महाभारत 12.75 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 75→

[mh-12-75] • 22 श्लोकाः

भीष्म उवाच। योगक्षेमो हि राष्ट्रस्य राजन्यायत्त उच्यते। योगक्षेमश् च राज्ञो ऽपि समायत्तः पुरोहिते। युधिष्ठिर उवाच। ब्रह्मक्षत्रस्य सामर्थ्यं कथितं ते पितामह। पुरोहितप्रभावश् च लक्षणं च पुरोधसः। इदानीं श्रोतुम् इच्छामि ब्रह्मक्षत्रविनिर्णयम्। ब्रह्मक्षत्रं हि सर्वस्य कारणं जगतः परम्। योगक्षेमो हि राष्ट्रस्य ताभ्याम् आयत्त एव हि।

bhīṣma uvāca. yogakṣemo hi rāṣṭrasya rājanyāyatta ucyate. yogakṣemaś ca rājño 'pi samāyattaḥ purohite. yudhiṣṭhira uvāca. brahmakṣatrasya sāmarthyaṃ kathitaṃ te pitāmaha. purohitaprabhāvaś ca lakṣaṇaṃ ca purodhasaḥ. idānīṃ śrotum icchāmi brahmakṣatravinirṇayam. brahmakṣatraṃ hi sarvasya kāraṇaṃ jagataḥ param. yogakṣemo hi rāṣṭrasya tābhyām āyatta eva hi.

यतादृष्टं भयं ब्रह्म प्रजानां शमयत्य् उत। दृष्टं च राजा बाहुभ्यां तद् राष्ट्रं सुखम् एधते।

yatādṛṣṭaṃ bhayaṃ brahma prajānāṃ śamayaty uta. dṛṣṭaṃ ca rājā bāhubhyāṃ tad rāṣṭraṃ sukham edhate.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। मुचुकुन्दस्य संवादं राज्ञो वैश्रवणस्य च।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. mucukundasya saṃvādaṃ rājño vaiśravaṇasya ca.

मुचुकुन्दो विजित्येमां पृथिवीं पृथिवीपतिः। जिज्ञासमानः स्वबलम् अभ्ययाद् अलकाधिपम्।

mucukundo vijityemāṃ pṛthivīṃ pṛthivīpatiḥ. jijñāsamānaḥ svabalam abhyayād alakādhipam.

ततो वैश्रवणो राजा रक्षांसि समवासृजत्। ते बलान्य् अवमृद्नन्तः प्राचरंस् तस्य नैरृताः।

tato vaiśravaṇo rājā rakṣāṃsi samavāsṛjat. te balāny avamṛdnantaḥ prācaraṃs tasya nairṛtāḥ.

स हन्यमाने सैन्ये स्वे मुचुकुन्दो नराधिपः। गर्हयाम् आस विद्वांसं पुरोहितम् अरिंदमः।

sa hanyamāne sainye sve mucukundo narādhipaḥ. garhayām āsa vidvāṃsaṃ purohitam ariṃdamaḥ.

तत उग्रं तपस् तप्त्वा वसिष्ठो ब्रह्मवित्तमः। रक्षांस्य् अपावधीत् तत्र पन्थानं चाप्य् अविन्दत।

tata ugraṃ tapas taptvā vasiṣṭho brahmavittamaḥ. rakṣāṃsy apāvadhīt tatra panthānaṃ cāpy avindata.

ततो वैश्रवणो राजा मुचुकुन्दम् अदर्शयत्। वध्यमानेषु सैन्येषु वचनं चेदम् अब्रवीत्।

tato vaiśravaṇo rājā mucukundam adarśayat. vadhyamāneṣu sainyeṣu vacanaṃ cedam abravīt.

त्वत्तो हि बलिनः पूर्वे राजानः सपुरोहिताः। न चैवं समवर्तंस् ते यथा त्वम् इह वर्तसे।

tvatto hi balinaḥ pūrve rājānaḥ sapurohitāḥ. na caivaṃ samavartaṃs te yathā tvam iha vartase.

ते खल्व् अपि कृतास्त्राश् च बलवन्तश् च भूमिपाः। आगम्य पर्युपासन्ते माम् ईशं सुखदुःखयोः।

te khalv api kṛtāstrāś ca balavantaś ca bhūmipāḥ. āgamya paryupāsante mām īśaṃ sukhaduḥkhayoḥ.

यद्य् अस्ति बाहुवीर्यं ते तद् दर्शयितुम् अर्हसि। किं ब्राह्मणबलेन त्वम् अतिमात्रं प्रवर्तसे।

yady asti bāhuvīryaṃ te tad darśayitum arhasi. kiṃ brāhmaṇabalena tvam atimātraṃ pravartase.

