महाभारत 12.79 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 79→

[mh-12-79] • 43 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। व्याख्याता क्षत्रधर्मेण वृत्तिर् आपत्सु भारत। कथं चिद् वैश्यधर्मेण जीवेद् वा ब्राह्मणो न वा।

yudhiṣṭhira uvāca. vyākhyātā kṣatradharmeṇa vṛttir āpatsu bhārata. kathaṃ cid vaiśyadharmeṇa jīved vā brāhmaṇo na vā.

भीष्म उवाच। अशक्तः क्षत्रधर्मेण वैश्यधर्मेण वर्तयेत्। कृषिगोरक्षम् आस्थाय व्यसने वृत्तिसंक्षये।

bhīṣma uvāca. aśaktaḥ kṣatradharmeṇa vaiśyadharmeṇa vartayet. kṛṣigorakṣam āsthāya vyasane vṛttisaṃkṣaye.

युधिष्ठिर उवाच। कानि पण्यानि विक्रीणन् स्वर्गलोकान् न हीयते। ब्राह्मणो वैश्यधर्मेण वर्तयन् भरतर्षभ।

yudhiṣṭhira uvāca. kāni paṇyāni vikrīṇan svargalokān na hīyate. brāhmaṇo vaiśyadharmeṇa vartayan bharatarṣabha.

भीष्म उवाच। सुरा लवणम् इत्य् एव तिलान् केसरिणः पशून्। ऋषभान् मधु मांसं च कृतान्नं च युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. surā lavaṇam ity eva tilān kesariṇaḥ paśūn. ṛṣabhān madhu māṃsaṃ ca kṛtānnaṃ ca yudhiṣṭhira.

सर्वास्व् अवस्थास्व् एतानि ब्राह्मणः परिवर्जयेत्। एतेषां विक्रयात् तात ब्राह्मणो नरकं व्रजेत्।

sarvāsv avasthāsv etāni brāhmaṇaḥ parivarjayet. eteṣāṃ vikrayāt tāta brāhmaṇo narakaṃ vrajet.

अजो ऽग्निर् वरुणो मेषः सूर्यो ऽश्वः पृथिवी विराट्। धेनुर् यज्ञश् च सोमश् च न विक्रेयाः कथं चन।

ajo 'gnir varuṇo meṣaḥ sūryo 'śvaḥ pṛthivī virāṭ. dhenur yajñaś ca somaś ca na vikreyāḥ kathaṃ cana.

पक्वेनामस्य निमयं न प्रशंसन्ति साधवः। निमयेत् पक्वम् आमेन भोजनार्थाय भारत।

pakvenāmasya nimayaṃ na praśaṃsanti sādhavaḥ. nimayet pakvam āmena bhojanārthāya bhārata.

वयं सिद्धम् अशिष्यामो भवान् साधयताम् इदम्। एवं समीक्ष्य निमयन् नाधर्मो ऽस्ति कदा चन।

vayaṃ siddham aśiṣyāmo bhavān sādhayatām idam. evaṃ samīkṣya nimayan nādharmo 'sti kadā cana.

अत्र ते वर्तयिष्यामि यथा धर्मः पुरातनः। व्यवहारप्रवृत्तानां तन् निबोध युधिष्ठिर।

atra te vartayiṣyāmi yathā dharmaḥ purātanaḥ. vyavahārapravṛttānāṃ tan nibodha yudhiṣṭhira.

भवते ऽहं ददानीदं भवान् एतत् प्रयच्छतु। रुचिते वर्तते धर्मो न बलात् संप्रवर्तते।

bhavate 'haṃ dadānīdaṃ bhavān etat prayacchatu. rucite vartate dharmo na balāt saṃpravartate.

इत्य् एवं संप्रवर्तन्त व्यवहाराः पुरातनाः। ऋषीणाम् इतरेषां च साधु चेदम् असंशयम्।

ity evaṃ saṃpravartanta vyavahārāḥ purātanāḥ. ṛṣīṇām itareṣāṃ ca sādhu cedam asaṃśayam.

