महाभारत 12.70 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 70→

[mh-12-70] • 32 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। दण्डनीतिश् च राजा च समस्तौ ताव् उभाव् अपि। कस्य किं कुर्वतः सिद्ध्यै तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. daṇḍanītiś ca rājā ca samastau tāv ubhāv api. kasya kiṃ kurvataḥ siddhyai tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। महाभाग्यं दण्डनीत्याः सिद्धैः शब्दैः सहेतुकैः। शृणु मे शंसतो राजन् यथावद् इह भारत।

bhīṣma uvāca. mahābhāgyaṃ daṇḍanītyāḥ siddhaiḥ śabdaiḥ sahetukaiḥ. śṛṇu me śaṃsato rājan yathāvad iha bhārata.

दण्डनीतिः स्वधर्मेभ्यश् चातुर्वर्ण्यं नियच्छति। प्रयुक्ता स्वामिना सम्यग् अधर्मेभ्यश् च यच्छति।

daṇḍanītiḥ svadharmebhyaś cāturvarṇyaṃ niyacchati. prayuktā svāminā samyag adharmebhyaś ca yacchati.

चातुर्वर्ण्ये स्वधर्मस्थे मर्यादानाम् असंकरे। दण्डनीतिकृते क्षेमे प्रजानाम् अकुतोभये।

cāturvarṇye svadharmasthe maryādānām asaṃkare. daṇḍanītikṛte kṣeme prajānām akutobhaye.

सोमे प्रयत्नं कुर्वन्ति त्रयो वर्णा यथाविधि। तस्माद् देवमनुष्याणां सुखं विद्धि समाहितम्।

some prayatnaṃ kurvanti trayo varṇā yathāvidhi. tasmād devamanuṣyāṇāṃ sukhaṃ viddhi samāhitam.

कालो वा कारणं राज्ञो राजा वा कालकारणम्। इति ते संशयो मा भूद् राजा कालस्य कारणम्।

kālo vā kāraṇaṃ rājño rājā vā kālakāraṇam. iti te saṃśayo mā bhūd rājā kālasya kāraṇam.

दण्डनीत्या यदा राजा सम्यक् कार्त्स्न्येन वर्तते। तदा कृतयुगं नाम कालः श्रेष्ठः प्रवर्तते।

daṇḍanītyā yadā rājā samyak kārtsnyena vartate. tadā kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate.

भवेत् कृतयुगे धर्मो नाधर्मो विद्यते क्व चित्। सर्वेषाम् एव वर्णानां नाधर्मे रमते मनः।

bhavet kṛtayuge dharmo nādharmo vidyate kva cit. sarveṣām eva varṇānāṃ nādharme ramate manaḥ.

योगक्षेमाः प्रवर्तन्ते प्रजानां नात्र संशयः। वैदिकानि च कर्माणि भवन्त्य् अविगुणान्य् उत।

yogakṣemāḥ pravartante prajānāṃ nātra saṃśayaḥ. vaidikāni ca karmāṇi bhavanty aviguṇāny uta.

ऋतवश् च सुखाः सर्वे भवन्त्य् उत निरामयाः। प्रसीदन्ति नराणां च स्वरवर्णमनांसि च।

ṛtavaś ca sukhāḥ sarve bhavanty uta nirāmayāḥ. prasīdanti narāṇāṃ ca svaravarṇamanāṃsi ca.

व्याधयो न भवन्त्य् अत्र नाल्पायुर् दृश्यते नरः। विधवा न भवन्त्य् अत्र नृशंसो नाभिजायते।

vyādhayo na bhavanty atra nālpāyur dṛśyate naraḥ. vidhavā na bhavanty atra nṛśaṃso nābhijāyate.

अकृष्टपच्या पृथिवी भवन्त्य् ओषधयस् तथा। त्वक्पत्रफलमूलानि वीर्यवन्ति भवन्ति च।

akṛṣṭapacyā pṛthivī bhavanty oṣadhayas tathā. tvakpatraphalamūlāni vīryavanti bhavanti ca.

नाधर्मो विद्यते तत्र धर्म एव तु केवलः। इति कार्तयुगान् एतान् गुणान् विद्धि युधिष्ठिर।

nādharmo vidyate tatra dharma eva tu kevalaḥ. iti kārtayugān etān guṇān viddhi yudhiṣṭhira.

दण्डनीत्या यदा राजा त्रीन् अंशान् अनुवर्तते। चतुर्थम् अंशम् उत्सृज्य तदा त्रेता प्रवर्तते।

daṇḍanītyā yadā rājā trīn aṃśān anuvartate. caturtham aṃśam utsṛjya tadā tretā pravartate.

अशुभस्य चतुर्थांशस् त्रीन् अंशान् अनुवर्तते। कृष्टपच्यैव पृथिवी भवन्त्य् ओषधयस् तथा।

aśubhasya caturthāṃśas trīn aṃśān anuvartate. kṛṣṭapacyaiva pṛthivī bhavanty oṣadhayas tathā.

अर्धं त्यक्त्वा यदा राजा नीत्यर्धम् अनुवर्तते। ततस् तु द्वापरं नाम स कालः संप्रवर्तते।

ardhaṃ tyaktvā yadā rājā nītyardham anuvartate. tatas tu dvāparaṃ nāma sa kālaḥ saṃpravartate.

अशुभस्य तदा अर्धं द्वाव् अंशाव् अनुवर्तते। कृष्टपच्यैव पृथिवी भवत्य् अल्पफला तथा।

aśubhasya tadā ardhaṃ dvāv aṃśāv anuvartate. kṛṣṭapacyaiva pṛthivī bhavaty alpaphalā tathā.

दण्डनीतिं परित्यज्य यदा कार्त्स्न्येन भूमिपः। प्रजाः क्लिश्नात्य् अयोगेन प्रविश्यति तदा कलिः।

daṇḍanītiṃ parityajya yadā kārtsnyena bhūmipaḥ. prajāḥ kliśnāty ayogena praviśyati tadā kaliḥ.

कलाव् अधर्मो भूयिष्ठं धर्मो भवति तु क्व चित्। सर्वेषाम् एव वर्णानां स्वधर्माच् च्यवते मनः।

kalāv adharmo bhūyiṣṭhaṃ dharmo bhavati tu kva cit. sarveṣām eva varṇānāṃ svadharmāc cyavate manaḥ.

शूद्रा भैक्षेण जीवन्ति ब्राह्मणाः परिचर्यया। योगक्षेमस्य नाशश् च वर्तते वर्णसंकरः।

śūdrā bhaikṣeṇa jīvanti brāhmaṇāḥ paricaryayā. yogakṣemasya nāśaś ca vartate varṇasaṃkaraḥ.

वैदिकानि च कर्माणि भवन्ति विगुणान्य् उत। ऋतवो नसुखाः सर्वे भवन्त्य् आमयिनस् तथा।

vaidikāni ca karmāṇi bhavanti viguṇāny uta. ṛtavo nasukhāḥ sarve bhavanty āmayinas tathā.

ह्रसन्ति च मनुष्याणां स्वरवर्णमनांस्य् उत। व्याधयश् च भवन्त्य् अत्र म्रियन्ते चागतायुषः।

hrasanti ca manuṣyāṇāṃ svaravarṇamanāṃsy uta. vyādhayaś ca bhavanty atra mriyante cāgatāyuṣaḥ.

विधवाश् च भवन्त्य् अत्र नृशंसा जायते प्रजा। क्व चिद् वर्षति पर्जन्यः क्व चित् सस्यं प्ररोहति।

vidhavāś ca bhavanty atra nṛśaṃsā jāyate prajā. kva cid varṣati parjanyaḥ kva cit sasyaṃ prarohati.

रसाः सर्वे क्षयं यान्ति यदा नेच्छति भूमिपः। प्रजाः संरक्षितुं सम्यग् दण्डनीतिसमाहितः।

rasāḥ sarve kṣayaṃ yānti yadā necchati bhūmipaḥ. prajāḥ saṃrakṣituṃ samyag daṇḍanītisamāhitaḥ.

राजा कृतयुगस्रष्टा त्रेताया द्वापरस्य च। युगस्य च चतुर्थस्य राजा भवति कारणम्।

rājā kṛtayugasraṣṭā tretāyā dvāparasya ca. yugasya ca caturthasya rājā bhavati kāraṇam.

कृतस्य करणाद् राजा स्वर्गम् अत्यन्तम् अश्नुते। त्रेतायाः करणाद् राजा स्वर्गं नात्यन्तम् अश्नुते।

kṛtasya karaṇād rājā svargam atyantam aśnute. tretāyāḥ karaṇād rājā svargaṃ nātyantam aśnute.

प्रवर्तनाद् द्वापरस्य यथाभागम् उपाश्नुते। कलेः प्रवर्तनाद् राजा पापम् अत्यन्तम् अश्नुते।

pravartanād dvāparasya yathābhāgam upāśnute. kaleḥ pravartanād rājā pāpam atyantam aśnute.

ततो वसति दुष्कर्मा नरके शाश्वतीः समाः। प्रजानां कल्मषे मग्नो ऽकीर्तिं पापं च विन्दति। दण्डनीतिं पुरस्कृत्य यदा राजा प्रशास्ति। योगक्षेमाः प्रवर्तन्ते प्रजानां नात्र संशयः।

tato vasati duṣkarmā narake śāśvatīḥ samāḥ. prajānāṃ kalmaṣe magno 'kīrtiṃ pāpaṃ ca vindati. daṇḍanītiṃ puraskṛtya yadā rājā praśāsti. yogakṣemāḥ pravartante prajānāṃ nātra saṃśayaḥ.

दण्डनीतिं पुरस्कृत्य विजानन् क्षत्रियः सदा। परिपाल्याः प्रजाः सम्यग् इह प्रेत्य च कामदाः। अनवाप्तं च लिप्सेत लब्धं च परिपालयेत्। क्षत्रियेण विजानता। लिप्सितव्यम् अलब्धं च लब्धं रक्ष्यं च भारत।

daṇḍanītiṃ puraskṛtya vijānan kṣatriyaḥ sadā. paripālyāḥ prajāḥ samyag iha pretya ca kāmadāḥ. anavāptaṃ ca lipseta labdhaṃ ca paripālayet. kṣatriyeṇa vijānatā. lipsitavyam alabdhaṃ ca labdhaṃ rakṣyaṃ ca bhārata.

लोकस्य सीमन्तकरी मर्यादा लोकभावनी। सम्यङ् नीता दण्डनीतिर् यथा माता यथा पिता।

lokasya sīmantakarī maryādā lokabhāvanī. samyaṅ nītā daṇḍanītir yathā mātā yathā pitā.

यस्यां भवन्ति भूतानि तद् विद्धि भरतर्षभ। एष एव परो धर्मो यद् राजा दण्डनीतिमान्।

yasyāṃ bhavanti bhūtāni tad viddhi bharatarṣabha. eṣa eva paro dharmo yad rājā daṇḍanītimān.

तस्मात् कौरव्य धर्मेण प्रजाः पालय नीतिमान्। एवंवृत्तः प्रजा रक्षन् स्वर्गं जेतासि दुर्जयम्।

tasmāt kauravya dharmeṇa prajāḥ pālaya nītimān. evaṃvṛttaḥ prajā rakṣan svargaṃ jetāsi durjayam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...