महाभारत 12.89 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 89→

[mh-12-89] • 29 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। यदा राजा समर्थो ऽपि कोशार्थी स्यान् महामते। कथं प्रवर्तेत तदा तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. yadā rājā samartho 'pi kośārthī syān mahāmate. kathaṃ pravarteta tadā tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। यथादेशं यथाकालम् अपि चैव यथाबलम्। अनुशिष्यात् प्रजा राजा धर्मार्थी तद्धिते रतः।

bhīṣma uvāca. yathādeśaṃ yathākālam api caiva yathābalam. anuśiṣyāt prajā rājā dharmārthī taddhite rataḥ.

यथा तासां च मन्येत श्रेय आत्मन एव च। तथा धर्म्याणि सर्वाणि राजा राष्ट्रे प्रवर्तयेत्।

yathā tāsāṃ ca manyeta śreya ātmana eva ca. tathā dharmyāṇi sarvāṇi rājā rāṣṭre pravartayet.

मधुदोहं दुहेद् राष्ट्रं भ्रमरान् न विपातयेत्। वत्सापेक्षी दुहेच् चैव स्तनांश् च न विकुट्टयेत्।

madhudohaṃ duhed rāṣṭraṃ bhramarān na vipātayet. vatsāpekṣī duhec caiva stanāṃś ca na vikuṭṭayet.

जलौकावत् पिबेद् राष्ट्रं मृदुनैव नराधिप। व्याघ्रीव च हरेत् पुत्रम् अदष्ट्वा मा पतेद् इति। यथा शल्यकवान् आखुः पदं धूनयते सदा। अतीक्ष्णेनाभ्युपायेन तथा राष्ट्रं समापिबेत्।

jalaukāvat pibed rāṣṭraṃ mṛdunaiva narādhipa. vyāghrīva ca haret putram adaṣṭvā mā pated iti. yathā śalyakavān ākhuḥ padaṃ dhūnayate sadā. atīkṣṇenābhyupāyena tathā rāṣṭraṃ samāpibet.

अल्पेनाल्पेन देयेन वर्धमानं प्रदापयेत्। ततो भूयस् ततो भूयः कामं वृद्धिं समाचरेत्।

alpenālpena deyena vardhamānaṃ pradāpayet. tato bhūyas tato bhūyaḥ kāmaṃ vṛddhiṃ samācaret.

दमयन्न् इव दम्यानां शश्वद् भारं प्रवर्धयेत्। मृदुपूर्वं प्रयत्नेन पाशान् अभ्यवहारयेत्।

damayann iva damyānāṃ śaśvad bhāraṃ pravardhayet. mṛdupūrvaṃ prayatnena pāśān abhyavahārayet.

सकृत् पाशावकीर्णास् ते न भविष्यन्ति दुर्दमाः। उचितेनैव भोक्तव्यास् ते भविष्यन्ति यत्नतः।

sakṛt pāśāvakīrṇās te na bhaviṣyanti durdamāḥ. ucitenaiva bhoktavyās te bhaviṣyanti yatnataḥ.

तस्मात् सर्वसमारम्भो दुर्लभः पुरुषव्रजः। यथामुख्यान् सान्त्वयित्वा भोक्तव्य इतरो जनः।

tasmāt sarvasamārambho durlabhaḥ puruṣavrajaḥ. yathāmukhyān sāntvayitvā bhoktavya itaro janaḥ.

ततस् तान् भेदयित्वाथ परस्परविवक्षितान्। भुञ्जीत सान्त्वयित्वैव यथासुखम् अयत्नतः।

tatas tān bhedayitvātha parasparavivakṣitān. bhuñjīta sāntvayitvaiva yathāsukham ayatnataḥ.

न चास्थाने न चाकाले करान् एभ्यो ऽनुपातयेत्। आनुपूर्व्येण सान्त्वेन यथाकालं यथाविधि।

na cāsthāne na cākāle karān ebhyo 'nupātayet. ānupūrvyeṇa sāntvena yathākālaṃ yathāvidhi.

उपायान् प्रब्रवीम्य् एतान् न मे माया विवक्षिता। अनुपायेन दमयन् प्रकोपयति वाजिनः।

upāyān prabravīmy etān na me māyā vivakṣitā. anupāyena damayan prakopayati vājinaḥ.

पानागाराणि वेशाश् च वेशप्रापणिकास् तथा। कुशीलवाः सकितवा ये चान्ये के चिद् ईदृशाः।

pānāgārāṇi veśāś ca veśaprāpaṇikās tathā. kuśīlavāḥ sakitavā ye cānye ke cid īdṛśāḥ.

नियम्याः सर्व एवैते ये राष्ट्रस्योपघातकाः। एते राष्ट्रे हि तिष्ठन्तो बाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः।

niyamyāḥ sarva evaite ye rāṣṭrasyopaghātakāḥ. ete rāṣṭre hi tiṣṭhanto bādhante bhadrikāḥ prajāḥ.

न केन चिद् याचितव्यः कश् चित् किं चिद् अनापदि। इति व्यवस्था भूतानां पुरस्तान् मनुना कृता।

na kena cid yācitavyaḥ kaś cit kiṃ cid anāpadi. iti vyavasthā bhūtānāṃ purastān manunā kṛtā.

सर्वे तथा न जीवेयुर् न कुर्युः कर्म चेद् इह। सर्व एव त्रयो लोका न भवेयुर् असंशयम्।

sarve tathā na jīveyur na kuryuḥ karma ced iha. sarva eva trayo lokā na bhaveyur asaṃśayam.

प्रभुर् नियमने राजा य एतान् न नियच्छति। भुङ्क्ते स तस्य पापस्य चतुर्भागम् इति श्रुतिः। भोक्ता तस्य तु पापस्य सुकृतस्य यथा तथा। नियन्तव्या सदा राज्ञा पापा ये स्युर् नराधिप। कृतपापस् त्व् असौ राजा य एतान् न नियच्छति। तथा कृतस्य धर्मस्य चतुर्भागम् उपाश्नुते।

prabhur niyamane rājā ya etān na niyacchati. bhuṅkte sa tasya pāpasya caturbhāgam iti śrutiḥ. bhoktā tasya tu pāpasya sukṛtasya yathā tathā. niyantavyā sadā rājñā pāpā ye syur narādhipa. kṛtapāpas tv asau rājā ya etān na niyacchati. tathā kṛtasya dharmasya caturbhāgam upāśnute.

स्थानान्य् एतानि संगम्य प्रसङ्गे भूतिनाशनः। कामप्रसक्तः पुरुषः किम् अकार्यं विवर्जयेत्। मद्यमांसपरस्वानि तथा दारा धनानि च। आहरेद् रागवशगस् तथा शास्त्रं प्रदर्शयेत्।

sthānāny etāni saṃgamya prasaṅge bhūtināśanaḥ. kāmaprasaktaḥ puruṣaḥ kim akāryaṃ vivarjayet. madyamāṃsaparasvāni tathā dārā dhanāni ca. āhared rāgavaśagas tathā śāstraṃ pradarśayet.

आपद्य् एव तु याचेरन् येषां नास्ति परिग्रहः। दातव्यं धर्मतस् तेभ्यस् त्व् अनुक्रोशाद् दयार्थिना।

āpady eva tu yāceran yeṣāṃ nāsti parigrahaḥ. dātavyaṃ dharmatas tebhyas tv anukrośād dayārthinā.

मा ते राष्ट्रे याचनका मा ते भूयुश् च दस्यवः। इष्टादातार एवैते नैते भूतस्य भावकाः।

mā te rāṣṭre yācanakā mā te bhūyuś ca dasyavaḥ. iṣṭādātāra evaite naite bhūtasya bhāvakāḥ.

ये भूतान्य् अनुगृह्णन्ति वर्धयन्ति च ये प्रजाः। ते ते राष्ट्रे प्रवर्तन्तां मा भूतानाम् अभावकाः।

ye bhūtāny anugṛhṇanti vardhayanti ca ye prajāḥ. te te rāṣṭre pravartantāṃ mā bhūtānām abhāvakāḥ.

दण्ड्यास् ते च महाराज धनादानप्रयोजनाः। प्रयोगं कारयेयुस् तान् यथा बलिकरांस् तथा।

daṇḍyās te ca mahārāja dhanādānaprayojanāḥ. prayogaṃ kārayeyus tān yathā balikarāṃs tathā.

कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यं यच् चान्यत् किं चिद् ईदृशम्। पुरुषैः कारयेत् कर्म बहुभिः सह कर्मिभिः।

kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ yac cānyat kiṃ cid īdṛśam. puruṣaiḥ kārayet karma bahubhiḥ saha karmibhiḥ.

नरश् चेत् कृषिगोरक्ष्यं वाणिज्यं चाप्य् अनुष्ठितः। संशयं लभते किं चित् तेन राजा विगर्ह्यते।

naraś cet kṛṣigorakṣyaṃ vāṇijyaṃ cāpy anuṣṭhitaḥ. saṃśayaṃ labhate kiṃ cit tena rājā vigarhyate.

धनिनः पूजयेन् नित्यं यानाच्छादनभोजनैः। वक्तव्याश् चानुगृह्णीध्वं पूजाः सह मयेति ह।

dhaninaḥ pūjayen nityaṃ yānācchādanabhojanaiḥ. vaktavyāś cānugṛhṇīdhvaṃ pūjāḥ saha mayeti ha.

अङ्गम् एतन् महद् राज्ञां धनिनो नाम भारत। ककुदं सर्वभूतानां धनस्थो नात्र संशयः।

aṅgam etan mahad rājñāṃ dhanino nāma bhārata. kakudaṃ sarvabhūtānāṃ dhanastho nātra saṃśayaḥ.

प्राज्ञः शूरो धनस्थश् च स्वाम् धार्मिक एव च। तपस्वी सत्यवादी च बुद्धिमांश् चाभिरक्षति।

prājñaḥ śūro dhanasthaś ca svām dhārmika eva ca. tapasvī satyavādī ca buddhimāṃś cābhirakṣati.

तस्माद् एतेषु सर्वेषु प्रीतिमान् भव पार्थिव। सत्यम् आर्जवम् अक्रोधम् आनृशंस्यं च पालय।

tasmād eteṣu sarveṣu prītimān bhava pārthiva. satyam ārjavam akrodham ānṛśaṃsyaṃ ca pālaya.

एवं दण्डं च कोशं च मित्रं भूमिं च लप्स्यसे। सत्यार्जवपरो राजन् मित्रकोशसमन्वितः।

evaṃ daṇḍaṃ ca kośaṃ ca mitraṃ bhūmiṃ ca lapsyase. satyārjavaparo rājan mitrakośasamanvitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...