युधिष्ठिर उवाच। अथ तात यदा सर्वाः शस्त्रम् आददते प्रजाः। व्युत्क्रामन्ति स्वधर्मेभ्यः क्षत्रस्य क्षीयते बलम्।

yudhiṣṭhira uvāca. atha tāta yadā sarvāḥ śastram ādadate prajāḥ. vyutkrāmanti svadharmebhyaḥ kṣatrasya kṣīyate balam.

राजा त्राता न लोके स्यात् किं तदा स्यात् परायणम्। एतन् मे संशयं ब्रूहि विस्तरेण पितामह।

rājā trātā na loke syāt kiṃ tadā syāt parāyaṇam. etan me saṃśayaṃ brūhi vistareṇa pitāmaha.

भीष्म उवाच। दानेन तपसा यज्ञैर् अद्रोहेण दमेन च। ब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः क्षेमम् इच्छेयुर् आत्मनः।

bhīṣma uvāca. dānena tapasā yajñair adroheṇa damena ca. brāhmaṇapramukhā varṇāḥ kṣemam iccheyur ātmanaḥ.

तेषां ये वेदबलिनस् त उत्थाय समन्ततः। राज्ञो बलं वर्धयेयुर् महेन्द्रस्येव देवताः।

teṣāṃ ye vedabalinas ta utthāya samantataḥ. rājño balaṃ vardhayeyur mahendrasyeva devatāḥ.

राज्ञो हि क्षीयमाणस्य ब्रह्मैवाहुः परायणम्। तस्माद् ब्रह्मबलेनैव समुत्थेयं विजानता।

rājño hi kṣīyamāṇasya brahmaivāhuḥ parāyaṇam. tasmād brahmabalenaiva samuttheyaṃ vijānatā.

यदा तु विजयी राजा क्षेमं राष्ट्रे ऽभिसंदधेत्। तदा वर्णा यथाधर्मम् आविशेयुः स्वकर्मसु।

yadā tu vijayī rājā kṣemaṃ rāṣṭre 'bhisaṃdadhet. tadā varṇā yathādharmam āviśeyuḥ svakarmasu.

उन्मर्यादे प्रवृत्ते तु दस्युभिः संकरे कृते। सर्वे वर्णा न दुष्येयुः शस्त्रवन्तो युधिष्ठिर।

unmaryāde pravṛtte tu dasyubhiḥ saṃkare kṛte. sarve varṇā na duṣyeyuḥ śastravanto yudhiṣṭhira.

युधिष्ठिर उवाच। अथ चेत् सर्वतः क्षत्रं प्रदुष्येद् ब्राह्मणान् प्रति। कस् तस्य ब्राह्मणस् त्राता को धर्मः किं परायणम्।

yudhiṣṭhira uvāca. atha cet sarvataḥ kṣatraṃ praduṣyed brāhmaṇān prati. kas tasya brāhmaṇas trātā ko dharmaḥ kiṃ parāyaṇam.

भीष्म उवाच। तपसा ब्रह्मचर्येण शस्त्रेण च बलेन च। अमायया मायया च नियन्तव्यं तदा भवेत्।

bhīṣma uvāca. tapasā brahmacaryeṇa śastreṇa ca balena ca. amāyayā māyayā ca niyantavyaṃ tadā bhavet.

क्षत्रस्याभिप्रवृद्धस्य ब्राह्मणेषु विशेषतः। ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात् क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम्।

kṣatrasyābhipravṛddhasya brāhmaṇeṣu viśeṣataḥ. brahmaiva saṃniyantṛ syāt kṣatraṃ hi brahmasaṃbhavam.

अद्भ्यो ऽग्निर् ब्रह्मतः क्षत्रम् अश्मनो लोहम् उत्थितम्। तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति।

adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam. teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati.

यदा छिनत्त्य् अयो ऽश्मानम् अग्निश् चापो ऽभिपद्यते। क्षत्रं च ब्राह्मणं द्वेष्टि तदा शाम्यन्ति ते त्रयः।

yadā chinatty ayo 'śmānam agniś cāpo 'bhipadyate. kṣatraṃ ca brāhmaṇaṃ dveṣṭi tadā śāmyanti te trayaḥ.

तस्माद् ब्रह्मणि शाम्यन्ति क्षत्रियाणां युधिष्ठिर। समुदीर्णान्य् अजेयानि तेजांसि च बलानि च।

tasmād brahmaṇi śāmyanti kṣatriyāṇāṃ yudhiṣṭhira. samudīrṇāny ajeyāni tejāṃsi ca balāni ca.

ब्रह्मवीर्ये मृदूभूते क्षत्रवीर्ये च दुर्बले। दुष्टेषु सर्ववर्णेषु ब्राह्मणान् प्रति सर्वशः।

brahmavīrye mṛdūbhūte kṣatravīrye ca durbale. duṣṭeṣu sarvavarṇeṣu brāhmaṇān prati sarvaśaḥ.

ये तत्र युद्धं कुर्वन्ति त्यक्त्वा जीवितम् आत्मनः। ब्राह्मणान् परिरक्षन्ति तेषां लोका भवन्ति के। ब्राह्मणान् परिरक्षन्तो धर्मम् आत्मानम् एव च।

ye tatra yuddhaṃ kurvanti tyaktvā jīvitam ātmanaḥ. brāhmaṇān parirakṣanti teṣāṃ lokā bhavanti ke. brāhmaṇān parirakṣanto dharmam ātmānam eva ca.

मनस्विनो मन्युमन्तः पुण्यलोका भवन्ति ते। ब्राह्मणार्थं हि सर्वेषां शस्त्रग्रहणम् इष्यते।

manasvino manyumantaḥ puṇyalokā bhavanti te. brāhmaṇārthaṃ hi sarveṣāṃ śastragrahaṇam iṣyate.

अति स्विष्टस्वधीतानां लोकान् अति तपस्विनाम्। अनाशकाग्न्योर् विशतां शूरा यान्ति परां गतिम्। एवम् एवात्मनस् त्यागान् नान्यं धर्मं विदुर् जनाः।

ati sviṣṭasvadhītānāṃ lokān ati tapasvinām. anāśakāgnyor viśatāṃ śūrā yānti parāṃ gatim. evam evātmanas tyāgān nānyaṃ dharmaṃ vidur janāḥ.

तेभ्यो नमश् च भद्रं च ये शरीराणि जुह्वति। ब्रह्मद्विषो नियच्छन्तस् तेषां नो ऽस्तु सलोकता। ब्रह्मलोकजितः स्वर्ग्यान् वीरांस् तान् मनुर् अब्रवीत्।

tebhyo namaś ca bhadraṃ ca ye śarīrāṇi juhvati. brahmadviṣo niyacchantas teṣāṃ no 'stu salokatā. brahmalokajitaḥ svargyān vīrāṃs tān manur abravīt.

यथाश्वमेधावभृथे स्नाताः पूता भवन्त्य् उत। दुष्कृतः सुकृतश् चैव तथा शस्त्रहता रणे।

yathāśvamedhāvabhṛthe snātāḥ pūtā bhavanty uta. duṣkṛtaḥ sukṛtaś caiva tathā śastrahatā raṇe.

भवत्य् अधर्मो धर्मो हि धर्माधर्माव् उभाव् अपि। कारणाद् देशकालस्य देशकालः स तादृशः।

bhavaty adharmo dharmo hi dharmādharmāv ubhāv api. kāraṇād deśakālasya deśakālaḥ sa tādṛśaḥ.

मैत्राः क्रूराणि कुर्वन्तो जयन्ति स्वर्गम् उत्तमम्। धर्म्याः पापानि कुर्वन्तो गच्छन्ति परमां गतिम्।

maitrāḥ krūrāṇi kurvanto jayanti svargam uttamam. dharmyāḥ pāpāni kurvanto gacchanti paramāṃ gatim.

