate durbale balavattaraḥ. tāṃ vṛttim upajīvanti ye bhavanti tadanvayāḥ.

राजानम् अनुवर्तन्ते तं पापाभिप्रवर्तकम्। अविनीतमनुष्यं तत् क्षिप्रं राष्ट्रं विनश्यति।

rājānam anuvartante taṃ pāpābhipravartakam. avinītamanuṣyaṃ tat kṣipraṃ rāṣṭraṃ vinaśyati.

यद् वृत्तिम् उपजीवन्ति प्रकृतिस्थस्य मानवाः। तद् एव विषमस्थस्य स्वजनो ऽपि न मृष्यते।

yad vṛttim upajīvanti prakṛtisthasya mānavāḥ. tad eva viṣamasthasya svajano 'pi na mṛṣyate.

साहसप्रकृतिर् यत्र कुरुते किं चिद् उल्बणम्। अशास्त्रलक्षणो राजा क्षिप्रम् एव विनश्यति।

sāhasaprakṛtir yatra kurute kiṃ cid ulbaṇam. aśāstralakṣaṇo rājā kṣipram eva vinaśyati.

यो ऽत्यन्ताचरितां वृत्तिं क्षत्रियो नानुवर्तते। जितानाम् अजितानां च क्षत्रधर्माद् अपैति सः।

yo 'tyantācaritāṃ vṛttiṃ kṣatriyo nānuvartate. jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ.

द्विषन्तं कृतकर्माणं गृहीत्वा नृपती रणे। यो न मानयते द्वेषात् क्षत्रधर्माद् अपैति सः।

dviṣantaṃ kṛtakarmāṇaṃ gṛhītvā nṛpatī raṇe. yo na mānayate dveṣāt kṣatradharmād apaiti saḥ.

शक्तः स्यात् सुमुखो राजा कुर्यात् कारुण्यम् आपदि। प्रियो भवति भूतानां न च विभ्रश्यते श्रियः।

śaktaḥ syāt sumukho rājā kuryāt kāruṇyam āpadi. priyo bhavati bhūtānāṃ na ca vibhraśyate śriyaḥ.

अप्रियं यस्य कुर्वीत भूयस् तस्य प्रियं चरेत्। नचिरेण प्रियः स स्याद् यो ऽप्रियः प्रियम् आचरेत्।

apriyaṃ yasya kurvīta bhūyas tasya priyaṃ caret. nacireṇa priyaḥ sa syād yo 'priyaḥ priyam ācaret.

मृषावादं परिहरेत् कुर्यात् प्रियम् अयाचितः। श्रेयसो लक्षणं चैतद् विक्रमो यत्र दृश्यते। कीर्तिप्रधानो यश् च स्यात् समये यश् च तिष्ठति। समर्थान् पूजयेद् यश् च न स्पर्धेत च यश् च तैः। न च कामान् न संरम्भान् न द्वेषाद् धर्मम् उत्सृजेत्। अमाययैव वर्तेत न च सत्यं त्यजेद् बुधः। दमं धर्मं च शीलं च क्षत्रधर्मं प्रजाहितम्।

mṛṣāvādaṃ pariharet kuryāt priyam ayācitaḥ. śreyaso lakṣaṇaṃ caitad vikramo yatra dṛśyate. kīrtipradhāno yaś ca syāt samaye yaś ca tiṣṭhati. samarthān pūjayed yaś ca na spardheta ca yaś ca taiḥ. na ca kāmān na saṃrambhān na dveṣād dharmam utsṛjet. amāyayaiva varteta na ca satyaṃ tyajed budhaḥ. damaṃ dharmaṃ ca śīlaṃ ca kṣatradharmaṃ prajāhitam.

नापत्रपेत प्रश्नेषु नाभिभव्यां गिरं सृजेत्। न त्वरेत न चासूयेत् तथा संगृह्यते परः।

nāpatrapeta praśneṣu nābhibhavyāṃ giraṃ sṛjet. na tvareta na cāsūyet tathā saṃgṛhyate paraḥ.

प्रिये नातिभृशं हृष्येद् अप्रिये न च संज्वरेत्। न मुह्येद् अर्थकृच्छ्रेषु प्रजाहितम् अनुस्मरन्।

priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed apriye na ca saṃjvaret. na muhyed arthakṛcchreṣu prajāhitam anusmaran.

