महाभारत 12.73 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 73→

[mh-12-73] • 26 श्लोकाः

भीष्म उवाच। य एव तु सतो रक्षेद् असतश् च निबर्हयेत्। स एव राज्ञा कर्तव्यो राजन् राजपुरोहितः। युधिष्ठिर उवाच। कीदृशो ब्राह्मणो राज्ञां कार्याकार्यविचारणे। क्षमः कर्तुं समर्थो वा तन् मे ब्रूहि पितामह।

bhīṣma uvāca. ya eva tu sato rakṣed asataś ca nibarhayet. sa eva rājñā kartavyo rājan rājapurohitaḥ. yudhiṣṭhira uvāca. kīdṛśo brāhmaṇo rājñāṃ kāryākāryavicāraṇe. kṣamaḥ kartuṃ samartho vā tan me brūhi pitāmaha.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। पुरूरवस ऐलस्य संवादं मातरिश्वनः।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. purūravasa ailasya saṃvādaṃ mātariśvanaḥ.

ऐल उवाच। कुतः स्विद् ब्राह्मणो जातो वर्णाश् चापि कुतस् त्रयः। कस्माच् च भवति श्रेयान् एतद् वायो विचक्ष्व मे।

aila uvāca. kutaḥ svid brāhmaṇo jāto varṇāś cāpi kutas trayaḥ. kasmāc ca bhavati śreyān etad vāyo vicakṣva me.

वायुर् उवाच। ब्रह्मणो मुखतः सृष्टो ब्राह्मणो राजसत्तम। बाहुभ्यां क्षत्रियः सृष्ट ऊरुभ्यां वैश्य उच्यते।

vāyur uvāca. brahmaṇo mukhataḥ sṛṣṭo brāhmaṇo rājasattama. bāhubhyāṃ kṣatriyaḥ sṛṣṭa ūrubhyāṃ vaiśya ucyate.

वर्णानां परिचर्यार्थं त्रयाणां पुरुषर्षभ। वर्णश् चतुर्थः पश्चात् तु पद्भ्यां शूद्रो विनिर्मितः।

varṇānāṃ paricaryārthaṃ trayāṇāṃ puruṣarṣabha. varṇaś caturthaḥ paścāt tu padbhyāṃ śūdro vinirmitaḥ.

ब्राह्मणो जातमात्रस् तु पृथिवीम् अन्वजायत। ईश्वरः सर्वभूतानां धर्मकोशस्य गुप्तये। सर्वस्वं ब्राह्मणस्येदं यत् किं चिद् इह दृश्यते। धर्मयुक्तं प्रशस्तं च जगत्य् अस्मिन् नृपात्मज।

brāhmaṇo jātamātras tu pṛthivīm anvajāyata. īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ dharmakośasya guptaye. sarvasvaṃ brāhmaṇasyedaṃ yat kiṃ cid iha dṛśyate. dharmayuktaṃ praśastaṃ ca jagaty asmin nṛpātmaja.

ततः पृथिव्या गोप्तारं क्षत्रियं दण्डधारिणम्। द्वितीयं वर्णम् अकरोत् प्रजानाम् अनुगुप्तये।

tataḥ pṛthivyā goptāraṃ kṣatriyaṃ daṇḍadhāriṇam. dvitīyaṃ varṇam akarot prajānām anuguptaye.

वैश्यस् तु धनधान्येन त्रीन् वर्णान् बिभृयाद् इमान्। शूद्रो ह्य् एनान् परिचरेद् इति ब्रह्मानुशासनम्।

vaiśyas tu dhanadhānyena trīn varṇān bibhṛyād imān. śūdro hy enān paricared iti brahmānuśāsanam.

ऐल उवाच। द्विजस्य क्षत्रबन्धोर् वा कस्येयं पृथिवी भवेत्। धर्मतः सह वित्तेन सम्यग् वायो प्रचक्ष्व मे।

aila uvāca. dvijasya kṣatrabandhor vā kasyeyaṃ pṛthivī bhavet. dharmataḥ saha vittena samyag vāyo pracakṣva me.

वायुर् उवाच। विप्रस्य सर्वम् एवैतद् यत् किं चिज् जगतीगतम्। धनं धान्यं हिरण्यं च स्त्रियो रत्नानि वाहनम्। मङ्गलं च प्रशस्तं च यच् चान्यद् अपि विद्यते। ज्येष्ठेनाभिजनेनेह तद् धर्मकुशला विदुः।

vāyur uvāca. viprasya sarvam evaitad yat kiṃ cij jagatīgatam. dhanaṃ dhānyaṃ hiraṇyaṃ ca striyo ratnāni vāhanam. maṅgalaṃ ca praśastaṃ ca yac cānyad api vidyate. jyeṣṭhenābhijaneneha tad dharmakuśalā viduḥ.

स्वम् एव ब्राह्मणो भुङ्क्ते स्वं वस्ते स्वं ददाति च। गुरुर् हि सर्ववर्णानां ज्येष्ठः श्रेष्ठश् च वै द्विजः।

svam eva brāhmaṇo bhuṅkte svaṃ vaste svaṃ dadāti ca. gurur hi sarvavarṇānāṃ jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca vai dvijaḥ.