मुचुकुन्दस् ततः क्रुद्धः प्रत्युवाच धनेश्वरम्। न्यायपूर्वम् असंरब्धम् असंभ्रान्तम् इदं वचः।

mucukundas tataḥ kruddhaḥ pratyuvāca dhaneśvaram. nyāyapūrvam asaṃrabdham asaṃbhrāntam idaṃ vacaḥ.

ब्रह्मक्षत्रम् इदं सृष्टम् एकयोनि स्वयंभुवा। पृथग् बलविधानं च तल् लोकं परिरक्षति।

brahmakṣatram idaṃ sṛṣṭam ekayoni svayaṃbhuvā. pṛthag balavidhānaṃ ca tal lokaṃ parirakṣati.

तपोमन्त्रबलं नित्यं ब्राह्मणेषु प्रतिष्ठितम्। अस्त्रबाहुबलं नित्यं क्षत्रियेषु प्रतिष्ठितम्।

tapomantrabalaṃ nityaṃ brāhmaṇeṣu pratiṣṭhitam. astrabāhubalaṃ nityaṃ kṣatriyeṣu pratiṣṭhitam.

ताभ्यां संभूय कर्तव्यं प्रजानां परिपालनम्। तथा च मां प्रवर्तन्तं गर्हयस्य् अलकाधिप।

tābhyāṃ saṃbhūya kartavyaṃ prajānāṃ paripālanam. tathā ca māṃ pravartantaṃ garhayasy alakādhipa.

ततो ऽब्रवीद् वैश्रवणो राजानं सपुरोहितम्। नाहं राज्यम् अनिर्दिष्टं कस्मै चिद् विदधाम्य् उत।

tato 'bravīd vaiśravaṇo rājānaṃ sapurohitam. nāhaṃ rājyam anirdiṣṭaṃ kasmai cid vidadhāmy uta.

नाच्छिन्दे चापि निर्दिष्टम् इति जानीहि पार्थिव। प्रशाधि पृथिवीं वीर मद्दत्ताम् अखिलाम् इमाम्। एवम् उक्तः प्रत्युवाच मुचुकुन्दो महीपतिः।

nācchinde cāpi nirdiṣṭam iti jānīhi pārthiva. praśādhi pṛthivīṃ vīra maddattām akhilām imām. evam uktaḥ pratyuvāca mucukundo mahīpatiḥ.

मुचुकुन्द उवाच। नाहं राज्यं भवद्दत्तं भोक्तुम् इच्छामि पार्थिव। बाहुवीर्यार्जितं राज्यम् अश्नीयाम् इति कामये।

mucukunda uvāca. nāhaṃ rājyaṃ bhavaddattaṃ bhoktum icchāmi pārthiva. bāhuvīryārjitaṃ rājyam aśnīyām iti kāmaye.

भीष्म उवाच। ततो वैश्रवणो राजा विस्मयं परमं ययौ। क्षत्रधर्मे स्थितं दृष्ट्वा मुचुकुन्दम् असंभ्रमम्।

bhīṣma uvāca. tato vaiśravaṇo rājā vismayaṃ paramaṃ yayau. kṣatradharme sthitaṃ dṛṣṭvā mucukundam asaṃbhramam.

ततो राजा मुचुकुन्दः सो ऽन्वशासद् वसुंधराम्। बाहुवीर्यार्जितां सम्यक् क्षत्रधर्मम् अनुव्रतः।

tato rājā mucukundaḥ so 'nvaśāsad vasuṃdharām. bāhuvīryārjitāṃ samyak kṣatradharmam anuvrataḥ.

एवं यो ब्रह्मविद् राजा ब्रह्मपूर्वं प्रवर्तते। जयत्य् अविजिताम् उर्वीं यशश् च महद् अश्नुते।

evaṃ yo brahmavid rājā brahmapūrvaṃ pravartate. jayaty avijitām urvīṃ yaśaś ca mahad aśnute.

नित्योदको ब्राह्मणः स्यान् नित्यशस्त्रश् च क्षत्रियः। तयोर् हि सर्वम् आयत्तं यत् किं चिज् जगतीगतम्। यशश् च तेजश् च महीं च कृत्स्नां। प्राप्नोति राजन् विपुलां च कीर्तिम्। प्रधानधर्मं नृपते नियच्छ। तथा च धर्मस्य चतुर्थम् अंशम्।

nityodako brāhmaṇaḥ syān nityaśastraś ca kṣatriyaḥ. tayor hi sarvam āyattaṃ yat kiṃ cij jagatīgatam. yaśaś ca tejaś ca mahīṃ ca kṛtsnāṃ. prāpnoti rājan vipulāṃ ca kīrtim. pradhānadharmaṃ nṛpate niyaccha. tathā ca dharmasya caturtham aṃśam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents