महाभारत 12.81 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 81→

[mh-12-81] • 41 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। यद् अप्य् अल्पतरं कर्म तद् अप्य् एकेन दुष्करम्। पुरुषेणासहायेन किम् उ राज्यं पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. yad apy alpataraṃ karma tad apy ekena duṣkaram. puruṣeṇāsahāyena kim u rājyaṃ pitāmaha.

किंशीलः किंसमाचारो राज्ञो ऽर्थसचिवो भवेत्। कीदृशे विश्वसेद् राजा कीदृशे नापि विश्वसेत्।

kiṃśīlaḥ kiṃsamācāro rājño 'rthasacivo bhavet. kīdṛśe viśvased rājā kīdṛśe nāpi viśvaset.

भीष्म उवाच। चतुर्विधानि मित्राणि राज्ञां राजन् भवन्त्य् उत। सहार्थो भजमानश् च सहजः कृत्रिमस् तथा।

bhīṣma uvāca. caturvidhāni mitrāṇi rājñāṃ rājan bhavanty uta. sahārtho bhajamānaś ca sahajaḥ kṛtrimas tathā.

धर्मात्मा पञ्चमं मित्रं स तु नैकस्य न द्वयोः। यतो धर्मस् ततो वा स्यान् मध्यस्थो वा ततो भवेत्।

dharmātmā pañcamaṃ mitraṃ sa tu naikasya na dvayoḥ. yato dharmas tato vā syān madhyastho vā tato bhavet.

यस् तस्यार्थो न रोचेत न तं तस्य प्रकाशयेत्। मित्राणां प्रकृतिर् नास्ति त्व् अमित्राणां च भारत। उपकाराद् भवेन् मित्रम् अपकाराद् भवेद् अरिः। यस्यैव हि मनुष्यस्य नरो मरणम् इच्छति। तस्य पर्यागते काले पुनर् जीवितम् इच्छति। धर्माधर्मेण राजानश् चरन्ति विजिगीषवः।

yas tasyārtho na roceta na taṃ tasya prakāśayet. mitrāṇāṃ prakṛtir nāsti tv amitrāṇāṃ ca bhārata. upakārād bhaven mitram apakārād bhaved ariḥ. yasyaiva hi manuṣyasya naro maraṇam icchati. tasya paryāgate kāle punar jīvitam icchati. dharmādharmeṇa rājānaś caranti vijigīṣavaḥ.

चतुर्णां मध्यमौ श्रेष्ठौ नित्यं शङ्क्यौ तथापरौ। सर्वे नित्यं शङ्कितव्याः प्रत्यक्षं कार्यम् आत्मनः।

caturṇāṃ madhyamau śreṣṭhau nityaṃ śaṅkyau tathāparau. sarve nityaṃ śaṅkitavyāḥ pratyakṣaṃ kāryam ātmanaḥ.

न हि राज्ञा प्रमादो वै कर्तव्यो मित्ररक्षणे। प्रमादिनं हि राजानं लोकाः परिभवन्त्य् उत।

na hi rājñā pramādo vai kartavyo mitrarakṣaṇe. pramādinaṃ hi rājānaṃ lokāḥ paribhavanty uta.

असाधुः साधुताम् एति साधुर् भवति दारुणः। अरिश् च मित्रं भवति मित्रं चापि प्रदुष्यति।

asādhuḥ sādhutām eti sādhur bhavati dāruṇaḥ. ariś ca mitraṃ bhavati mitraṃ cāpi praduṣyati.

अनित्यचित्तः पुरुषस् तस्मिन् को जातु विश्वसेत्। तस्मात् प्रधानं यत् कार्यं प्रत्यक्षं तत् समाचरेत्।

anityacittaḥ puruṣas tasmin ko jātu viśvaset. tasmāt pradhānaṃ yat kāryaṃ pratyakṣaṃ tat samācaret.

एकान्तेन हि विश्वासः कृत्स्नो धर्मार्थनाशकः। अविश्वासश् च सर्वत्र मृत्युना न विशिष्यते।

ekāntena hi viśvāsaḥ kṛtsno dharmārthanāśakaḥ. aviśvāsaś ca sarvatra mṛtyunā na viśiṣyate.

अकालमृत्युर् विश्वासो विश्वसन् हि विपद्यते। यस्मिन् करोति विश्वासम् इच्छतस् तस्य जीवति।

akālamṛtyur viśvāso viśvasan hi vipadyate. yasmin karoti viśvāsam icchatas tasya jīvati.

तस्माद् विश्वसितव्यं च शङ्कितव्यं च केषु चित्। एषा नीतिगतिस् तात लक्ष्मीश् चैव सनातनी।

tasmād viśvasitavyaṃ ca śaṅkitavyaṃ ca keṣu cit. eṣā nītigatis tāta lakṣmīś caiva sanātanī.

यं मन्येत ममाभावाद् इमम् अर्थागमः स्पृशेत्। नित्यं तस्माच् छङ्कितव्यम् अमित्रं तं विदुर् बुधाः।

yaṃ manyeta mamābhāvād imam arthāgamaḥ spṛśet. nityaṃ tasmāc chaṅkitavyam amitraṃ taṃ vidur budhāḥ.

यस्य क्षेत्राद् अप्य् उदकं क्षेत्रम् अन्यस्य गच्छति। न तत्रानिच्छतस् तस्य भिद्येरन् सर्वसेतवः।

yasya kṣetrād apy udakaṃ kṣetram anyasya gacchati. na tatrānicchatas tasya bhidyeran sarvasetavaḥ.

तथैवात्य् उदकाद् भीतस् तस्य भेदनम् इच्छति। यम् एवंलक्षणं विद्यात् तम् अमित्रं विनिर्दिशेत्।

tathaivāty udakād bhītas tasya bhedanam icchati. yam evaṃlakṣaṇaṃ vidyāt tam amitraṃ vinirdiśet.

यः समृद्ध्या न तुष्येत क्षये दीनतरो भवेत्। एतद् उत्तममित्रस्य निमित्तम् अभिचक्षते।

yaḥ samṛddhyā na tuṣyeta kṣaye dīnataro bhavet. etad uttamamitrasya nimittam abhicakṣate.

यं मन्येत ममाभावाद् अस्याभावो भवेद् इति। तस्मिन् कुर्वीत विश्वासं यथा पितरि वै तथा।

yaṃ manyeta mamābhāvād asyābhāvo bhaved iti. tasmin kurvīta viśvāsaṃ yathā pitari vai tathā.

तं शक्त्या वर्धमानश् च सर्वतः परिबृंहयेत्। नित्यं क्षताद् वारयति यो धर्मेष्व् अपि कर्मसु।

taṃ śaktyā vardhamānaś ca sarvataḥ paribṛṃhayet. nityaṃ kṣatād vārayati yo dharmeṣv api karmasu.

क्षताद् भीतं विजानीयाद् उत्तमं मित्रलक्षणम्। ये तस्य क्षतम् इच्छन्ति ते तस्य रिपवः स्मृताः।

kṣatād bhītaṃ vijānīyād uttamaṃ mitralakṣaṇam. ye tasya kṣatam icchanti te tasya ripavaḥ smṛtāḥ.

व्यसनान् नित्यभीतो ऽसौ समृद्ध्याम् एव तृप्यते। यत् स्याद् एवंविधं मित्रं तद् आत्मसमम् उच्यते।

vyasanān nityabhīto 'sau samṛddhyām eva tṛpyate. yat syād evaṃvidhaṃ mitraṃ tad ātmasamam ucyate.

रूपवर्णस्वरोपेतस् तितिक्षुर् अनसूयकः। कुलीनः शीलसंपन्नः स ते स्यात् प्रत्यनन्तरः।

rūpavarṇasvaropetas titikṣur anasūyakaḥ. kulīnaḥ śīlasaṃpannaḥ sa te syāt pratyanantaraḥ.

मेधावी स्मृतिमान् दक्षः प्रकृत्या चानृशंसवान्। यो मानितो ऽमानितो वा न संदूष्येत् कदा चन।

medhāvī smṛtimān dakṣaḥ prakṛtyā cānṛśaṃsavān. yo mānito 'mānito vā na saṃdūṣyet kadā cana.

ऋत्विग् वा यदि वाचार्यः सखा वात्यन्तसंस्तुतः। गृहे वसेद् अमात्यस् ते यः स्यात् परमपूजितः।

ṛtvig vā yadi vācāryaḥ sakhā vātyantasaṃstutaḥ. gṛhe vased amātyas te yaḥ syāt paramapūjitaḥ.

स ते विद्यात् परं मन्त्रं प्रकृतिं चार्थधर्मयोः। विश्वासस् ते भवेत् तत्र यथा पितरि वै तथा।

sa te vidyāt paraṃ mantraṃ prakṛtiṃ cārthadharmayoḥ. viśvāsas te bhavet tatra yathā pitari vai tathā.

नैव द्वौ न त्रयः कार्या न मृष्येरन् परस्परम्। एकार्थाद् एव भूतानां भेदो भवति सर्वदा।

naiva dvau na trayaḥ kāryā na mṛṣyeran parasparam. ekārthād eva bhūtānāṃ bhedo bhavati sarvadā.

कीर्तिप्रधानो यश् च स्याद् यश् च स्यात् समये स्थितः। समर्थान् यश् च न द्वेष्टि समर्थान् कुरुते च यः।

kīrtipradhāno yaś ca syād yaś ca syāt samaye sthitaḥ. samarthān yaś ca na dveṣṭi samarthān kurute ca yaḥ.

यो न कामाद् भयाल् लोभात् क्रोधाद् वा धर्मम् उत्सृजेत्। दक्षः पर्याप्तवचनः स ते स्यात् प्रत्यनन्तरः।

yo na kāmād bhayāl lobhāt krodhād vā dharmam utsṛjet. dakṣaḥ paryāptavacanaḥ sa te syāt pratyanantaraḥ.