पत्यभावे यथा स्त्री हि देवरं कुरुते पतिम्। आनन्तर्यात् तथा क्षत्रं पृथिवी कुरुते पतिम्।

patyabhāve yathā strī hi devaraṃ kurute patim. ānantaryāt tathā kṣatraṃ pṛthivī kurute patim.

एष ते प्रथमः कल्प आपद्य् अन्यो भवेद् अतः। यदि स्वर्गे परं स्थानं धर्मतः परिमार्गसि।

eṣa te prathamaḥ kalpa āpady anyo bhaved ataḥ. yadi svarge paraṃ sthānaṃ dharmataḥ parimārgasi.

यः कश् चिद् विजयेद् भूमिं ब्राह्मणाय निवेदयेत्। श्रुतवृत्तोपपन्नाय धर्मज्ञाय तपस्विने।

yaḥ kaś cid vijayed bhūmiṃ brāhmaṇāya nivedayet. śrutavṛttopapannāya dharmajñāya tapasvine.

स्वधर्मपरितृप्ताय यो न वित्तपरो भवेत्। यो राजानं नयेद् बुद्ध्या सर्वतः परिपूर्णया।

svadharmaparitṛptāya yo na vittaparo bhavet. yo rājānaṃ nayed buddhyā sarvataḥ paripūrṇayā.

ब्राह्मणो हि कुले जातः कृतप्रज्ञो विनीतवाक्। श्रेयो नयति राजानं ब्रुवंश् चित्रां सरस्वतीम्।

brāhmaṇo hi kule jātaḥ kṛtaprajño vinītavāk. śreyo nayati rājānaṃ bruvaṃś citrāṃ sarasvatīm.

राजा चरति यं धर्मं ब्राह्मणेन निदर्शितम्। शुश्रूषुर् अनहंवादी क्षत्रधर्मव्रते स्थितः।

rājā carati yaṃ dharmaṃ brāhmaṇena nidarśitam. śuśrūṣur anahaṃvādī kṣatradharmavrate sthitaḥ.

तावता स कृतप्रज्ञश् चिरं यशसि तिष्ठति। तस्य धर्मस्य सर्वस्य भागी राजपुरोहितः।

tāvatā sa kṛtaprajñaś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati. tasya dharmasya sarvasya bhāgī rājapurohitaḥ.

एवम् एव प्रजाः सर्वा राजानम् अभिसंश्रिताः। ब्राह्मणं च सुविद्वांसं राजशास्त्रविपश्चितम्। सम्यग्वृत्ताः स्वधर्मस्था न कुतश् चिद् भयान्विताः।

evam eva prajāḥ sarvā rājānam abhisaṃśritāḥ. brāhmaṇaṃ ca suvidvāṃsaṃ rājaśāstravipaścitam. samyagvṛttāḥ svadharmasthā na kutaś cid bhayānvitāḥ.

राष्ट्रे चरन्ति यं धर्मं राज्ञा साध्व् अभिरक्षिताः। चतुर्थं तस्य धर्मस्य राजा भागं स विन्दति।

rāṣṭre caranti yaṃ dharmaṃ rājñā sādhv abhirakṣitāḥ. caturthaṃ tasya dharmasya rājā bhāgaṃ sa vindati.

देवा मनुष्याः पितरो गन्धर्वोरगराक्षसाः। यज्ञम् एवोपजीवन्ति नास्ति चेष्टम् अराजके।

devā manuṣyāḥ pitaro gandharvoragarākṣasāḥ. yajñam evopajīvanti nāsti ceṣṭam arājake.

इतो दत्तेन जीवन्ति देवताः पितरस् तथा। राजन्य् एवास्य धर्मस्य योगक्षेमः प्रतिष्ठितः।

ito dattena jīvanti devatāḥ pitaras tathā. rājany evāsya dharmasya yogakṣemaḥ pratiṣṭhitaḥ.

छायायाम् अप्सु वायौ च सुखम् उष्णे ऽधिगच्छति। अग्नौ वाससि सूर्ये च सुखं शीते ऽधिगच्छति।

chāyāyām apsu vāyau ca sukham uṣṇe 'dhigacchati. agnau vāsasi sūrye ca sukhaṃ śīte 'dhigacchati.

शब्दे स्पर्शे रसे रूपे गन्धे च रमते मनः। तेषु भोगेषु सर्वेषु नभीतो लभते सुखम्।

śabde sparśe rase rūpe gandhe ca ramate manaḥ. teṣu bhogeṣu sarveṣu nabhīto labhate sukham.

अभयस्यैव यो दाता तस्यैव सुमहत् फलम्। न हि प्राणसमं दानं त्रिषु लोकेषु विद्यते।

abhayasyaiva yo dātā tasyaiva sumahat phalam. na hi prāṇasamaṃ dānaṃ triṣu lokeṣu vidyate.

इन्द्रो राजा यमो राजा धर्मो राजा तथैव च। राजा बिभर्ति रूपाणि राज्ञा सर्वम् इदं धृतम्।

indro rājā yamo rājā dharmo rājā tathaiva ca. rājā bibharti rūpāṇi rājñā sarvam idaṃ dhṛtam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents