महाभारत 12.91 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 91→

[mh-12-91] • 38 श्लोकाः

भीष्म उवाच। यान् अङ्गिराः क्षत्रधर्मान् उतथ्यो ब्रह्मवित्तमः। मान्धात्रे यौवनाश्वाय प्रीतिमान् अभ्यभाषत।

bhīṣma uvāca. yān aṅgirāḥ kṣatradharmān utathyo brahmavittamaḥ. māndhātre yauvanāśvāya prītimān abhyabhāṣata.

स यथानुशशासैनम् उतथ्यो ब्रह्मवित्तमः। तत् ते सर्वं प्रवक्ष्यामि निखिलेन युधिष्ठिर।

sa yathānuśaśāsainam utathyo brahmavittamaḥ. tat te sarvaṃ pravakṣyāmi nikhilena yudhiṣṭhira.

उतथ्य उवाच। धर्माय राजा भवति न कामकरणाय तु। मान्धातर् एवं जानीहि राजा लोकस्य रक्षिता।

utathya uvāca. dharmāya rājā bhavati na kāmakaraṇāya tu. māndhātar evaṃ jānīhi rājā lokasya rakṣitā.

राजा चरति वै धर्मं देवत्वायैव गच्छति। न चेद् धर्मं स चरति नरकायैव गच्छति।

rājā carati vai dharmaṃ devatvāyaiva gacchati. na ced dharmaṃ sa carati narakāyaiva gacchati.

धर्मे तिष्ठन्ति भूतानि धर्मो राजनि तिष्ठति। तं राजा साधु यः शास्ति स राजा पृथिवीपतिः।

dharme tiṣṭhanti bhūtāni dharmo rājani tiṣṭhati. taṃ rājā sādhu yaḥ śāsti sa rājā pṛthivīpatiḥ.

राजा परमधर्मात्मा लक्ष्मीवान् पाप उच्यते। देवाश् च गर्हां गच्छन्ति धर्मो नास्तीति चोच्यते।

rājā paramadharmātmā lakṣmīvān pāpa ucyate. devāś ca garhāṃ gacchanti dharmo nāstīti cocyate.

अधर्मे वर्तमानानाम् अर्थसिद्धिः प्रदृश्यते। तद् एव मङ्गलं सर्वं लोकः समनुवर्तते।

adharme vartamānānām arthasiddhiḥ pradṛśyate. tad eva maṅgalaṃ sarvaṃ lokaḥ samanuvartate.

उच्छिद्यते धर्मवृत्तम् अधर्मो वर्तते महान्। भयम् आहुर् दिवारात्रं यदा पापो न वार्यते। ममेदम् इति नेदं च साधूनां तात धर्मतः। नैव व्यवस्था भवति यदा पापो न वार्यते। नैव भार्या न पशवो न क्षेत्रं न निवेशनम्। संदृश्येत मनुष्याणां यदा पापबलं भवेत्। देवाः पूजां न जानन्ति न स्वधां पितरस् तथा। न पूज्यन्ते ह्य् अतिथयो यदा पापो न वार्यते।

ucchidyate dharmavṛttam adharmo vartate mahān. bhayam āhur divārātraṃ yadā pāpo na vāryate. mamedam iti nedaṃ ca sādhūnāṃ tāta dharmataḥ. naiva vyavasthā bhavati yadā pāpo na vāryate. naiva bhāryā na paśavo na kṣetraṃ na niveśanam. saṃdṛśyeta manuṣyāṇāṃ yadā pāpabalaṃ bhavet. devāḥ pūjāṃ na jānanti na svadhāṃ pitaras tathā. na pūjyante hy atithayo yadā pāpo na vāryate.

न वेदान् अनुवर्तन्ति व्रतवन्तो द्विजातयः। न यज्ञांस् तन्वते विप्रा यदा पापो न वार्यते।

na vedān anuvartanti vratavanto dvijātayaḥ. na yajñāṃs tanvate viprā yadā pāpo na vāryate.

वध्यानाम् इव सर्वेषां मनो भवति विह्वलम्। मनुष्याणां महाराज यदा पापो न वार्यते।

vadhyānām iva sarveṣāṃ mano bhavati vihvalam. manuṣyāṇāṃ mahārāja yadā pāpo na vāryate.

उभौ लोकाव् अभिप्रेक्ष्य राजानम् ऋषयः स्वयम्। असृजन् सुमहद् भूतम् अयं धर्मो भविष्यति।

ubhau lokāv abhiprekṣya rājānam ṛṣayaḥ svayam. asṛjan sumahad bhūtam ayaṃ dharmo bhaviṣyati.

