महाभारत 12.69 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 69→

[mh-12-69] • 71 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पार्थिवेन विशेषेण किं कार्यम् अवशिष्यते। कथं रक्ष्यो जनपदः कथं रक्ष्याश् च शत्रवः।

yudhiṣṭhira uvāca. pārthivena viśeṣeṇa kiṃ kāryam avaśiṣyate. kathaṃ rakṣyo janapadaḥ kathaṃ rakṣyāś ca śatravaḥ.

कथं चारं प्रयुञ्जीत वर्णान् विश्वासयेत् कथम्। कथं भृत्यान् कथं दारान् कथं पुत्रांश् च भारत।

kathaṃ cāraṃ prayuñjīta varṇān viśvāsayet katham. kathaṃ bhṛtyān kathaṃ dārān kathaṃ putrāṃś ca bhārata.

भीष्म उवाच। राजवृत्तं महाराज शृणुष्वावहितो ऽखिलम्। यत् कार्यं पार्थिवेनादौ पार्थिवप्रकृतेन वा।

bhīṣma uvāca. rājavṛttaṃ mahārāja śṛṇuṣvāvahito 'khilam. yat kāryaṃ pārthivenādau pārthivaprakṛtena vā.

आत्मा जेयः सदा राज्ञा ततो जेयाश् च शत्रवः। अजितात्मा नरपतिर् विजयेत कथं रिपून्।

ātmā jeyaḥ sadā rājñā tato jeyāś ca śatravaḥ. ajitātmā narapatir vijayeta kathaṃ ripūn.

एतावान् आत्मविजयः पञ्चवर्गविनिग्रहः। जितेन्द्रियो नरपतिर् बाधितुं शक्नुयाद् अरीन्।

etāvān ātmavijayaḥ pañcavargavinigrahaḥ. jitendriyo narapatir bādhituṃ śaknuyād arīn.

न्यसेत गुल्मान् दुर्गेषु संधौ च कुरुनन्दन। नगरोपवने चैव पुरोद्यानेषु चैव ह।

nyaseta gulmān durgeṣu saṃdhau ca kurunandana. nagaropavane caiva purodyāneṣu caiva ha.

संस्थानेषु च सर्वेषु पुरेषु नगरस्य च। मध्ये च नरशार्दूल तथा राजनिवेशने।

saṃsthāneṣu ca sarveṣu pureṣu nagarasya ca. madhye ca naraśārdūla tathā rājaniveśane.

प्रणिधींश् च ततः कुर्याज् जडान्धबधिराकृतीन्। पुंसः परीक्षितान् प्राज्ञान् क्षुत्पिपासातपक्षमान्।

praṇidhīṃś ca tataḥ kuryāj jaḍāndhabadhirākṛtīn. puṃsaḥ parīkṣitān prājñān kṣutpipāsātapakṣamān.

अमात्येषु च सर्वेषु मित्रेषु त्रिविधेषु च। पुत्रेषु च महाराज प्रणिदध्यात् समाहितः।

amātyeṣu ca sarveṣu mitreṣu trividheṣu ca. putreṣu ca mahārāja praṇidadhyāt samāhitaḥ.

पुरे जनपदे चैव तथा सामन्तराजसु। यथा न विद्युर् अन्योन्यं प्रणिधेयास् तथा हि ते।

pure janapade caiva tathā sāmantarājasu. yathā na vidyur anyonyaṃ praṇidheyās tathā hi te.

चारांश् च विद्यात् प्रहितान् परेण भरतर्षभ। आपणेषु विहारेषु समवायेषु भिक्षुषु।

cārāṃś ca vidyāt prahitān pareṇa bharatarṣabha. āpaṇeṣu vihāreṣu samavāyeṣu bhikṣuṣu.

आरामेषु तथोद्याने पण्डितानां समागमे। वेशेषु चत्वरे चैव सभास्व् आवसथेषु च।

ārāmeṣu tathodyāne paṇḍitānāṃ samāgame. veśeṣu catvare caiva sabhāsv āvasatheṣu ca.

