महाभारत 12.87 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 87→

[mh-12-87] • 33 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कथंविधं पुरं राजा स्वयम् आवस्तुम् अर्हति। कृतं वा कारयित्वा वा तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃvidhaṃ puraṃ rājā svayam āvastum arhati. kṛtaṃ vā kārayitvā vā tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। यत्र कौन्तेय वस्तव्यं सपुत्रभ्रातृबन्धुना। न्याय्यं तत्र परिप्रष्टुं गुप्तिं वृत्तिं च भारत।

bhīṣma uvāca. yatra kaunteya vastavyaṃ saputrabhrātṛbandhunā. nyāyyaṃ tatra paripraṣṭuṃ guptiṃ vṛttiṃ ca bhārata.

तस्मात् ते वर्तयिष्यामि दुर्गकर्म विशेषतः। श्रुत्वा तथा विधातव्यम् अनुष्ठेयं च यत्नतः।

tasmāt te vartayiṣyāmi durgakarma viśeṣataḥ. śrutvā tathā vidhātavyam anuṣṭheyaṃ ca yatnataḥ.

षड्विधं दुर्गम् आस्थाय पुराण्य् अथ निवेशयेत्। सर्वसंपत्प्रधानं यद् बाहुल्यं वापि संभवेत्।

ṣaḍvidhaṃ durgam āsthāya purāṇy atha niveśayet. sarvasaṃpatpradhānaṃ yad bāhulyaṃ vāpi saṃbhavet.

धन्वदुर्गं महीदुर्गं गिरिदुर्गं तथैव च। मनुष्यदुर्गम् अब्दुर्गं वनदुर्गं च तानि षट्।

dhanvadurgaṃ mahīdurgaṃ giridurgaṃ tathaiva ca. manuṣyadurgam abdurgaṃ vanadurgaṃ ca tāni ṣaṭ.

यत् पुरं दुर्गसंपन्नं धान्यायुधसमन्वितम्। दृढप्राकारपरिखं हस्त्यश्वरथसंकुलम्।

yat puraṃ durgasaṃpannaṃ dhānyāyudhasamanvitam. dṛḍhaprākāraparikhaṃ hastyaśvarathasaṃkulam.

विद्वांसः शिल्पिनो यत्र निचयाश् च सुसंचिताः। धार्मिकश् च जनो यत्र दाक्ष्यम् उत्तमम् आस्थितः।

vidvāṃsaḥ śilpino yatra nicayāś ca susaṃcitāḥ. dhārmikaś ca jano yatra dākṣyam uttamam āsthitaḥ.

ऊर्जस्विनरनागाश्वं चत्वरापणशोभितम्। प्रसिद्धव्यवहारं च प्रशान्तम् अकुतोभयम्।

ūrjasvinaranāgāśvaṃ catvarāpaṇaśobhitam. prasiddhavyavahāraṃ ca praśāntam akutobhayam.

सुप्रभं सानुनादं च सुप्रशस्तनिवेशनम्। शूराढ्यजनसंपन्नं ब्रह्मघोषानुनादितम्।

suprabhaṃ sānunādaṃ ca supraśastaniveśanam. śūrāḍhyajanasaṃpannaṃ brahmaghoṣānunāditam.

समाजोत्सवसंपन्नं सदापूजितदैवतम्। वश्यामात्यबलो राजा तत् पुरं स्वयम् आवसेत्।

samājotsavasaṃpannaṃ sadāpūjitadaivatam. vaśyāmātyabalo rājā tat puraṃ svayam āvaset.

तत्र कोशं बलं मित्रं व्यवहारं च वर्धयेत्। पुरे जनपदे चैव सर्वदोषान् निवर्तयेत्।

tatra kośaṃ balaṃ mitraṃ vyavahāraṃ ca vardhayet. pure janapade caiva sarvadoṣān nivartayet.

भाण्डागारायुधागारं प्रयत्नेनाभिवर्धयेत्। निचयान् वर्धयेत् सर्वांस् तथा यन्त्रगदागदान्।

bhāṇḍāgārāyudhāgāraṃ prayatnenābhivardhayet. nicayān vardhayet sarvāṃs tathā yantragadāgadān.

काष्ठलोहतुषाङ्गारदारुशृङ्गास्थिवैणवान्। मज्जास्नेहवसाक्षौद्रम् औषधग्रामम् एव च।

kāṣṭhalohatuṣāṅgāradāruśṛṅgāsthivaiṇavān. majjāsnehavasākṣaudram auṣadhagrāmam eva ca.

शणं सर्जरसं धान्यम् आयुधानि शरांस् तथा। चर्म स्नायु तथा वेत्रं मुञ्जबल्बजधन्वनान्।

śaṇaṃ sarjarasaṃ dhānyam āyudhāni śarāṃs tathā. carma snāyu tathā vetraṃ muñjabalbajadhanvanān.

आशयाश् चोदपानाश् च प्रभूतसलिला वराः। निरोद्धव्याः सदा राज्ञा क्षीरिणश् च महीरुहाः।

āśayāś codapānāś ca prabhūtasalilā varāḥ. niroddhavyāḥ sadā rājñā kṣīriṇaś ca mahīruhāḥ.

सत्कृताश् च प्रयत्नेन आचार्यर्त्विक्पुरोहिताः। महेष्वासाः स्थपतयः सांवत्सरचिकित्सकाः।

satkṛtāś ca prayatnena ācāryartvikpurohitāḥ. maheṣvāsāḥ sthapatayaḥ sāṃvatsaracikitsakāḥ.

प्राज्ञा मेधाविनो दान्ता दक्षाः शूरा बहुश्रुताः। कुलीनाः सत्त्वसंपन्ना युक्ताः सर्वेषु कर्मसु।

prājñā medhāvino dāntā dakṣāḥ śūrā bahuśrutāḥ. kulīnāḥ sattvasaṃpannā yuktāḥ sarveṣu karmasu.

पूजयेद् धार्मिकान् राजा निगृह्णीयाद् अधार्मिकान्। नियुञ्ज्याच् च प्रयत्नेन सर्ववर्णान् स्वकर्मसु।

pūjayed dhārmikān rājā nigṛhṇīyād adhārmikān. niyuñjyāc ca prayatnena sarvavarṇān svakarmasu.

बाह्यम् आभ्यन्तरं चैव पौरजानपदं जनम्। चारैः सुविदितं कृत्वा ततः कर्म प्रयोजयेत्।

bāhyam ābhyantaraṃ caiva paurajānapadaṃ janam. cāraiḥ suviditaṃ kṛtvā tataḥ karma prayojayet.

चारान् मन्त्रं च कोशं च मन्त्रं चैव विशेषतः। अनुतिष्ठेत् स्वयं राजा सर्वं ह्य् अत्र प्रतिष्ठितम्।

cārān mantraṃ ca kośaṃ ca mantraṃ caiva viśeṣataḥ. anutiṣṭhet svayaṃ rājā sarvaṃ hy atra pratiṣṭhitam.

उदासीनारिमित्राणां सर्वम् एव चिकीर्षितम्। पुरे जनपदे चैव ज्ञातव्यं चारचक्षुषा।

udāsīnārimitrāṇāṃ sarvam eva cikīrṣitam. pure janapade caiva jñātavyaṃ cāracakṣuṣā.

ततस् तथा विधातव्यं सर्वम् एवाप्रमादतः। भक्तान् पुजयता नित्यं द्विषतश् च निगृह्णता।

tatas tathā vidhātavyaṃ sarvam evāpramādataḥ. bhaktān pujayatā nityaṃ dviṣataś ca nigṛhṇatā.

यष्टव्यं क्रतुभिर् नित्यं दातव्यं चाप्य् अपीडया। प्रजानां रक्षणं कार्यं न कार्यं कर्म गर्हितम्।

yaṣṭavyaṃ kratubhir nityaṃ dātavyaṃ cāpy apīḍayā. prajānāṃ rakṣaṇaṃ kāryaṃ na kāryaṃ karma garhitam.

कृपणानाथवृद्धानां विधवानां च योषिताम्। योगक्षेमं च वृत्तिं च नित्यम् एव प्रकल्पयेत्।

kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ vidhavānāṃ ca yoṣitām. yogakṣemaṃ ca vṛttiṃ ca nityam eva prakalpayet.

आश्रमेषु यथाकालं चेलभाजनभोजनम्। सदैवोपहरेद् राजा सत्कृत्यानवमन्य च।

āśrameṣu yathākālaṃ celabhājanabhojanam. sadaivopahared rājā satkṛtyānavamanya ca.

आत्मानं सर्वकार्याणि तापसे राज्यम् एव च। निवेदयेत् प्रयत्नेन तिष्ठेत् प्रह्वश् च सर्वदा।

ātmānaṃ sarvakāryāṇi tāpase rājyam eva ca. nivedayet prayatnena tiṣṭhet prahvaś ca sarvadā.

सर्वार्थत्यागिनं राजा कुले जातं बहुश्रुतम्। पूजयेत् तादृशं दृष्ट्वा शयनासनभोजनैः।

sarvārthatyāginaṃ rājā kule jātaṃ bahuśrutam. pūjayet tādṛśaṃ dṛṣṭvā śayanāsanabhojanaiḥ.

तस्मिन् कुर्वीत विश्वासं राजा कस्यां चिद् आपदि। तापसेषु हि विश्वासम् अपि कुर्वन्ति दस्यवः।

tasmin kurvīta viśvāsaṃ rājā kasyāṃ cid āpadi. tāpaseṣu hi viśvāsam api kurvanti dasyavaḥ.

तस्मिन् निधीन् आदधीत प्रज्ञां पर्याददीत च। न चाप्य् अभीक्ष्णं सेवेत भृशं वा प्रतिपूजयेत्।

tasmin nidhīn ādadhīta prajñāṃ paryādadīta ca. na cāpy abhīkṣṇaṃ seveta bhṛśaṃ vā pratipūjayet.

अन्यः कार्यः स्वराष्ट्रेषु परराष्ट्रेषु चापरः। अटवीष्व् अपरः कार्यः सामन्तनगरेषु च।

anyaḥ kāryaḥ svarāṣṭreṣu pararāṣṭreṣu cāparaḥ. aṭavīṣv aparaḥ kāryaḥ sāmantanagareṣu ca.

तेषु सत्कारसंस्कारान् संविभागांश् च कारयेत्। परराष्ट्राटवीस्थेषु यथा स्वविषये तथा।

teṣu satkārasaṃskārān saṃvibhāgāṃś ca kārayet. pararāṣṭrāṭavīstheṣu yathā svaviṣaye tathā.

ते कस्यां चिद् अवस्थायां शरणं शरणार्थिने। राज्ञे दद्युर् यथाकामं तापसाः संशितव्रताः।

te kasyāṃ cid avasthāyāṃ śaraṇaṃ śaraṇārthine. rājñe dadyur yathākāmaṃ tāpasāḥ saṃśitavratāḥ.

एष ते लक्षणोद्देशः संक्षेपेण प्रकीर्तितः। यादृशं नगरं राजा स्वयम् आवस्तुम् अर्हति।

eṣa te lakṣaṇoddeśaḥ saṃkṣepeṇa prakīrtitaḥ. yādṛśaṃ nagaraṃ rājā svayam āvastum arhati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...