यस्मिन् धर्मो विराजेत तं राजानं प्रचक्षते। यस्मिन् विलीयते धर्मस् तं देवा वृषलं विदुः।

yasmin dharmo virājeta taṃ rājānaṃ pracakṣate. yasmin vilīyate dharmas taṃ devā vṛṣalaṃ viduḥ.

वृषो हि भगवान् धर्मो यस् तस्य कुरुते ह्य् अलम्। वृषलं तं विदुर् देवास् तस्माद् धर्मं न लोपयेत्।

vṛṣo hi bhagavān dharmo yas tasya kurute hy alam. vṛṣalaṃ taṃ vidur devās tasmād dharmaṃ na lopayet.

धर्मे वर्धति वर्धन्ति सर्वभूतानि सर्वदा। तस्मिन् ह्रसति हीयन्ते तस्माद् धर्मं प्रवर्धयेत्।

dharme vardhati vardhanti sarvabhūtāni sarvadā. tasmin hrasati hīyante tasmād dharmaṃ pravardhayet.

धनात् स्रवति धर्मो हि धारणाद् वेति निश्चयः। अकार्याणां मनुष्येन्द्र स सीमान्तकरः स्मृतः।

dhanāt sravati dharmo hi dhāraṇād veti niścayaḥ. akāryāṇāṃ manuṣyendra sa sīmāntakaraḥ smṛtaḥ.

प्रभवार्थं हि भूतानां धर्मः सृष्टः स्वयंभुवा। तस्मात् प्रवर्धयेद् धर्मं प्रजानुग्रहकारणात्।

prabhavārthaṃ hi bhūtānāṃ dharmaḥ sṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā. tasmāt pravardhayed dharmaṃ prajānugrahakāraṇāt.

तस्माद् धि राजशार्दूल धर्मः श्रेष्ठ इति स्मृतः। स राजा यः प्रजाः शास्ति साधुकृत् पुरुषर्षभः।

tasmād dhi rājaśārdūla dharmaḥ śreṣṭha iti smṛtaḥ. sa rājā yaḥ prajāḥ śāsti sādhukṛt puruṣarṣabhaḥ.

कामक्रोधाव् अनादृत्य धर्मम् एवानुपालयेत्। धर्मः श्रेयस्करतमो राज्ञां भरतसत्तम।

kāmakrodhāv anādṛtya dharmam evānupālayet. dharmaḥ śreyaskaratamo rājñāṃ bharatasattama.

धर्मस्य ब्राह्मणा योनिस् तस्मात् तान् पूजयेत् सदा। ब्राह्मणानां च मान्धातः कामान् कुर्याद् अमत्सरी।

dharmasya brāhmaṇā yonis tasmāt tān pūjayet sadā. brāhmaṇānāṃ ca māndhātaḥ kāmān kuryād amatsarī.

तेषां ह्य् अकामकरणाद् राज्ञः संजायते भयम्। मित्राणि च न वर्धन्ते तथामित्रीभवन्त्य् अपि। शत्रवो ह्य् अपि मित्राणि तदा मित्रं भवन्त्य् अपि।

teṣāṃ hy akāmakaraṇād rājñaḥ saṃjāyate bhayam. mitrāṇi ca na vardhante tathāmitrībhavanty api. śatravo hy api mitrāṇi tadā mitraṃ bhavanty api.

ब्राह्मणान् वै तदासूयाद् यदा वैरोचनो बलिः। अथास्माच् छ्रीर् अपाक्रामद् यास्मिन्न् आसीत् प्रतापिनी।

brāhmaṇān vai tadāsūyād yadā vairocano baliḥ. athāsmāc chrīr apākrāmad yāsminn āsīt pratāpinī.

ततस् तस्माद् अपक्रम्य सागच्छत् पाकशासनम्। अथ सो ऽन्वतपत् पश्चाच् छ्रियं दृष्ट्वा पुरंदरे।

tatas tasmād apakramya sāgacchat pākaśāsanam. atha so 'nvatapat paścāc chriyaṃ dṛṣṭvā puraṃdare.

एतत् फलम् असूयाया अभिमानस्य चाभिभो। तस्माद् बुध्यस्व मान्धातर् मा त्वा जह्यात् प्रतापिनी।

etat phalam asūyāyā abhimānasya cābhibho. tasmād budhyasva māndhātar mā tvā jahyāt pratāpinī.

दर्पो नाम श्रियः पुत्रो जज्ञे ऽधर्माद् इति श्रुतिः। तेन देवासुरा राजन् नीताः सुबहुशो वशम्।

darpo nāma śriyaḥ putro jajñe 'dharmād iti śrutiḥ. tena devāsurā rājan nītāḥ subahuśo vaśam.