ब्राह्मणस् त्रिषु कालेषु शस्त्रं गृह्णन् न दुष्यति। आत्मत्राणं च कुर्वाणः परान् दस्युभ्य एव च। आत्मत्राणे वर्णदोषे दुर्गस्य नियमेषु च।

brāhmaṇas triṣu kāleṣu śastraṃ gṛhṇan na duṣyati. ātmatrāṇaṃ ca kurvāṇaḥ parān dasyubhya eva ca. ātmatrāṇe varṇadoṣe durgasya niyameṣu ca.

युधिष्ठिर उवाच। अभ्युत्थिते दस्युबले क्षत्रार्थे वर्णसंकरे। संप्रमूढेषु वर्णेषु यद्य् अन्यो ऽभिभवेद् बली।

yudhiṣṭhira uvāca. abhyutthite dasyubale kṣatrārthe varṇasaṃkare. saṃpramūḍheṣu varṇeṣu yady anyo 'bhibhaved balī.

ब्राह्मणो यदि वा वैश्यः शूद्रो वा राजसत्तम। दस्युभ्यो ऽथ प्रजा रक्षेद् दण्डं धर्मेण धारयन्।

brāhmaṇo yadi vā vaiśyaḥ śūdro vā rājasattama. dasyubhyo 'tha prajā rakṣed daṇḍaṃ dharmeṇa dhārayan.

कार्यं कुर्यान् न वा कुर्यात् संवार्यो वा भवेन् न वा। न स्म शस्त्रं ग्रहीतव्यम् अन्यत्र क्षत्रबन्धुतः।

kāryaṃ kuryān na vā kuryāt saṃvāryo vā bhaven na vā. na sma śastraṃ grahītavyam anyatra kṣatrabandhutaḥ.

भीष्म उवाच। अपारे यो भवेत् पारम् अप्लवे यः प्लवो भवेत्। शूद्रो वा यदि वाप्य् अन्यः सर्वथा मानम् अर्हति।

bhīṣma uvāca. apāre yo bhavet pāram aplave yaḥ plavo bhavet. śūdro vā yadi vāpy anyaḥ sarvathā mānam arhati.

यम् आश्रित्य नरा राजन् वर्तयेयुर् यथासुखम्। अनाथाः पाल्यमाना वै दस्युभिः परिपीडिताः।

yam āśritya narā rājan vartayeyur yathāsukham. anāthāḥ pālyamānā vai dasyubhiḥ paripīḍitāḥ.

तम् एव पूजयेरंस् ते प्रीत्या स्वम् इव बान्धवम्। महद् ध्य् अभीक्ष्णं कौरव्य कर्ता सन्मानम् अर्हति।

tam eva pūjayeraṃs te prītyā svam iva bāndhavam. mahad dhy abhīkṣṇaṃ kauravya kartā sanmānam arhati.

किम् उक्ष्णावहता कृत्यं किं धेन्वा चाप्य् अदुग्धया। वन्ध्यया भार्यया को ऽर्थः को ऽर्थो राज्ञाप्य् अरक्षता।

kim ukṣṇāvahatā kṛtyaṃ kiṃ dhenvā cāpy adugdhayā. vandhyayā bhāryayā ko 'rthaḥ ko 'rtho rājñāpy arakṣatā.

यथा दारुमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः। यथा ह्य् अनेत्रः शकटः पथि क्षेत्रं यथोषरम्।

yathā dārumayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ. yathā hy anetraḥ śakaṭaḥ pathi kṣetraṃ yathoṣaram.

एवं ब्रह्मानधीयानं राजा यश् च न रक्षिता। न वर्षति च यो मेघः सर्व एते निरर्थकाः।

evaṃ brahmānadhīyānaṃ rājā yaś ca na rakṣitā. na varṣati ca yo meghaḥ sarva ete nirarthakāḥ.

नित्यं यस् तु सतो रक्षेद् असतश् च निबर्हयेत्। स एव राजा कर्तव्यस् तेन सर्वम् इदं धृतम्।

nityaṃ yas tu sato rakṣed asataś ca nibarhayet. sa eva rājā kartavyas tena sarvam idaṃ dhṛtam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...