महाभारत 12.76 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 76→

[mh-12-76] • 37 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। यया वृत्त्या महीपालो विवर्धयति मानवान्। पुण्यांश् च लोकाञ् जयति तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. yayā vṛttyā mahīpālo vivardhayati mānavān. puṇyāṃś ca lokāñ jayati tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। दानशीलो भवेद् राजा यज्ञशीलश् च भारत। उपवासतपःशीलः प्रजानां पालने रतः।

bhīṣma uvāca. dānaśīlo bhaved rājā yajñaśīlaś ca bhārata. upavāsatapaḥśīlaḥ prajānāṃ pālane rataḥ.

सर्वाश् चैव प्रजा नित्यं राजा धर्मेण पालयेत्। उत्थानेनाप्रमादेन पूजयेच् चैव धार्मिकान्।

sarvāś caiva prajā nityaṃ rājā dharmeṇa pālayet. utthānenāpramādena pūjayec caiva dhārmikān.

राज्ञा हि पूजितो धर्मस् ततः सर्वत्र पूज्यते। यद् यद् आचरते राजा तत् प्रजानां हि रोचते।

rājñā hi pūjito dharmas tataḥ sarvatra pūjyate. yad yad ācarate rājā tat prajānāṃ hi rocate.

नित्यम् उद्यतदण्डश् च भवेन् मृत्युर् इवारिषु। निहन्यात् सर्वतो दस्यून् न कामात् कस्य चित् क्षमेत्।

nityam udyatadaṇḍaś ca bhaven mṛtyur ivāriṣu. nihanyāt sarvato dasyūn na kāmāt kasya cit kṣamet.

यं हि धर्मं चरन्तीह प्रजा राज्ञा सुरक्षिताः। चतुर्थं तस्य धर्मस्य राजा भारत विन्दति।

yaṃ hi dharmaṃ carantīha prajā rājñā surakṣitāḥ. caturthaṃ tasya dharmasya rājā bhārata vindati.

यद् अधीते यद् यजते यद् ददाति यद् अर्चति। राजा चतुर्थभाक् तस्य प्रजा धर्मेण पालयन्।

yad adhīte yad yajate yad dadāti yad arcati. rājā caturthabhāk tasya prajā dharmeṇa pālayan.

यद् राष्ट्रे ऽकुशलं किं चिद् राज्ञो ऽरक्षयतः प्रजाः। चतुर्थं तस्य पापस्य राजा भारत विन्दति।

yad rāṣṭre 'kuśalaṃ kiṃ cid rājño 'rakṣayataḥ prajāḥ. caturthaṃ tasya pāpasya rājā bhārata vindati.

अप्य् आहुः सर्वम् एवेति भूयो ऽर्धम् इति निश्चयः। कर्मणः पृथिवीपाल नृशंसो ऽनृतवाग् अपि। तादृशात् किल्बिषाद् राजा शृणु येन प्रमुच्यते।

apy āhuḥ sarvam eveti bhūyo 'rdham iti niścayaḥ. karmaṇaḥ pṛthivīpāla nṛśaṃso 'nṛtavāg api. tādṛśāt kilbiṣād rājā śṛṇu yena pramucyate.

प्रत्याहर्तुम् अशक्यं स्याद् धनं चोरैर् हृतं यदि। स्वकोशात् तत् प्रदेयं स्याद् अशक्तेनोपजीवता।

pratyāhartum aśakyaṃ syād dhanaṃ corair hṛtaṃ yadi. svakośāt tat pradeyaṃ syād aśaktenopajīvatā.

सर्ववर्णैः सदा रक्ष्यं ब्रह्मस्वं ब्राह्मणास् तथा। न स्थेयं विषये तेषु यो ऽपकुर्याद् द्विजातिषु।

sarvavarṇaiḥ sadā rakṣyaṃ brahmasvaṃ brāhmaṇās tathā. na stheyaṃ viṣaye teṣu yo 'pakuryād dvijātiṣu.

ब्रह्मस्वे रक्ष्यमाणे हि सर्वं भवति रक्षितम्। तेषां प्रसादे निर्वृत्ते कृतकृत्यो भवेन् नृपः।

brahmasve rakṣyamāṇe hi sarvaṃ bhavati rakṣitam. teṣāṃ prasāde nirvṛtte kṛtakṛtyo bhaven nṛpaḥ.

पर्जन्यम् इव भूतानि महाद्रुमम् इव द्विजाः। नरास् तम् उपजीवन्ति नृपं सर्वार्थसाधकम्।

parjanyam iva bhūtāni mahādrumam iva dvijāḥ. narās tam upajīvanti nṛpaṃ sarvārthasādhakam.

न हि कामात्मना राज्ञा सततं शठबुद्धिना। नृशंसेनातिलुब्धेन शक्याः पालयितुं प्रजाः।

na hi kāmātmanā rājñā satataṃ śaṭhabuddhinā. nṛśaṃsenātilubdhena śakyāḥ pālayituṃ prajāḥ.

युधिष्ठिर उवाच। नाहं राज्यसुखान्वेषी राज्यम् इच्छाम्य् अपि क्षणम्। धर्मार्थं रोचये राज्यं धर्मश् चात्र न विद्यते।

yudhiṣṭhira uvāca. nāhaṃ rājyasukhānveṣī rājyam icchāmy api kṣaṇam. dharmārthaṃ rocaye rājyaṃ dharmaś cātra na vidyate.

तद् अलं मम राज्येन यत्र धर्मो न विद्यते। वनम् एव गमिष्यामि तस्माद् धर्मचिकीर्षया।

tad alaṃ mama rājyena yatra dharmo na vidyate. vanam eva gamiṣyāmi tasmād dharmacikīrṣayā.

तत्र मेध्येष्व् अरण्येषु न्यस्तदण्डो जितेन्द्रियः। धर्मम् आराधयिष्यामि मुनिर् मूलफलाशनः।

tatra medhyeṣv araṇyeṣu nyastadaṇḍo jitendriyaḥ. dharmam ārādhayiṣyāmi munir mūlaphalāśanaḥ.

भीष्म उवाच। वेदाहं तव या बुद्धिर् आनृशंस्यगुणैव सा। न च शुद्धानृशंस्येन शक्यं महद् उपासितुम्।

bhīṣma uvāca. vedāhaṃ tava yā buddhir ānṛśaṃsyaguṇaiva sā. na ca śuddhānṛśaṃsyena śakyaṃ mahad upāsitum.

अपि तु त्वा मृदुं दान्तम् अत्यार्यम् अतिधार्मिकम्। क्लीबं धर्मघृणायुक्तं न लोको बहु मन्यते।

api tu tvā mṛduṃ dāntam atyāryam atidhārmikam. klībaṃ dharmaghṛṇāyuktaṃ na loko bahu manyate.

राजधर्मान् अवेक्षस्व पितृपैतामहोचितान्। नैतद् राज्ञाम् अथो वृत्तं यथा त्वं स्थातुम् इच्छसि।

rājadharmān avekṣasva pitṛpaitāmahocitān. naitad rājñām atho vṛttaṃ yathā tvaṃ sthātum icchasi.

न हि वैक्लव्यसंसृष्टम् आनृशंस्यम् इहास्थितः। प्रजापालनसंभूतं प्राप्ता धर्मफलं ह्य् असि।

na hi vaiklavyasaṃsṛṣṭam ānṛśaṃsyam ihāsthitaḥ. prajāpālanasaṃbhūtaṃ prāptā dharmaphalaṃ hy asi.

न ह्य् एताम् आशिषं पाण्डुर् न च कुन्त्य् अन्वयाचत। विचित्रवीर्यो धर्मात्मा चित्रवीर्यो न पार्थिवः। शंतनुश् च महीपालः सर्वक्षत्रस्य पूजितः। न चैतां प्राज्ञतां तात यया चरसि मेधया।

na hy etām āśiṣaṃ pāṇḍur na ca kunty anvayācata. vicitravīryo dharmātmā citravīryo na pārthivaḥ. śaṃtanuś ca mahīpālaḥ sarvakṣatrasya pūjitaḥ. na caitāṃ prājñatāṃ tāta yayā carasi medhayā.

शौर्यं बलं च सत्त्वं च पिता तव सदाब्रवीत्। माहात्म्यं बलम् औदार्यं तव कुन्त्य् अन्वयाचत।

śauryaṃ balaṃ ca sattvaṃ ca pitā tava sadābravīt. māhātmyaṃ balam audāryaṃ tava kunty anvayācata.

नित्यं स्वाहा स्वधा नित्यम् उभे मानुषदैवते। पुत्रेष्व् आशासते नित्यं पितरो दैवतानि च।

nityaṃ svāhā svadhā nityam ubhe mānuṣadaivate. putreṣv āśāsate nityaṃ pitaro daivatāni ca.

दानम् अध्ययनं यज्ञः प्रजानां परिपालनम्। धर्मम् एतम् अधर्मं वा जन्मनैवाभ्यजायिथाः।

dānam adhyayanaṃ yajñaḥ prajānāṃ paripālanam. dharmam etam adharmaṃ vā janmanaivābhyajāyithāḥ.

काले धुरि नियुक्तानां वहतां भार आहिते। सीदताम् अपि कौन्तेय न कीर्तिर् अवसीदति।

kāle dhuri niyuktānāṃ vahatāṃ bhāra āhite. sīdatām api kaunteya na kīrtir avasīdati.

समन्ततो विनियतो वहत्य् अस्खलितो हि यः। निर्दोषकर्मवचनात् सिद्धिः कर्मण एव सा।

samantato viniyato vahaty askhalito hi yaḥ. nirdoṣakarmavacanāt siddhiḥ karmaṇa eva sā.

नैकान्तविनिपातेन विचचारेह कश् चन। धर्मी गृही वा राजा वा ब्रह्मचार्य् अथ वा पुनः।

naikāntavinipātena vicacāreha kaś cana. dharmī gṛhī vā rājā vā brahmacāry atha vā punaḥ.

अल्पं तु साधुभूयिष्ठं यत् कर्मोदारम् एव तत्। कृतम् एवाकृताच् छ्रेयो न पापीयो ऽस्त्य् अकर्मणः।

alpaṃ tu sādhubhūyiṣṭhaṃ yat karmodāram eva tat. kṛtam evākṛtāc chreyo na pāpīyo 'sty akarmaṇaḥ.

यदा कुलीनो धर्मज्ञः प्राप्नोत्य् ऐश्वर्यम् उत्तमम्। योगक्षेमस् तदा राजन् कुशलायैव कल्पते।

yadā kulīno dharmajñaḥ prāpnoty aiśvaryam uttamam. yogakṣemas tadā rājan kuśalāyaiva kalpate.

दानेनान्यं बलेनान्यम् अन्यं सूनृतया गिरा। सर्वतः परिगृह्णीयाद् राज्यं प्राप्येह धार्मिकः।

dānenānyaṃ balenānyam anyaṃ sūnṛtayā girā. sarvataḥ parigṛhṇīyād rājyaṃ prāpyeha dhārmikaḥ.

यं हि वैद्याः कुले जाता अवृत्तिभयपीडिताः। प्राप्य तृप्ताः प्रतिष्ठन्ति धर्मः को ऽभ्यधिकस् ततः।

yaṃ hi vaidyāḥ kule jātā avṛttibhayapīḍitāḥ. prāpya tṛptāḥ pratiṣṭhanti dharmaḥ ko 'bhyadhikas tataḥ.

युधिष्ठिर उवाच। किं न्व् अतः परमं स्वर्ग्यं का न्व् अतः प्रीतिर् उत्तमा। किं न्व् अतः परमैश्वर्यं ब्रूहि मे यदि मन्यसे।

yudhiṣṭhira uvāca. kiṃ nv ataḥ paramaṃ svargyaṃ kā nv ataḥ prītir uttamā. kiṃ nv ataḥ paramaiśvaryaṃ brūhi me yadi manyase.

भीष्म उवाच। यस्मिन् प्रतिष्ठिताः सम्यक् क्षेमं विन्दन्ति तत्क्षणम्। स स्वर्गजित्तमो ऽस्माकं सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते।

bhīṣma uvāca. yasmin pratiṣṭhitāḥ samyak kṣemaṃ vindanti tatkṣaṇam. sa svargajittamo 'smākaṃ satyam etad bravīmi te.

त्वम् एव प्रीतिमांस् तस्मात् कुरूणां कुरुसत्तम। भव राजा जय स्वर्गं सतो रक्षासतो जहि।

tvam eva prītimāṃs tasmāt kurūṇāṃ kurusattama. bhava rājā jaya svargaṃ sato rakṣāsato jahi.

अनु त्वा तात जीवन्तु सुहृदः साधुभिः सह। पर्जन्यम् इव भूतानि स्वादुद्रुमम् इवाण्डजाः।

anu tvā tāta jīvantu suhṛdaḥ sādhubhiḥ saha. parjanyam iva bhūtāni svādudrumam ivāṇḍajāḥ.

धृष्टं शूरं प्रहर्तारम् अनृशंसं जितेन्द्रियम्। वत्सलं संविभक्तारम् अनु जीवन्तु त्वां जनाः।

dhṛṣṭaṃ śūraṃ prahartāram anṛśaṃsaṃ jitendriyam. vatsalaṃ saṃvibhaktāram anu jīvantu tvāṃ janāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...