महाभारत 12.72 (श्लोक 3)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 72→

[mh-12-72] • 33 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कथं राजा प्रजा रक्षन् नाधिबन्धेन युज्यते। धर्मे च नापराध्नोति तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ rājā prajā rakṣan nādhibandhena yujyate. dharme ca nāparādhnoti tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। समासेनैव ते तात धर्मान् वक्ष्यामि निश्चितान्। विस्तरेण हि धर्माणां न जात्व् अन्तम् अवाप्नुयात्।

bhīṣma uvāca. samāsenaiva te tāta dharmān vakṣyāmi niścitān. vistareṇa hi dharmāṇāṃ na jātv antam avāpnuyāt.

धर्मनिष्ठाञ् श्रुतवतो वेदव्रतसमाहितान्। अर्चितान् वासयेथास् त्वं गृहे गुणवतो द्विजान्।

dharmaniṣṭhāñ śrutavato vedavratasamāhitān. arcitān vāsayethās tvaṃ gṛhe guṇavato dvijān.

प्रत्युत्थायोपसंगृह्य चरणाव् अभिवाद्य च। अथ सर्वाणि कुर्वीथाः कार्याणि सपुरोहितः।

pratyutthāyopasaṃgṛhya caraṇāv abhivādya ca. atha sarvāṇi kurvīthāḥ kāryāṇi sapurohitaḥ.

धर्मकार्याणि निर्वर्त्य मङ्गलानि प्रयुज्य च। ब्राह्मणान् वाचयेथास् त्वम् अर्थसिद्धिजयाशिषः।

dharmakāryāṇi nirvartya maṅgalāni prayujya ca. brāhmaṇān vācayethās tvam arthasiddhijayāśiṣaḥ.

आर्जवेन च संपन्नो धृत्या बुद्ध्या च भारत। अर्थार्थं परिगृह्णीयात् कामक्रोधौ च वर्जयेत्।

ārjavena ca saṃpanno dhṛtyā buddhyā ca bhārata. arthārthaṃ parigṛhṇīyāt kāmakrodhau ca varjayet.

कामक्रोधौ पुरस्कृत्य यो ऽर्थं राजानुतिष्ठति। न स धर्मं न चाप्य् अर्थं परिगृह्णाति बालिशः।

kāmakrodhau puraskṛtya yo 'rthaṃ rājānutiṣṭhati. na sa dharmaṃ na cāpy arthaṃ parigṛhṇāti bāliśaḥ.

मा स्म लुब्धांश् च मूर्खांश् च कामे चार्थेषु यूयुजः। अलुब्धान् बुद्धिसंपन्नान् सर्वकर्मसु योजयेत्।

mā sma lubdhāṃś ca mūrkhāṃś ca kāme cārtheṣu yūyujaḥ. alubdhān buddhisaṃpannān sarvakarmasu yojayet.

मूर्खो ह्य् अधिकृतो ऽर्थेषु कार्याणाम् अविशारदः। प्रजाः क्लिश्नात्य् अयोगेन कामद्वेषसमन्वितः।

mūrkho hy adhikṛto 'rtheṣu kāryāṇām aviśāradaḥ. prajāḥ kliśnāty ayogena kāmadveṣasamanvitaḥ.

बलिषष्ठेन शुल्केन दण्डेनाथापराधिनाम्। शास्त्रनीतेन लिप्सेथा वेतनेन धनागमम्।

baliṣaṣṭhena śulkena daṇḍenāthāparādhinām. śāstranītena lipsethā vetanena dhanāgamam.

दापयित्वा करं धर्म्यं राष्ट्रं नित्यं यथाविधि। अशेषान् कल्पयेद् राजा योगक्षेमान् अतन्द्रितः।

dāpayitvā karaṃ dharmyaṃ rāṣṭraṃ nityaṃ yathāvidhi. aśeṣān kalpayed rājā yogakṣemān atandritaḥ.

गोपायितारं दातारं धर्मनित्यम् अतन्द्रितम्। अकामद्वेषसंयुक्तम् अनुरज्यन्ति मानवाः।

gopāyitāraṃ dātāraṃ dharmanityam atandritam. akāmadveṣasaṃyuktam anurajyanti mānavāḥ.

मा स्माधर्मेण लाभेन लिप्सेथास् त्वं धनागमम्। धर्मार्थाव् अध्रुवौ तस्य यो ऽपशास्त्रपरो भवेत्।

mā smādharmeṇa lābhena lipsethās tvaṃ dhanāgamam. dharmārthāv adhruvau tasya yo 'paśāstraparo bhavet.

अपशास्त्रपरो राजा संचयान् नाधिगच्छति। अस्थाने चास्य तद् वित्तं सर्वम् एव विनश्यति।

apaśāstraparo rājā saṃcayān nādhigacchati. asthāne cāsya tad vittaṃ sarvam eva vinaśyati.

अर्थमूलो ऽपहिंसां च कुरुते स्वयम् आत्मनः। करैर् अशास्त्रदृष्टैर् हि मोहात् संपीडयन् प्रजाः।

arthamūlo 'pahiṃsāṃ ca kurute svayam ātmanaḥ. karair aśāstradṛṣṭair hi mohāt saṃpīḍayan prajāḥ.

ऊधश् छिन्द्याद् धि यो धेन्वाः क्षीरार्थी न लभेत् पयः। यो हि पक्वं द्रुमं छिद्य लभते न पुनः फलम्। एवं राष्ट्रम् अयोगेन पीडितं न विवर्धते। यवसोदकम् आदाय सान्त्वेन विनयेन च।

ūdhaś chindyād dhi yo dhenvāḥ kṣīrārthī na labhet payaḥ. yo hi pakvaṃ drumaṃ chidya labhate na punaḥ phalam. evaṃ rāṣṭram ayogena pīḍitaṃ na vivardhate. yavasodakam ādāya sāntvena vinayena ca.

यो हि दोग्ध्रीम् उपास्ते तु स नित्यं लभते पयः। एवं राष्ट्रम् उपायेन भुञ्जानो लभते फलम्।

yo hi dogdhrīm upāste tu sa nityaṃ labhate payaḥ. evaṃ rāṣṭram upāyena bhuñjāno labhate phalam.

अथ राष्ट्रम् उपायेन भुज्यमानं सुरक्षितम्। जनयत्य् अतुलां नित्यं कोशवृद्धिं युधिष्ठिर।

atha rāṣṭram upāyena bhujyamānaṃ surakṣitam. janayaty atulāṃ nityaṃ kośavṛddhiṃ yudhiṣṭhira.

दोग्धि धान्यं हिरण्यं च प्रजा राज्ञि सुरक्षिता। नित्यं स्वेभ्यः परेभ्यश् च तृप्ता माता यथा पयः।

dogdhi dhānyaṃ hiraṇyaṃ ca prajā rājñi surakṣitā. nityaṃ svebhyaḥ parebhyaś ca tṛptā mātā yathā payaḥ.

मालाकारोपमो राजन् भव माङ्गारिकोपमः। तथा युक्तश् चिरं राष्ट्रं भोक्तुं शक्यसि पालयन्।

mālākāropamo rājan bhava māṅgārikopamaḥ. tathā yuktaś ciraṃ rāṣṭraṃ bhoktuṃ śakyasi pālayan.

परचक्राभियानेन यदि ते स्याद् धनक्षयः। अथ साम्नैव लिप्सेथा धनम् अब्राह्मणेषु यत्।

paracakrābhiyānena yadi te syād dhanakṣayaḥ. atha sāmnaiva lipsethā dhanam abrāhmaṇeṣu yat.

मा स्म ते ब्राह्मणं दृष्ट्वा धनस्थं प्रचलेन् मनः। अन्त्यायाम् अप्य् अवस्थायां किम् उ स्फीतस्य भारत।

mā sma te brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā dhanasthaṃ pracalen manaḥ. antyāyām apy avasthāyāṃ kim u sphītasya bhārata.

धनानि तेभ्यो दद्यास् त्वं यथाशक्ति यथार्हतः। सान्त्वयन् परिरक्षंश् च स्वर्गम् आप्स्यसि दुर्जयम्।

dhanāni tebhyo dadyās tvaṃ yathāśakti yathārhataḥ. sāntvayan parirakṣaṃś ca svargam āpsyasi durjayam.

एवं धर्मेण वृत्तेन प्रजास् त्वं परिपालयन्। स्वन्तं पुण्यं यशोवन्तं प्राप्स्यसे कुरुनन्दन।

evaṃ dharmeṇa vṛttena prajās tvaṃ paripālayan. svantaṃ puṇyaṃ yaśovantaṃ prāpsyase kurunandana.

धर्मेण व्यवहारेण प्रजाः पालय पाण्डव। युधिष्ठिर तथा युक्तो नाधिबन्धेन योक्ष्यसे।

dharmeṇa vyavahāreṇa prajāḥ pālaya pāṇḍava. yudhiṣṭhira tathā yukto nādhibandhena yokṣyase.

एष एव परो धर्मो यद् राजा रक्षते प्रजाः। भूतानां हि यथा धर्मे रक्षणं च परा दया। इह लोके सुखं प्राप्य परत्र च महीतले। एवं तेभ्यः परच्चेतो (सिच्) ब्राह्मणेभ्यो यथाविधि। सत्त्वेन परिभोगाय स्वर्गं जेष्यसि दुर्जयम्।

eṣa eva paro dharmo yad rājā rakṣate prajāḥ. bhūtānāṃ hi yathā dharme rakṣaṇaṃ ca parā dayā. iha loke sukhaṃ prāpya paratra ca mahītale. evaṃ tebhyaḥ paracceto (sic) brāhmaṇebhyo yathāvidhi. sattvena paribhogāya svargaṃ jeṣyasi durjayam.

तस्माद् एवं परं धर्मं मन्यन्ते धर्मकोविदाः। यद् राजा रक्षणे युक्तो भूतेषु कुरुते दयाम्।

tasmād evaṃ paraṃ dharmaṃ manyante dharmakovidāḥ. yad rājā rakṣaṇe yukto bhūteṣu kurute dayām.

यद् अह्ना कुरुते पापम् अरक्षन् भयतः प्रजाः। राजा वर्षसहस्रेण तस्यान्तम् अधिगच्छति।

yad ahnā kurute pāpam arakṣan bhayataḥ prajāḥ. rājā varṣasahasreṇa tasyāntam adhigacchati.

यद् अह्ना कुरुते पुण्यं प्रजा धर्मेण पालयन्। दश वर्षसहस्राणि तस्य भुङ्क्ते फलं दिवि। यदा न कुरुते धर्मं राजा भूतानि पालयन्। प्रजापुण्यं चतुर्भागं तदा न प्राप्नुयान् नृपः।

yad ahnā kurute puṇyaṃ prajā dharmeṇa pālayan. daśa varṣasahasrāṇi tasya bhuṅkte phalaṃ divi. yadā na kurute dharmaṃ rājā bhūtāni pālayan. prajāpuṇyaṃ caturbhāgaṃ tadā na prāpnuyān nṛpaḥ.

स्विष्टिः स्वधीतिः सुतपा लोकाञ् जयति यावतः। क्षणेन तान् अवाप्नोति प्रजा धर्मेण पालयन्।

sviṣṭiḥ svadhītiḥ sutapā lokāñ jayati yāvataḥ. kṣaṇena tān avāpnoti prajā dharmeṇa pālayan.

एवं धर्मं प्रयत्नेन कौन्तेय परिपालयन्। इह पुण्यफलं लब्ध्वा नाधिबन्धेन योक्ष्यसे।

evaṃ dharmaṃ prayatnena kaunteya paripālayan. iha puṇyaphalaṃ labdhvā nādhibandhena yokṣyase.

स्वर्गलोके च महतीं श्रियं प्राप्स्यसि पाण्डव। असंभवश् च धर्माणाम् ईदृशानाम् अराजसु। तस्माद् राजैव नान्यो ऽस्ति यो महत् फलम् आप्नुयात्।

svargaloke ca mahatīṃ śriyaṃ prāpsyasi pāṇḍava. asaṃbhavaś ca dharmāṇām īdṛśānām arājasu. tasmād rājaiva nānyo 'sti yo mahat phalam āpnuyāt.

स राज्यम् ऋद्धिमत् प्राप्य धर्मेण परिपालयन्। इन्द्रं तर्पय सोमेन कामैश् च सुहृदो जनान्।

sa rājyam ṛddhimat prāpya dharmeṇa paripālayan. indraṃ tarpaya somena kāmaiś ca suhṛdo janān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...