एवं विहन्याच् चारेण परचारं विचक्षणः। चारेण विहतं सर्वं हतं भवति पाण्डव।

evaṃ vihanyāc cāreṇa paracāraṃ vicakṣaṇaḥ. cāreṇa vihataṃ sarvaṃ hataṃ bhavati pāṇḍava.

यदा तु हीनं नृपतिर् विद्याद् आत्मानम् आत्मना। अमात्यैः सह संमन्त्र्य कुर्यात् संधिं बलीयसा। विद्वांसः क्षत्रिया वैश्या ब्राह्मणाश् च बहुश्रुताः। दण्डनीतौ तु निष्पन्ना मन्त्रिणः पृथिवीपतेः। प्रष्टव्यो ब्राह्मणः पूर्वं नीतिशास्त्रार्थतत्त्ववित्। पश्चात् पृच्छेत भूपालः क्षत्रियं नीतिकोविदम्। वैश्यशूद्रौ तथा भूयः शास्त्रज्ञौ हितकारिणौ।

yadā tu hīnaṃ nṛpatir vidyād ātmānam ātmanā. amātyaiḥ saha saṃmantrya kuryāt saṃdhiṃ balīyasā. vidvāṃsaḥ kṣatriyā vaiśyā brāhmaṇāś ca bahuśrutāḥ. daṇḍanītau tu niṣpannā mantriṇaḥ pṛthivīpateḥ. praṣṭavyo brāhmaṇaḥ pūrvaṃ nītiśāstrārthatattvavit. paścāt pṛccheta bhūpālaḥ kṣatriyaṃ nītikovidam. vaiśyaśūdrau tathā bhūyaḥ śāstrajñau hitakāriṇau.

अज्ञायमानो हीनत्वे कुर्यात् संधिं परेण वै। लिप्सुर् वा कं चिद् एवार्थं त्वरमाणो विचक्षणः।

ajñāyamāno hīnatve kuryāt saṃdhiṃ pareṇa vai. lipsur vā kaṃ cid evārthaṃ tvaramāṇo vicakṣaṇaḥ.

गुणवन्तो महोत्साहा धर्मज्ञाः साधवश् च ये। संदधीत नृपस् तैश् च राष्ट्रं धर्मेण पालयन्।

guṇavanto mahotsāhā dharmajñāḥ sādhavaś ca ye. saṃdadhīta nṛpas taiś ca rāṣṭraṃ dharmeṇa pālayan.

उच्छिद्यमानम् आत्मानं ज्ञात्वा राजा महामतिः। पूर्वापकारिणो हन्याल् लोकद्विष्टांश् च सर्वशः।

ucchidyamānam ātmānaṃ jñātvā rājā mahāmatiḥ. pūrvāpakāriṇo hanyāl lokadviṣṭāṃś ca sarvaśaḥ.

यो नोपकर्तुं शक्नोति नापकर्तुं महीपतिः। अशक्यरूपश् चोद्धर्तुम् उपेक्ष्यस् तादृशो भवेत्।

yo nopakartuṃ śaknoti nāpakartuṃ mahīpatiḥ. aśakyarūpaś coddhartum upekṣyas tādṛśo bhavet.

यात्रां यायाद् अविज्ञातम् अनाक्रन्दम् अनन्तरम्। व्यासक्तं च प्रमत्तं च दुर्बलं च विचक्षणः।

yātrāṃ yāyād avijñātam anākrandam anantaram. vyāsaktaṃ ca pramattaṃ ca durbalaṃ ca vicakṣaṇaḥ.

यात्राम् आज्ञापयेद् वीरः कल्यपुष्टबलः सुखी। पूर्वं कृत्वा विधानं च यात्रायां नगरे तथा। अन्तःपुरे च राष्ट्रे च अध्यक्षेषु च सर्वशः।

yātrām ājñāpayed vīraḥ kalyapuṣṭabalaḥ sukhī. pūrvaṃ kṛtvā vidhānaṃ ca yātrāyāṃ nagare tathā. antaḥpure ca rāṣṭre ca adhyakṣeṣu ca sarvaśaḥ.

न च वश्यो भवेद् अस्य नृपो यद्य् अपि वीर्यवान्। हीनश् च बलवीर्याभ्यां कर्शयंस् तं परावसेत्।

na ca vaśyo bhaved asya nṛpo yady api vīryavān. hīnaś ca balavīryābhyāṃ karśayaṃs taṃ parāvaset.

राष्ट्रं च पीडयेत् तस्य शस्त्राग्निविषमूर्छनैः। अमात्यवल्लभानां च विवादांस् तस्य कारयेत्। वर्जनीयं सदा युद्धं राज्यकामेन धीमता।

rāṣṭraṃ ca pīḍayet tasya śastrāgniviṣamūrchanaiḥ. amātyavallabhānāṃ ca vivādāṃs tasya kārayet. varjanīyaṃ sadā yuddhaṃ rājyakāmena dhīmatā.

उपायैस् त्रिभिर् आदानम् अर्थस्याह बृहस्पतिः। सान्त्वेनानुप्रदानेन भेदेन च नराधिप। यम् अर्थं शक्नुयात् प्राप्तुं तेन तुष्येद् धि पण्डितः।

upāyais tribhir ādānam arthasyāha bṛhaspatiḥ. sāntvenānupradānena bhedena ca narādhipa. yam arthaṃ śaknuyāt prāptuṃ tena tuṣyed dhi paṇḍitaḥ.

आददीत बलिं चैव प्रजाभ्यः कुरुनन्दन। षड्भागम् अमितप्रज्ञस् तासाम् एवाभिगुप्तये।

ādadīta baliṃ caiva prajābhyaḥ kurunandana. ṣaḍbhāgam amitaprajñas tāsām evābhiguptaye.

दशधर्मगतेभ्यो यद् वसु बह्व् अल्पम् एव च। तन् नाददीत सहसा पौराणां रक्षणाय वै।

daśadharmagatebhyo yad vasu bahv alpam eva ca. tan nādadīta sahasā paurāṇāṃ rakṣaṇāya vai.

यथा पुत्रास् तथा पौरा द्रष्टव्यास् ते न संशयः। भक्तिश् चैषां प्रकर्तव्या व्यवहारे प्रदर्शिते।

yathā putrās tathā paurā draṣṭavyās te na saṃśayaḥ. bhaktiś caiṣāṃ prakartavyā vyavahāre pradarśite.

सुतं च स्थापयेद् राजा प्राज्ञं सर्वार्थदर्शिनम्। व्यवहारेषु सततं तत्र राज्यं व्यवस्थितम्।

sutaṃ ca sthāpayed rājā prājñaṃ sarvārthadarśinam. vyavahāreṣu satataṃ tatra rājyaṃ vyavasthitam.

आकरे लवणे शुल्के तरे नागवने तथा। न्यसेद् अमात्यान् नृपतिः स्वाप्तान् वा पुरुषान् हितान्।

ākare lavaṇe śulke tare nāgavane tathā. nyased amātyān nṛpatiḥ svāptān vā puruṣān hitān.

सम्यग् दण्डधरो नित्यं राजा धर्मम् अवाप्नुयात्। नृपस्य सततं दण्डः सम्यग् धर्मे प्रशस्यते।

samyag daṇḍadharo nityaṃ rājā dharmam avāpnuyāt. nṛpasya satataṃ daṇḍaḥ samyag dharme praśasyate.

वेदवेदाङ्गवित् प्राज्ञः सुतपस्वी नृपो भवेत्। दानशीलश् च सततं यज्ञशीलश् च भारत।

vedavedāṅgavit prājñaḥ sutapasvī nṛpo bhavet. dānaśīlaś ca satataṃ yajñaśīlaś ca bhārata.

एते गुणाः समस्ताः स्युर् नृपस्य सततं स्थिराः। क्रियालोपे तु नृपतेः कुतः स्वर्गः कुतो यशः।

ete guṇāḥ samastāḥ syur nṛpasya satataṃ sthirāḥ. kriyālope tu nṛpateḥ kutaḥ svargaḥ kuto yaśaḥ.

यदा तु पीडितो राजा भवेद् राज्ञा बलीयसा। तदाभिसंश्रयेद् दुर्गं बुद्धिमान् पृथिवीपतिः। गुप्ताश् चैव ददुर्गाश् च देशास् तेषु प्रवेशयेत् (सिच्)। त्रिधा त्व् आक्रन्द्य मित्राणि विधानम् उपकल्पयेत्। सामभेदान् विरोधार्थं विधानम् उपकल्पयेत्।

yadā tu pīḍito rājā bhaved rājñā balīyasā. tadābhisaṃśrayed durgaṃ buddhimān pṛthivīpatiḥ. guptāś caiva dadurgāś ca deśās teṣu praveśayet (sic). tridhā tv ākrandya mitrāṇi vidhānam upakalpayet. sāmabhedān virodhārthaṃ vidhānam upakalpayet.

घोषान् न्यसेत मार्गेषु ग्रामान् उत्थापयेद् अपि। प्रवेशयेच् च तान् सर्वाञ् शाखानगरकेष्व् अपि।

ghoṣān nyaseta mārgeṣu grāmān utthāpayed api. praveśayec ca tān sarvāñ śākhānagarakeṣv api.

ये गुप्ताश् चैव दुर्गाश् च देशास् तेषु प्रवेशयेत्। धनिनो बलमुख्यांश् च सान्त्वयित्वा पुनः पुनः।

ye guptāś caiva durgāś ca deśās teṣu praveśayet. dhanino balamukhyāṃś ca sāntvayitvā punaḥ punaḥ.

सस्याभिहारं कुर्याच् च स्वयम् एव नराधिपः। असंभवे प्रवेशस्य दाहयेद् अग्निना भृशम्।

sasyābhihāraṃ kuryāc ca svayam eva narādhipaḥ. asaṃbhave praveśasya dāhayed agninā bhṛśam.

क्षेत्रस्थेषु च सस्येषु शत्रोर् उपजपेन् नरान्। विनाशयेद् वा सर्वस्वं बलेनाथ स्वकेन वै।

kṣetrastheṣu ca sasyeṣu śatror upajapen narān. vināśayed vā sarvasvaṃ balenātha svakena vai.

नदीषु मार्गेषु सदा संक्रमान् अवसादयेत्। जलं निस्रावयेत् सर्वम् अनिस्राव्यं च दूषयेत्।

nadīṣu mārgeṣu sadā saṃkramān avasādayet. jalaṃ nisrāvayet sarvam anisrāvyaṃ ca dūṣayet.

तदात्वेनायतीभिश् च विवदन् भूम्यनन्तरम्। प्रतीघातः परस्याजौ मित्रकाले ऽप्य् उपस्थिते।

tadātvenāyatībhiś ca vivadan bhūmyanantaram. pratīghātaḥ parasyājau mitrakāle 'py upasthite.

दुर्गाणां चाभितो राजा मूलच्छेदं प्रकारयेत्। सर्वेषां क्षुद्रवृक्षाणां चैत्यवृक्षान् विवर्जयेत्।

durgāṇāṃ cābhito rājā mūlacchedaṃ prakārayet. sarveṣāṃ kṣudravṛkṣāṇāṃ caityavṛkṣān vivarjayet.

प्रवृद्धानां च वृक्षाणां शाखाः प्रच्छेदयेत् तथा। चैत्यानां सर्वथा वर्ज्यम् अपि पत्रस्य पातनम्। दैवानाम् आश्रयाश् चैत्या यक्षराक्षसभोगिनाम्। पिशाचपन्नगानां च गन्धर्वाप्सरसाम् अपि। रौद्राणां चैव भूतानां तस्मात् तान् परिवर्जयेत्। श्रूयते हि निकुम्भेन सौदासस्य बलं हतम्। महेश्वरगणेशेन वाराणस्यां नराधिप।

pravṛddhānāṃ ca vṛkṣāṇāṃ śākhāḥ pracchedayet tathā. caityānāṃ sarvathā varjyam api patrasya pātanam. daivānām āśrayāś caityā yakṣarākṣasabhoginām. piśācapannagānāṃ ca gandharvāpsarasām api. raudrāṇāṃ caiva bhūtānāṃ tasmāt tān parivarjayet. śrūyate hi nikumbhena saudāsasya balaṃ hatam. maheśvaragaṇeśena vārāṇasyāṃ narādhipa.

प्रकण्ठीः कारयेत् सम्यग् आकाशजननीस् तथा। आपूरयेच् च परिखाः स्थाणुनक्रझषाकुलाः।

prakaṇṭhīḥ kārayet samyag ākāśajananīs tathā. āpūrayec ca parikhāḥ sthāṇunakrajhaṣākulāḥ.

कडङ्गद्वारकाणि स्युर् उच्छ्वासार्थे पुरस्य ह। तेषां च द्वारवद् गुप्तिः कार्या सर्वात्मना भवेत्।

kaḍaṅgadvārakāṇi syur ucchvāsārthe purasya ha. teṣāṃ ca dvāravad guptiḥ kāryā sarvātmanā bhavet.

द्वारेषु च गुरूण्य् एव यन्त्राणि स्थापयेत् सदा। आरोपयेच् छतघ्नीश् च स्वाधीनानि च कारयेत्।

dvāreṣu ca gurūṇy eva yantrāṇi sthāpayet sadā. āropayec chataghnīś ca svādhīnāni ca kārayet.

काष्ठानि चाभिहार्याणि तथा कूपांश् च खानयेत्। संशोधयेत् तथा कूपान् कृतान् पूर्वं पयोर्थिभिः।

kāṣṭhāni cābhihāryāṇi tathā kūpāṃś ca khānayet. saṃśodhayet tathā kūpān kṛtān pūrvaṃ payorthibhiḥ.

तृणच्छन्नानि वेश्मानि पङ्केनापि प्रलेपयेत्। निर्हरेच् च तृणं मासे चैत्रे वह्निभयात् पुरः।

tṛṇacchannāni veśmāni paṅkenāpi pralepayet. nirharec ca tṛṇaṃ māse caitre vahnibhayāt puraḥ.

नक्तम् एव च भक्तानि पाचयेत नराधिपः। न दिवाग्निर् ज्वलेद् गेहे वर्जयित्वाग्निहोत्रिकम्। यथासंभवशैलानि चेष्टकानि च कारयेत्। मृण्मयानि च कुर्वीत ज्ञात्वा देशे बलाबलम्।

naktam eva ca bhaktāni pācayeta narādhipaḥ. na divāgnir jvaled gehe varjayitvāgnihotrikam. yathāsaṃbhavaśailāni ceṣṭakāni ca kārayet. mṛṇmayāni ca kurvīta jñātvā deśe balābalam.

कर्मारारिष्टशालासु ज्वलेद् अग्निः समाहितः। गृहाणि च प्रविश्याथ विधेयः स्याद् धुताशनः।

karmārāriṣṭaśālāsu jvaled agniḥ samāhitaḥ. gṛhāṇi ca praviśyātha vidheyaḥ syād dhutāśanaḥ.

महादण्डश् च तस्य स्याद् यस्याग्निर् वै दिवा भवेत्। प्रघोषयेद् अथैवं च रक्षणार्थं पुरस्य वै।

mahādaṇḍaś ca tasya syād yasyāgnir vai divā bhavet. praghoṣayed athaivaṃ ca rakṣaṇārthaṃ purasya vai.

भिक्षुकांश् चाक्रिकांश् चैव क्षीबोन्मत्तान् कुशीलवान्। बाह्यान् कुर्यान् नरश्रेष्ठ दोषाय स्युर् हि ते ऽन्यथा।

bhikṣukāṃś cākrikāṃś caiva kṣībonmattān kuśīlavān. bāhyān kuryān naraśreṣṭha doṣāya syur hi te 'nyathā.

चत्वरेषु च तीर्थेषु सभास्व् आवसथेषु च। यथार्हवर्णं प्रणिधिं कुर्यात् सर्वत्र पार्थिवः।

catvareṣu ca tīrtheṣu sabhāsv āvasatheṣu ca. yathārhavarṇaṃ praṇidhiṃ kuryāt sarvatra pārthivaḥ.

विशालान् राजमार्गांश् च कारयेत नराधिपः। प्रपाश् च विपणीश् चैव यथोद्देशं समादिशेत्।

viśālān rājamārgāṃś ca kārayeta narādhipaḥ. prapāś ca vipaṇīś caiva yathoddeśaṃ samādiśet.

भाण्डागारायुधागारान् धान्यागारांश् च सर्वशः। अश्वागारान् गजागारान् बलाधिकरणानि च।

bhāṇḍāgārāyudhāgārān dhānyāgārāṃś ca sarvaśaḥ. aśvāgārān gajāgārān balādhikaraṇāni ca.

परिखाश् चैव कौरव्य प्रतोलीः संकटानि च। न जातु कश् चित् पश्येत् तु गुह्यम् एतद् युधिष्ठिर।

parikhāś caiva kauravya pratolīḥ saṃkaṭāni ca. na jātu kaś cit paśyet tu guhyam etad yudhiṣṭhira.

अथ संनिचयं कुर्याद् राजा परबलार्दितः। तैलं मधु घृतं सस्यम् औषधानि च सर्वशः।

atha saṃnicayaṃ kuryād rājā parabalārditaḥ. tailaṃ madhu ghṛtaṃ sasyam auṣadhāni ca sarvaśaḥ.

अङ्गारकुशमुञ्जानां पलाशशरपर्णिनाम्। यवसेन्धनदिग्धानां कारयेत च संचयान्।

aṅgārakuśamuñjānāṃ palāśaśaraparṇinām. yavasendhanadigdhānāṃ kārayeta ca saṃcayān.

आयुधानां च सर्वेषां शक्त्यृष्टिप्रासवर्मणाम्। संचयान् एवमादीनां कारयेत नराधिपः।

āyudhānāṃ ca sarveṣāṃ śaktyṛṣṭiprāsavarmaṇām. saṃcayān evamādīnāṃ kārayeta narādhipaḥ.

औषधानि च सर्वाणि मूलानि च फलानि च। चतुर्विधांश् च वैद्यान् वै संगृह्णीयाद् विशेषतः।

auṣadhāni ca sarvāṇi mūlāni ca phalāni ca. caturvidhāṃś ca vaidyān vai saṃgṛhṇīyād viśeṣataḥ.

नटाश् च नर्तकाश् चैव मल्ला मायाविनस् तथा। शोभयेयुः पुरवरं मोदयेयुश् च सर्वशः।

naṭāś ca nartakāś caiva mallā māyāvinas tathā. śobhayeyuḥ puravaraṃ modayeyuś ca sarvaśaḥ.

यतः शङ्का भवेच् चापि भृत्यतो वापि मन्त्रितः। पौरेभ्यो नृपतेर् वापि स्वाधीनान् कारयेत तान्।

yataḥ śaṅkā bhavec cāpi bhṛtyato vāpi mantritaḥ. paurebhyo nṛpater vāpi svādhīnān kārayeta tān.

कृते कर्मणि राजेन्द्र पूजयेद् धनसंचयैः। मानेन च यथार्हेण सान्त्वेन विविधेन च।

kṛte karmaṇi rājendra pūjayed dhanasaṃcayaiḥ. mānena ca yathārheṇa sāntvena vividhena ca.

निर्वेदयित्वा तु परं हत्वा वा कुरुनन्दन। गतानृण्यो भवेद् राजा यथा शास्त्रेषु दर्शितम्।

nirvedayitvā tu paraṃ hatvā vā kurunandana. gatānṛṇyo bhaved rājā yathā śāstreṣu darśitam.

राज्ञा सप्तैव रक्ष्याणि तानि चापि निबोध मे। आत्मामात्यश् च कोशश् च दण्डो मित्राणि चैव हि।

rājñā saptaiva rakṣyāṇi tāni cāpi nibodha me. ātmāmātyaś ca kośaś ca daṇḍo mitrāṇi caiva hi.

तथा जनपदश् चैव पुरं च कुरुनन्दन। एतत् सप्तात्मकं राज्यं परिपाल्यं प्रयत्नतः।

tathā janapadaś caiva puraṃ ca kurunandana. etat saptātmakaṃ rājyaṃ paripālyaṃ prayatnataḥ.

षाड्गुण्यं च त्रिवर्गं च त्रिवर्गम् अपरं तथा। यो वेत्ति पुरुषव्याघ्र स भुनक्ति महीम् इमाम्।

ṣāḍguṇyaṃ ca trivargaṃ ca trivargam aparaṃ tathā. yo vetti puruṣavyāghra sa bhunakti mahīm imām.

षाड्गुण्यम् इति यत् प्रोक्तं तन् निबोध युधिष्ठिर। संधायासनम् इत्य् एव यात्रासंधानम् एव च।

ṣāḍguṇyam iti yat proktaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira. saṃdhāyāsanam ity eva yātrāsaṃdhānam eva ca.

विगृह्यासनम् इत्य् एव यात्रां संपरिगृह्य च। द्वैधीभावस् तथान्येषां संश्रयो ऽथ परस्य च।

vigṛhyāsanam ity eva yātrāṃ saṃparigṛhya ca. dvaidhībhāvas tathānyeṣāṃ saṃśrayo 'tha parasya ca.

त्रिवर्गश् चापि यः प्रोक्तस् तम् इहैकमनाः शृणु। तन् निबोध युधिष्ठिर। वदिष्यामि महाबाहो। क्षयः स्थानं च वृद्धिश् च त्रिवर्गम् अपरं तथा। धर्मश् चार्थश् च कामश् च त्रिवर्गो वै सनातनः। मन्त्रश् चैव प्रभावश् च उत्साहश् चैव तान्त्रिकः। शक्तित्रयं समाख्यातं त्रिवर्गस्य च तत्परम्। कार्यं च कारणं चैव कर्ता च परिकीर्तितः। एतत् परतरं विद्यात् त्रिवर्गाद् अपि भारत। सर्वेषां च क्षये राजन् यस् त्रिवर्गः सनातनः। सत्त्वं रजस् तमश् चैव त्रिवर्गः कारणं स्मृतम्। तेनात्यन्तविमुक्तश् च मुक्तः पुरुष उच्यते। कार्यस्य सर्वथा नाशो मोक्ष इत्य् अभिधीयते। तेन मोक्षपरश् चैव देवदेवः पितामहः। तुष्ट्यर्थस्य त्रिवर्गस्य रक्षाम् आह नराधिप। जगतो लौकिकी यात्रा यत्र नित्यं प्रतिष्ठिता।

trivargaś cāpi yaḥ proktas tam ihaikamanāḥ śṛṇu. tan nibodha yudhiṣṭhira. vadiṣyāmi mahābāho. kṣayaḥ sthānaṃ ca vṛddhiś ca trivargam aparaṃ tathā. dharmaś cārthaś ca kāmaś ca trivargo vai sanātanaḥ. mantraś caiva prabhāvaś ca utsāhaś caiva tāntrikaḥ. śaktitrayaṃ samākhyātaṃ trivargasya ca tatparam. kāryaṃ ca kāraṇaṃ caiva kartā ca parikīrtitaḥ. etat parataraṃ vidyāt trivargād api bhārata. sarveṣāṃ ca kṣaye rājan yas trivargaḥ sanātanaḥ. sattvaṃ rajas tamaś caiva trivargaḥ kāraṇaṃ smṛtam. tenātyantavimuktaś ca muktaḥ puruṣa ucyate. kāryasya sarvathā nāśo mokṣa ity abhidhīyate. tena mokṣaparaś caiva devadevaḥ pitāmahaḥ. tuṣṭyarthasya trivargasya rakṣām āha narādhipa. jagato laukikī yātrā yatra nityaṃ pratiṣṭhitā.

धर्मश् चार्थश् च कामश् च सेवितव्यो ऽथ कालतः। सेवा धर्मस्य कर्तव्या सततं भूतितत्परैः। पुरुषैर् नरशार्दूल तन्मूलाः सर्वथा क्रियाः। धर्मेण हि महीपालश् चिरं पालयते महीम्। यः कश् चिद् धार्मिको राजा स विपन्नो ऽपि भूपतिः। अर्थकामविहीनो ऽपि चिरं पालयते महीम्।

dharmaś cārthaś ca kāmaś ca sevitavyo 'tha kālataḥ. sevā dharmasya kartavyā satataṃ bhūtitatparaiḥ. puruṣair naraśārdūla tanmūlāḥ sarvathā kriyāḥ. dharmeṇa hi mahīpālaś ciraṃ pālayate mahīm. yaḥ kaś cid dhārmiko rājā sa vipanno 'pi bhūpatiḥ. arthakāmavihīno 'pi ciraṃ pālayate mahīm.