यः प्रियं कुरुते नित्यं गुणतो वसुधाधिपः। तस्य कर्माणि सिध्यन्ति न च संत्यज्यते श्रिया।

yaḥ priyaṃ kurute nityaṃ guṇato vasudhādhipaḥ. tasya karmāṇi sidhyanti na ca saṃtyajyate śriyā.

निवृत्तं प्रतिकूलेभ्यो वर्तमानम् अनुप्रिये। भक्तं भजेत नृपतिस् तद् वै वृत्तं सताम् इह।

nivṛttaṃ pratikūlebhyo vartamānam anupriye. bhaktaṃ bhajeta nṛpatis tad vai vṛttaṃ satām iha.

अप्रकीर्णेन्द्रियं प्राज्ञम् अत्यन्तानुगतं शुचिम्। शक्तं चैवानुरक्तं च युञ्ज्यान् महति कर्मणि।

aprakīrṇendriyaṃ prājñam atyantānugataṃ śucim. śaktaṃ caivānuraktaṃ ca yuñjyān mahati karmaṇi.

एवम् एव गुणैर् युक्तो यो न रज्यति भूमिपम्। भर्तुर् अर्थेष्व् असूयन्तं न तं युञ्जीत कर्मणि।

evam eva guṇair yukto yo na rajyati bhūmipam. bhartur artheṣv asūyantaṃ na taṃ yuñjīta karmaṇi.

मूढम् ऐन्द्रियकं लुब्धम् अनार्यचरितं शठम्। अनतीतोपधं हिंस्रं दुर्बुद्धिम् अबहुश्रुतम्।

mūḍham aindriyakaṃ lubdham anāryacaritaṃ śaṭham. anatītopadhaṃ hiṃsraṃ durbuddhim abahuśrutam.

त्यक्तोपात्तं मद्यरतं द्यूतस्त्रीमृगयापरम्। कार्ये महति यो युञ्ज्याद् धीयते स नृपः श्रियः।

tyaktopāttaṃ madyarataṃ dyūtastrīmṛgayāparam. kārye mahati yo yuñjyād dhīyate sa nṛpaḥ śriyaḥ.

रक्षितात्मा तु यो राजा रक्ष्यान् यश् चानुरक्षति। प्रजाश् च तस्य वर्धन्ते ध्रुवं च महद् अश्नुते।

rakṣitātmā tu yo rājā rakṣyān yaś cānurakṣati. prajāś ca tasya vardhante dhruvaṃ ca mahad aśnute.

ये के चिद् भूमिपतयस् तान् सर्वान् अन्ववेक्षयेत्। सुहृद्भिर् अनभिख्यातैस् तेन राजा न रिष्यते।

ye ke cid bhūmipatayas tān sarvān anvavekṣayet. suhṛdbhir anabhikhyātais tena rājā na riṣyate.

अपकृत्य बलस्थस्य दूरस्थो ऽस्मीति नाश्वसेत्। श्येनानुचरितैर् ह्य् एते निपतन्ति प्रमाद्यतः।

apakṛtya balasthasya dūrastho 'smīti nāśvaset. śyenānucaritair hy ete nipatanti pramādyataḥ.

दृढमूलस् त्व् अदुष्टात्मा विदित्वा बलम् आत्मनः। अबलान् अभियुञ्जीत न तु ये बलवत्तराः।

dṛḍhamūlas tv aduṣṭātmā viditvā balam ātmanaḥ. abalān abhiyuñjīta na tu ye balavattarāḥ.

विक्रमेण महीं लब्ध्वा प्रजा धर्मेण पालयन्। आहवे निधनं कुर्याद् राजा धर्मपरायणः।

vikrameṇa mahīṃ labdhvā prajā dharmeṇa pālayan. āhave nidhanaṃ kuryād rājā dharmaparāyaṇaḥ.

मरणान्तम् इदं सर्वं नेह किं चिद् अनामयम्। तस्माद् धर्मे स्थितो राजा प्रजा धर्मेण पालयेत्।

maraṇāntam idaṃ sarvaṃ neha kiṃ cid anāmayam. tasmād dharme sthito rājā prajā dharmeṇa pālayet.

रक्षाधिकरणं युद्धं तथा धर्मानुशासनम्। मन्त्रचिन्त्यं सुखं काले पञ्चभिर् वर्धते मही।

rakṣādhikaraṇaṃ yuddhaṃ tathā dharmānuśāsanam. mantracintyaṃ sukhaṃ kāle pañcabhir vardhate mahī.

एतानि यस्य गुप्तानि स राजा राजसत्तम। सततं वर्तमानो ऽत्र राजा भुङ्क्ते महीम् इमाम्।

etāni yasya guptāni sa rājā rājasattama. satataṃ vartamāno 'tra rājā bhuṅkte mahīm imām.

नैतान्य् एकेन शक्यानि सातत्येनान्ववेक्षितुम्। एतेष्व् आप्तान् प्रतिष्ठाप्य राजा भुङ्क्ते महीं चिरम्।

naitāny ekena śakyāni sātatyenānvavekṣitum. eteṣv āptān pratiṣṭhāpya rājā bhuṅkte mahīṃ ciram.

दातारं संविभक्तारं मार्दवोपगतं शुचिम्। असंत्यक्तमनुष्यं च तं जनाः कुर्वते प्रियम्।

dātāraṃ saṃvibhaktāraṃ mārdavopagataṃ śucim. asaṃtyaktamanuṣyaṃ ca taṃ janāḥ kurvate priyam.

यस् तु निःश्रेयसं ज्ञात्वा ज्ञानं तत् प्रतिपद्यते। आत्मनो मतम् उत्सृज्य तं लोको ऽनुविधीयते।

yas tu niḥśreyasaṃ jñātvā jñānaṃ tat pratipadyate. ātmano matam utsṛjya taṃ loko 'nuvidhīyate.

यो ऽर्थकामस्य वचनं प्रातिकूल्यान् न मृष्यते। शृणोति प्रतिकूलानि विमना नचिराद् इव।

yo 'rthakāmasya vacanaṃ prātikūlyān na mṛṣyate. śṛṇoti pratikūlāni vimanā nacirād iva.

अग्राम्यचरितां बुद्धिम् अत्यन्तं यो न बुध्यते। जितानाम् अजितानां च क्षत्रधर्माद् अपैति सः।

agrāmyacaritāṃ buddhim atyantaṃ yo na budhyate. jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ.

मुख्यान् अमात्यान् यो हित्वा निहीनान् कुरुते प्रियान्। स वै व्यसनम् आसाद्य गाधम् आर्तो न विन्दति।

mukhyān amātyān yo hitvā nihīnān kurute priyān. sa vai vyasanam āsādya gādham ārto na vindati.

यः कल्याणगुणाञ् ज्ञातीन् द्वेषान् नैवाभिमन्यते। अदृढात्मा दृढक्रोधो नास्यार्थो रमते ऽन्तिके।

yaḥ kalyāṇaguṇāñ jñātīn dveṣān naivābhimanyate. adṛḍhātmā dṛḍhakrodho nāsyārtho ramate 'ntike.

अथ यो गुणसंपन्नान् हृदयस्याप्रियान् अपि। प्रियेण कुरुते वश्यांश् चिरं यशसि तिष्ठति।

atha yo guṇasaṃpannān hṛdayasyāpriyān api. priyeṇa kurute vaśyāṃś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati.

नाकाले प्रणयेद् अर्थान् नाप्रिये जातु संज्वरेत्। प्रिये नातिभृशं हृष्येद् युज्येतारोग्यकर्मणि।

nākāle praṇayed arthān nāpriye jātu saṃjvaret. priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed yujyetārogyakarmaṇi.

के मानुरक्ता राजानः के भयात् समुपाश्रिताः। मध्यस्थदोषाः के चैषाम् इति नित्यं विचिन्तयेत्।

ke mānuraktā rājānaḥ ke bhayāt samupāśritāḥ. madhyasthadoṣāḥ ke caiṣām iti nityaṃ vicintayet.

न जातु बलवान् भूत्वा दुर्बले विश्वसेत् क्व चित्। भारुण्डसदृशा ह्य् एते निपतन्ति प्रमाद्यतः।

na jātu balavān bhūtvā durbale viśvaset kva cit. bhāruṇḍasadṛśā hy ete nipatanti pramādyataḥ.

अपि सर्वैर् गुणैर् युक्तं भर्तारं प्रियवादिनम्। अभिद्रुह्यति पापात्मा तस्माद् धि विभिषेज् जनात्।

api sarvair guṇair yuktaṃ bhartāraṃ priyavādinam. abhidruhyati pāpātmā tasmād dhi vibhiṣej janāt.

एतां राजोपनिषदं ययातिः स्माह नाहुषः। मनुष्यविजये युक्तो हन्ति शत्रून् अनुत्तमान्।

etāṃ rājopaniṣadaṃ yayātiḥ smāha nāhuṣaḥ. manuṣyavijaye yukto hanti śatrūn anuttamān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...