महाभारत 12.88 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 88→

[mh-12-88] • 38 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। राष्ट्रगुप्तिं च मे राजन् राष्ट्रस्यैव च संग्रहम्। सम्यग् जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ।

yudhiṣṭhira uvāca. rāṣṭraguptiṃ ca me rājan rāṣṭrasyaiva ca saṃgraham. samyag jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha.

भीष्म उवाच। राष्ट्रगुप्तिं च ते सम्यग् राष्ट्रस्यैव च संग्रहम्। हन्त सर्वं प्रवक्ष्यामि तत्त्वम् एकमनाः शृणु।

bhīṣma uvāca. rāṣṭraguptiṃ ca te samyag rāṣṭrasyaiva ca saṃgraham. hanta sarvaṃ pravakṣyāmi tattvam ekamanāḥ śṛṇu.

ग्रामस्याधिपतिः कार्यो दशग्राम्यस् तथापरः। द्विगुणायाः शतस्यैवं सहस्रस्य च कारयेत्।

grāmasyādhipatiḥ kāryo daśagrāmyas tathāparaḥ. dviguṇāyāḥ śatasyaivaṃ sahasrasya ca kārayet.

ग्रामे यान् ग्रामदोषांश् च ग्रामिकः परिपालयेत्। तान् ब्रूयाद् दशपायासौ स तु विंशतिपाय वै। तान् आचक्षीत दशिने दशको विंशिने पुनः।

grāme yān grāmadoṣāṃś ca grāmikaḥ paripālayet. tān brūyād daśapāyāsau sa tu viṃśatipāya vai. tān ācakṣīta daśine daśako viṃśine punaḥ.

सो ऽपि विंशत्यधिपतिर् वृत्तं जानपदे जने। ग्रामाणां शतपालाय सर्वम् एव निवेदयेत्।

so 'pi viṃśatyadhipatir vṛttaṃ jānapade jane. grāmāṇāṃ śatapālāya sarvam eva nivedayet.

यानि ग्रामीणभोज्यानि ग्रामिकस् तान्य् उपाश्नुयात्। दशपस् तेन भर्तव्यस् तेनापि द्विगुणाधिपः। दशिनेन विभक्तव्यो दशिना विंशतिस् तथा।

yāni grāmīṇabhojyāni grāmikas tāny upāśnuyāt. daśapas tena bhartavyas tenāpi dviguṇādhipaḥ. daśinena vibhaktavyo daśinā viṃśatis tathā.

ग्रामं ग्रामशताध्यक्षो भोक्तुम् अर्हति सत्कृतः। महान्तं भरतश्रेष्ठ सुस्फीतजनसंकुलम्। तत्र ह्य् अनेकम् आयत्तं राज्ञो भवति भारत।

grāmaṃ grāmaśatādhyakṣo bhoktum arhati satkṛtaḥ. mahāntaṃ bharataśreṣṭha susphītajanasaṃkulam. tatra hy anekam āyattaṃ rājño bhavati bhārata.

शाखानगरम् अर्हस् तु सहस्रपतिर् उत्तमम्। धान्यहैरण्यभोगेन भोक्तुं राष्ट्रिय उद्यतः।

śākhānagaram arhas tu sahasrapatir uttamam. dhānyahairaṇyabhogena bhoktuṃ rāṣṭriya udyataḥ.

तथा यद् ग्रामकृत्यं स्याद् ग्रामिकृत्यं च ते स्वयम्। धर्मज्ञः सचिवः कश् चित् तत् प्रपश्येद् अतन्द्रितः।

tathā yad grāmakṛtyaṃ syād grāmikṛtyaṃ ca te svayam. dharmajñaḥ sacivaḥ kaś cit tat prapaśyed atandritaḥ.

नगरे नगरे च स्याद् एकः सर्वार्थचिन्तकः। उच्चैःस्थाने घोररूपो नक्षत्राणाम् इव ग्रहः। भवेत् स तान् परिक्रामेत् सर्वान् एव सदा स्वयम्। तेषां वृत्तं परिणयेत् कश् चिद् राष्ट्रेषु तच्चरः। जिघांसवः पापकामाः परस्वादायिनः शठाः। रक्षाभ्यधिकृता नाम तेभ्यो रक्षेद् इमाः प्रजाः।

nagare nagare ca syād ekaḥ sarvārthacintakaḥ. uccaiḥsthāne ghorarūpo nakṣatrāṇām iva grahaḥ. bhavet sa tān parikrāmet sarvān eva sadā svayam. teṣāṃ vṛttaṃ pariṇayet kaś cid rāṣṭreṣu taccaraḥ. jighāṃsavaḥ pāpakāmāḥ parasvādāyinaḥ śaṭhāḥ. rakṣābhyadhikṛtā nāma tebhyo rakṣed imāḥ prajāḥ.

विक्रयं क्रयम् अध्वानं भक्तं च सपरिव्ययम्। योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य वणिजः कारयेत् करान्।

vikrayaṃ krayam adhvānaṃ bhaktaṃ ca saparivyayam. yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya vaṇijaḥ kārayet karān.

उत्पत्तिं दानवृत्तिं च शिल्पं संप्रेक्ष्य चासकृत्। शिल्पप्रतिकरान् एव शिल्पिनः प्रति कारयेत्।

utpattiṃ dānavṛttiṃ ca śilpaṃ saṃprekṣya cāsakṛt. śilpapratikarān eva śilpinaḥ prati kārayet.

उच्चावचकरा न्याय्याः पूर्वराज्ञां युधिष्ठिर। यथा यथा न हीयेरंस् तथा कुर्यान् महीपतिः।

uccāvacakarā nyāyyāḥ pūrvarājñāṃ yudhiṣṭhira. yathā yathā na hīyeraṃs tathā kuryān mahīpatiḥ.

फलं कर्म च संप्रेक्ष्य ततः सर्वं प्रकल्पयेत्। फलं कर्म च निर्हेतु न कश् चित् संप्रवर्तयेत्।

phalaṃ karma ca saṃprekṣya tataḥ sarvaṃ prakalpayet. phalaṃ karma ca nirhetu na kaś cit saṃpravartayet.

यथा राजा च कर्ता च स्यातां कर्मणि भागिनौ। समवेक्ष्य तथा राज्ञा प्रणेयाः सततं कराः।

yathā rājā ca kartā ca syātāṃ karmaṇi bhāginau. samavekṣya tathā rājñā praṇeyāḥ satataṃ karāḥ.

नोच्छिन्द्याद् आत्मनो मूलं परेषां वापि तृष्णया। ईहाद्वाराणि संरुध्य राजा संप्रीतिदर्शनः।

nocchindyād ātmano mūlaṃ pareṣāṃ vāpi tṛṣṇayā. īhādvārāṇi saṃrudhya rājā saṃprītidarśanaḥ.

प्रद्विषन्ति परिख्यातं राजानम् अतिखादिनम्। प्रद्विष्टस्य कुतः श्रेयः संप्रियो लभते प्रियम्।

pradviṣanti parikhyātaṃ rājānam atikhādinam. pradviṣṭasya kutaḥ śreyaḥ saṃpriyo labhate priyam.

वत्सौपम्येन दोग्धव्यं राष्ट्रम् अक्षीणबुद्धिना। भृतो वत्सो जातबलः पीडां सहति भारत।

vatsaupamyena dogdhavyaṃ rāṣṭram akṣīṇabuddhinā. bhṛto vatso jātabalaḥ pīḍāṃ sahati bhārata.

न कर्म कुरुते वत्सो भृशं दुग्धो युधिष्ठिर। राष्ट्रम् अप्य् अतिदुग्धं हि न कर्म कुरुते महत्।

na karma kurute vatso bhṛśaṃ dugdho yudhiṣṭhira. rāṣṭram apy atidugdhaṃ hi na karma kurute mahat.

यो राष्ट्रम् अनुगृह्णाति परिगृह्य स्वयं नृपः। संजातम् उपजीवन् स लभते सुमहत् फलम्।

yo rāṣṭram anugṛhṇāti parigṛhya svayaṃ nṛpaḥ. saṃjātam upajīvan sa labhate sumahat phalam.

आपदर्थं हि निचयान् राजान इह चिन्वते। राष्ट्रं च कोशभूतं स्यात् कोशो वेश्मगतस् तथा।

āpadarthaṃ hi nicayān rājāna iha cinvate. rāṣṭraṃ ca kośabhūtaṃ syāt kośo veśmagatas tathā.

पौरजानपदान् सर्वान् संश्रितोपाश्रितांस् तथा। यथाशक्त्य् अनुकम्पेत सर्वान् अभ्यन्तरान् अपि।

paurajānapadān sarvān saṃśritopāśritāṃs tathā. yathāśakty anukampeta sarvān abhyantarān api.

बाह्यं जनं भेदयित्वा भोक्तव्यो मध्यमः सुखम्। एवं न संप्रकुप्यन्ते जनाः सुखितदुःखिताः।

bāhyaṃ janaṃ bhedayitvā bhoktavyo madhyamaḥ sukham. evaṃ na saṃprakupyante janāḥ sukhitaduḥkhitāḥ.

प्राग् एव तु करादानम् अनुभाष्य पुनः पुनः। संनिपत्य स्वविषये भयं राष्ट्रे प्रदर्शयेत्।

prāg eva tu karādānam anubhāṣya punaḥ punaḥ. saṃnipatya svaviṣaye bhayaṃ rāṣṭre pradarśayet.

इयम् आपत् समुत्पन्ना परचक्रभयं महत्। अपि नान्ताय कल्पेत वेणोर् इव फलागमः।

iyam āpat samutpannā paracakrabhayaṃ mahat. api nāntāya kalpeta veṇor iva phalāgamaḥ.

अरयो मे समुत्थाय बहुभिर् दस्युभिः सह। इदम् आत्मवधायैव राष्ट्रम् इच्छन्ति बाधितुम्।

arayo me samutthāya bahubhir dasyubhiḥ saha. idam ātmavadhāyaiva rāṣṭram icchanti bādhitum.

अस्याम् आपदि घोरायां संप्राप्ते दारुणे भये। परित्राणाय भवतां प्रार्थयिष्ये धनानि वः।

asyām āpadi ghorāyāṃ saṃprāpte dāruṇe bhaye. paritrāṇāya bhavatāṃ prārthayiṣye dhanāni vaḥ.

प्रतिदास्ये च भवतां सर्वं चाहं भयक्षये। नारयः प्रतिदास्यन्ति यद् धरेयुर् बलाद् इतः।

pratidāsye ca bhavatāṃ sarvaṃ cāhaṃ bhayakṣaye. nārayaḥ pratidāsyanti yad dhareyur balād itaḥ.

कलत्रम् आदितः कृत्वा नश्येत् स्वं स्वयम् एव हि। अपि चेत् पुत्रदारार्थम् अर्थसंचय इष्यते।

kalatram āditaḥ kṛtvā naśyet svaṃ svayam eva hi. api cet putradārārtham arthasaṃcaya iṣyate.

नन्दामि वः प्रभावेन पुत्राणाम् इव चोदये। यथाशक्त्य् अनुगृह्णामि राष्ट्रस्यापीडया च वः।

nandāmi vaḥ prabhāvena putrāṇām iva codaye. yathāśakty anugṛhṇāmi rāṣṭrasyāpīḍayā ca vaḥ.

आपत्स्व् एव च वोढव्यं भवद्भिः सद्गवैर् इव। न वः प्रियतरं कार्यं धनं कस्यां चिद् आपदि।

āpatsv eva ca voḍhavyaṃ bhavadbhiḥ sadgavair iva. na vaḥ priyataraṃ kāryaṃ dhanaṃ kasyāṃ cid āpadi.

इति वाचा मधुरया श्लक्ष्णया सोपचारया। स्वरश्मीन् अभ्यवसृजेद् युगम् आदाय कालवित्।

iti vācā madhurayā ślakṣṇayā sopacārayā. svaraśmīn abhyavasṛjed yugam ādāya kālavit.

प्रचारं भृत्यभरणं व्ययं गोग्रामतो भयम्। योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य गोमिनः कारयेत् करान्।

pracāraṃ bhṛtyabharaṇaṃ vyayaṃ gogrāmato bhayam. yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya gominaḥ kārayet karān.

उपेक्षिता हि नश्येयुर् गोमिनो ऽरण्यवासिनः। तस्मात् तेषु विशेषेण मृदुपूर्वं समाचरेत्।

upekṣitā hi naśyeyur gomino 'raṇyavāsinaḥ. tasmāt teṣu viśeṣeṇa mṛdupūrvaṃ samācaret.

सान्त्वनं रक्षणं दानम् अवस्था चाप्य् अभीक्ष्णशः। गोमिनां पार्थ कर्तव्यं संविभागाः प्रियाणि च।

sāntvanaṃ rakṣaṇaṃ dānam avasthā cāpy abhīkṣṇaśaḥ. gomināṃ pārtha kartavyaṃ saṃvibhāgāḥ priyāṇi ca.

अजस्रम् उपयोक्तव्यं फलं गोमिषु सर्वतः। प्रभावयति राष्ट्रं च व्यवहारं कृषिं तथा।

ajasram upayoktavyaṃ phalaṃ gomiṣu sarvataḥ. prabhāvayati rāṣṭraṃ ca vyavahāraṃ kṛṣiṃ tathā.

तस्माद् गोमिषु यत्नेन प्रीतिं कुर्याद् विचक्षणः। दयावान् अप्रमत्तश् च करान् संप्रणयन् मृदून्।

tasmād gomiṣu yatnena prītiṃ kuryād vicakṣaṇaḥ. dayāvān apramattaś ca karān saṃpraṇayan mṛdūn.

सर्वत्र क्षेमचरणं सुलभं तात गोमिभिः। न ह्य् अतः सदृशं किं चिद् धनम् अस्ति युधिष्ठिर।

sarvatra kṣemacaraṇaṃ sulabhaṃ tāta gomibhiḥ. na hy ataḥ sadṛśaṃ kiṃ cid dhanam asti yudhiṣṭhira.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...