अस्मिन्न् अर्थे च यौ श्लोकौ गीताव् अङ्गिरसा स्वयम्। यादवीपुत्र भद्रं ते श्रोतुम् अर्हसि ताव् अपि।

asminn arthe ca yau ślokau gītāv aṅgirasā svayam. yādavīputra bhadraṃ te śrotum arhasi tāv api.

कृत्वा सर्वाणि कार्याणि सम्यक् संपाल्य मेदिनीम्। पालयित्वा तथा पौरान् परत्र सुखम् एधते।

kṛtvā sarvāṇi kāryāṇi samyak saṃpālya medinīm. pālayitvā tathā paurān paratra sukham edhate.

किं तस्य तपसा राज्ञः किं च तस्याध्वरैर् अपि। अपालिताः प्रजा यस्य सर्वा धर्मविनाकृताः। श्लोकाश् चोशनसा गीतास् तान् निबोध युधिष्ठिर। दण्डनीतेश् च यन् मूलं त्रिवर्गस्य च भूपते। भार्गवाङ्गिरसं कर्म षोडशाङ्गं च यद् बलम्। विषं मायाश् च दैवं च पौरुषं चार्थसिद्धये। प्रागुदक्प्रवणं दुर्गं समासाद्य महीपतिः। त्रिवर्गत्रयसंपूर्णम् उपादाय तम् उद्वहेत्। षट् पञ्च च विनिर्जित्य दश चाष्टौ च भूपतिः। त्रिवर्गैर् दशभिर् युक्तः सुरैर् अपि न जीयते। न बुद्धिं परिगृह्णीत स्त्रीणां मूर्खजनस्य च। दैवोपहतबुद्धीनां ये च वेदैर् विवर्जिताः। न तेषां शृणुयाद् राजा बुद्धिस् तेषां पराङ्मुखी। स्त्रीप्रधानानि राज्यानि विद्वद्भिर् वर्जितानि च। मूर्खामात्यप्रतप्तानि शुष्यन्ते जलबिन्दुवत्। विद्वांसः प्रथिता ये च ये चाप्ताः सर्वकर्मसु। युद्धेषु दृष्टकर्माणस् तेषां च शृणुयान् नृपः। दैवं पुरुषकारं च त्रिवर्गं च समाश्रितः। दैवतानि च विप्रांश् च प्रणम्य विजयी भवेत्।

kiṃ tasya tapasā rājñaḥ kiṃ ca tasyādhvarair api. apālitāḥ prajā yasya sarvā dharmavinākṛtāḥ. ślokāś cośanasā gītās tān nibodha yudhiṣṭhira. daṇḍanīteś ca yan mūlaṃ trivargasya ca bhūpate. bhārgavāṅgirasaṃ karma ṣoḍaśāṅgaṃ ca yad balam. viṣaṃ māyāś ca daivaṃ ca pauruṣaṃ cārthasiddhaye. prāgudakpravaṇaṃ durgaṃ samāsādya mahīpatiḥ. trivargatrayasaṃpūrṇam upādāya tam udvahet. ṣaṭ pañca ca vinirjitya daśa cāṣṭau ca bhūpatiḥ. trivargair daśabhir yuktaḥ surair api na jīyate. na buddhiṃ parigṛhṇīta strīṇāṃ mūrkhajanasya ca. daivopahatabuddhīnāṃ ye ca vedair vivarjitāḥ. na teṣāṃ śṛṇuyād rājā buddhis teṣāṃ parāṅmukhī. strīpradhānāni rājyāni vidvadbhir varjitāni ca. mūrkhāmātyaprataptāni śuṣyante jalabinduvat. vidvāṃsaḥ prathitā ye ca ye cāptāḥ sarvakarmasu. yuddheṣu dṛṣṭakarmāṇas teṣāṃ ca śṛṇuyān nṛpaḥ. daivaṃ puruṣakāraṃ ca trivargaṃ ca samāśritaḥ. daivatāni ca viprāṃś ca praṇamya vijayī bhavet.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...