शूरश् चार्यश् च विद्वांश् च प्रतिपत्तिविशारदः। कुलीनः शीलसंपन्नस् तितिक्षुर् अनसूयकः।

śūraś cāryaś ca vidvāṃś ca pratipattiviśāradaḥ. kulīnaḥ śīlasaṃpannas titikṣur anasūyakaḥ.

एते ह्य् अमात्याः कर्तव्याः सर्वकर्मस्व् अवस्थिताः। पूजिताः संविभक्ताश् च सुसहायाः स्वनुष्ठिताः।

ete hy amātyāḥ kartavyāḥ sarvakarmasv avasthitāḥ. pūjitāḥ saṃvibhaktāś ca susahāyāḥ svanuṣṭhitāḥ.

कृत्स्नम् एते विनिक्षिप्ताः प्रतिरूपेषु कर्मसु। युक्ता महत्सु कार्येषु श्रेयांस्य् उत्पादयन्ति च।

kṛtsnam ete vinikṣiptāḥ pratirūpeṣu karmasu. yuktā mahatsu kāryeṣu śreyāṃsy utpādayanti ca.

एते कर्माणि कुर्वन्ति स्पर्धमाना मिथः सदा। अनुतिष्ठन्ति चैवार्थान् आचक्षाणाः परस्परम्।

ete karmāṇi kurvanti spardhamānā mithaḥ sadā. anutiṣṭhanti caivārthān ācakṣāṇāḥ parasparam.

ज्ञातिभ्यश् चैव बिभ्येथा मृत्योर् इव यतः सदा। उपराजेव राजर्धिं ज्ञातिर् न सहते सदा।

jñātibhyaś caiva bibhyethā mṛtyor iva yataḥ sadā. uparājeva rājardhiṃ jñātir na sahate sadā.

ऋजोर् मृदोर् वदान्यस्य ह्रीमतः सत्यवादिनः। नान्यो ज्ञातेर् महाबाहो विनाशम् अभिनन्दति।

ṛjor mṛdor vadānyasya hrīmataḥ satyavādinaḥ. nānyo jñāter mahābāho vināśam abhinandati.

अज्ञातिता नातिसुखा नावज्ञेयास् त्व् अतः परम्। अज्ञातिमन्तं पुरुषं परे परिभवन्त्य् उत।

ajñātitā nātisukhā nāvajñeyās tv ataḥ param. ajñātimantaṃ puruṣaṃ pare paribhavanty uta.

निकृतस्य नरैर् अन्यैर् ज्ञातिर् एव परायणम्। नान्यैर् निकारं सहते ज्ञातेर् ज्ञातिः कदा चन।

nikṛtasya narair anyair jñātir eva parāyaṇam. nānyair nikāraṃ sahate jñāter jñātiḥ kadā cana.

आत्मानम् एव जानाति निकृतं बान्धवैर् अपि। तेषु सन्ति गुणाश् चैव नैर्गुण्यं तेषु लक्ष्यते।

ātmānam eva jānāti nikṛtaṃ bāndhavair api. teṣu santi guṇāś caiva nairguṇyaṃ teṣu lakṣyate.

नाज्ञातिर् अनुगृह्णाति नाज्ञातिर् दिग्धम् अस्यति। उभयं ज्ञातिलोकेषु दृश्यते साध्व् असाधु च।

nājñātir anugṛhṇāti nājñātir digdham asyati. ubhayaṃ jñātilokeṣu dṛśyate sādhv asādhu ca.

तान् मानयेत् पूजयेच् च नित्यं वाचा च कर्मणा। कुर्याच् च प्रियम् एतेभ्यो नाप्रियं किं चिद् आचरेत्।

tān mānayet pūjayec ca nityaṃ vācā ca karmaṇā. kuryāc ca priyam etebhyo nāpriyaṃ kiṃ cid ācaret.

विश्वस्तवद् अविश्वस्तस् तेषु वर्तेत सर्वदा। न हि दोषो गुणो वेति निस्पृक्तस् तेषु दृश्यते।

viśvastavad aviśvastas teṣu varteta sarvadā. na hi doṣo guṇo veti nispṛktas teṣu dṛśyate.

तस्यैवं वर्तमानस्य पुरुषस्याप्रमादिनः। अमित्राः संप्रसीदन्ति तथा मित्रीभवन्त्य् अपि।

tasyaivaṃ vartamānasya puruṣasyāpramādinaḥ. amitrāḥ saṃprasīdanti tathā mitrībhavanty api.

य एवं वर्तते नित्यं ज्ञातिसंबन्धिमण्डले। मित्रेष्व् अमित्रेष्व् ऐश्वर्ये चिरं यशसि तिष्ठति।

ya evaṃ vartate nityaṃ jñātisaṃbandhimaṇḍale. mitreṣv amitreṣv aiśvarye ciraṃ yaśasi tiṣṭhati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...