राजर्षयश् च बहवस् तस्माद् बुध्यस्व पार्थिव। राजा भवति तं जित्वा दासस् तेन पराजितः।

rājarṣayaś ca bahavas tasmād budhyasva pārthiva. rājā bhavati taṃ jitvā dāsas tena parājitaḥ.

स यथा दर्पसहितम् अधर्मं नानुसेवसे। तथा वर्तस्व मान्धातश् चिरं चेत् स्थातुम् इच्छसि।

sa yathā darpasahitam adharmaṃ nānusevase. tathā vartasva māndhātaś ciraṃ cet sthātum icchasi.

मत्तात् प्रमत्तात् पोगण्डाद् उन्मत्ताच् च विशेषतः। तदभ्यासाद् उपावर्ताद् अहितानां च सेवनात्।

mattāt pramattāt pogaṇḍād unmattāc ca viśeṣataḥ. tadabhyāsād upāvartād ahitānāṃ ca sevanāt.

निगृहीताद् अमात्याच् च स्त्रीभ्यश् चैव विशेषतः। पर्वताद् विषमाद् दुर्गाद् धस्तिनो ऽश्वात् सरीसृपात्।

nigṛhītād amātyāc ca strībhyaś caiva viśeṣataḥ. parvatād viṣamād durgād dhastino 'śvāt sarīsṛpāt.

एतेभ्यो नित्ययत्तः स्यान् नक्तंचर्यां च वर्जयेत्। अत्यायं चातिमानं च दम्भं क्रोधं च वर्जयेत्।

etebhyo nityayattaḥ syān naktaṃcaryāṃ ca varjayet. atyāyaṃ cātimānaṃ ca dambhaṃ krodhaṃ ca varjayet.

अविज्ञातासु च स्त्रीषु क्लीबासु स्वैरिणीषु च। परभार्यासु कन्यासु नाचरेन् मैथुनं नृपः।

avijñātāsu ca strīṣu klībāsu svairiṇīṣu ca. parabhāryāsu kanyāsu nācaren maithunaṃ nṛpaḥ.

कुलेषु पापरक्षांसि जायन्ते वर्णसंकरात्। अपुमांसो ऽङ्गहीनाश् च स्थूलजिह्वा विचेतसः।

kuleṣu pāparakṣāṃsi jāyante varṇasaṃkarāt. apumāṃso 'ṅgahīnāś ca sthūlajihvā vicetasaḥ.

एते चान्ये च जायन्ते यदा राजा प्रमाद्यति। तस्माद् राज्ञा विशेषेण वर्तितव्यं प्रजाहिते।

ete cānye ca jāyante yadā rājā pramādyati. tasmād rājñā viśeṣeṇa vartitavyaṃ prajāhite.

क्षत्रियस्य प्रमत्तस्य दोषः संजायते महान्। अधर्माः संप्रवर्तन्ते प्रजासंकरकारकाः।

kṣatriyasya pramattasya doṣaḥ saṃjāyate mahān. adharmāḥ saṃpravartante prajāsaṃkarakārakāḥ.

अशीते विद्यते शीतं शीते शीतं न विद्यते। अवृष्टिर् अतिवृष्टिश् च व्याधिश् चाविशति प्रजाः।

aśīte vidyate śītaṃ śīte śītaṃ na vidyate. avṛṣṭir ativṛṣṭiś ca vyādhiś cāviśati prajāḥ.

नक्षत्राण्य् उपतिष्ठन्ति ग्रहा घोरास् तथापरे। उत्पाताश् चात्र दृश्यन्ते बहवो राजनाशनाः।

nakṣatrāṇy upatiṣṭhanti grahā ghorās tathāpare. utpātāś cātra dṛśyante bahavo rājanāśanāḥ.

अरक्षितात्मा यो राजा प्रजाश् चापि न रक्षति। प्रजाश् च तस्य क्षीयन्ते ताश् च सो ऽनु विनश्यति।

arakṣitātmā yo rājā prajāś cāpi na rakṣati. prajāś ca tasya kṣīyante tāś ca so 'nu vinaśyati.

द्वाव् आददाते ह्य् एकस्य द्वयोश् च बहवो ऽपरे। कुमार्यः संप्रलुप्यन्ते तदाहुर् नृपदूषणम्।

dvāv ādadāte hy ekasya dvayoś ca bahavo 'pare. kumāryaḥ saṃpralupyante tadāhur nṛpadūṣaṇam.

ममैतद् इति नैकस्य मनुष्येष्व् अवतिष्ठते। त्यक्त्वा धर्मं यदा राजा प्रमादम् अनुतिष्ठति।

mamaitad iti naikasya manuṣyeṣv avatiṣṭhate. tyaktvā dharmaṃ yadā rājā pramādam anutiṣṭhati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...