महाभारत 12.68 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 68→

[mh-12-68] • 61 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। किम् आहुर् दैवतं विप्रा राजानं भरतर्षभ। मनुष्याणाम् अधिपतिं तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. kim āhur daivataṃ viprā rājānaṃ bharatarṣabha. manuṣyāṇām adhipatiṃ tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। बृहस्पतिं वसुमना यथा पप्रच्छ भारत।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. bṛhaspatiṃ vasumanā yathā papraccha bhārata.

राजा वसुमना नाम कौसल्यो धीमतां वरः। महर्षिं परिपप्रच्छ कृतप्रज्ञो बृहस्पतिम्।

rājā vasumanā nāma kausalyo dhīmatāṃ varaḥ. maharṣiṃ paripapraccha kṛtaprajño bṛhaspatim.

सर्वं वैनयिकं कृत्वा विनयज्ञो बृहस्पतेः। दक्षिणानन्तरो भूत्वा प्रणम्य विधिपूर्वकम्।

sarvaṃ vainayikaṃ kṛtvā vinayajño bṛhaspateḥ. dakṣiṇānantaro bhūtvā praṇamya vidhipūrvakam.

विधिं पप्रच्छ राज्यस्य सर्वभूतहिते रतः। प्रजानां हितम् अन्विच्छन् धर्ममूलं विशां पते।

vidhiṃ papraccha rājyasya sarvabhūtahite rataḥ. prajānāṃ hitam anvicchan dharmamūlaṃ viśāṃ pate.

केन भूतानि वर्धन्ते क्षयं गच्छन्ति केन च। कम् अर्चन्तो महाप्राज्ञ सुखम् अत्यन्तम् आप्नुयुः। एतन् मे शंस देवर्षे धर्मकामार्थसंशयम्।

kena bhūtāni vardhante kṣayaṃ gacchanti kena ca. kam arcanto mahāprājña sukham atyantam āpnuyuḥ. etan me śaṃsa devarṣe dharmakāmārthasaṃśayam.

इति पृष्टो महाराज्ञा कौसल्येनामितौजसा। राजसत्कारम् अव्यग्रः शशंसास्मै बृहस्पतिः। राज्यस्य च विवेचनम्। दण्डनीतिं समाश्रित्य।

iti pṛṣṭo mahārājñā kausalyenāmitaujasā. rājasatkāram avyagraḥ śaśaṃsāsmai bṛhaspatiḥ. rājyasya ca vivecanam. daṇḍanītiṃ samāśritya.

राजमूलो महाराज धर्मो लोकस्य लक्ष्यते। प्रजा राजभयाद् एव न खादन्ति परस्परम्।

rājamūlo mahārāja dharmo lokasya lakṣyate. prajā rājabhayād eva na khādanti parasparam.

राजा ह्य् एवाखिलं लोकं समुदीर्णं समुत्सुकम्। प्रसादयति धर्मेण प्रसाद्य च विराजते।

rājā hy evākhilaṃ lokaṃ samudīrṇaṃ samutsukam. prasādayati dharmeṇa prasādya ca virājate.

यथा ह्य् अनुदये राजन् भूतानि शशिसूर्ययोः। अन्धे तमसि मज्जेयुर् अपश्यन्तः परस्परम्।

yathā hy anudaye rājan bhūtāni śaśisūryayoḥ. andhe tamasi majjeyur apaśyantaḥ parasparam.

यथा ह्य् अनुदके मत्स्या निराक्रन्दे विहंगमाः। विहरेयुर् यथाकामम् अभिसृत्य पुनः पुनः।

yathā hy anudake matsyā nirākrande vihaṃgamāḥ. vihareyur yathākāmam abhisṛtya punaḥ punaḥ.

विमथ्यातिक्रमेरंश् च विषह्यापि परस्परम्। अभावम् अचिरेणैव गच्छेयुर् नात्र संशयः।

vimathyātikrameraṃś ca viṣahyāpi parasparam. abhāvam acireṇaiva gaccheyur nātra saṃśayaḥ.

एवम् एव विना राज्ञा विनश्येयुर् इमाः प्रजाः। अन्धे तमसि मज्जेयुर् अगोपाः पशवो यथा।

evam eva vinā rājñā vinaśyeyur imāḥ prajāḥ. andhe tamasi majjeyur agopāḥ paśavo yathā.

हरेयुर् बलवन्तो हि दुर्बलानां परिग्रहान्। हन्युर् व्यायच्छमानांश् च यदि राजा न पालयेत्।

hareyur balavanto hi durbalānāṃ parigrahān. hanyur vyāyacchamānāṃś ca yadi rājā na pālayet.

यानं वस्त्रम् अलंकारान् रत्नानि विविधानि च। हरेयुः सहसा पापा यदि राजा न पालयेत्।

yānaṃ vastram alaṃkārān ratnāni vividhāni ca. hareyuḥ sahasā pāpā yadi rājā na pālayet.

ममेदम् इति लोके ऽस्मिन् न भवेत् संपरिग्रहः। न दारा न च पुत्रः स्यान् न धनं न परिग्रहः। विश्वलोपः प्रवर्तेत यदि राजा न पालयेत्।

mamedam iti loke 'smin na bhavet saṃparigrahaḥ. na dārā na ca putraḥ syān na dhanaṃ na parigrahaḥ. viśvalopaḥ pravarteta yadi rājā na pālayet.

मातरं पितरं वृद्धम् आचार्यम् अतिथिं गुरुम्। क्लिश्नीयुर् अपि हिंस्युर् वा यदि राजा न पालयेत्।

mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum. kliśnīyur api hiṃsyur vā yadi rājā na pālayet.

पतेद् बहुविधं शस्त्रं बहुधा धर्मचारिषु। अधर्मः प्रगृहीतः स्याद् यदि राजा न पालयेत्।

pated bahuvidhaṃ śastraṃ bahudhā dharmacāriṣu. adharmaḥ pragṛhītaḥ syād yadi rājā na pālayet.

वधबन्धपरिक्लेशो नित्यम् अर्थवतां भवेत्। ममत्वं च न विन्देयुर् यदि राजा न पालयेत्।

vadhabandhaparikleśo nityam arthavatāṃ bhavet. mamatvaṃ ca na vindeyur yadi rājā na pālayet.

अन्तश् चाकाशम् एव स्याल् लोको ऽयं दस्युसाद् भवेत्। पतेच् च नरकं घोरं यदि राजा न पालयेत्।

antaś cākāśam eva syāl loko 'yaṃ dasyusād bhavet. patec ca narakaṃ ghoraṃ yadi rājā na pālayet.

न योनिपोषो वर्तेत न कृषिर् न वणिक्पथः। मज्जेद् धर्मस् त्रयी न स्याद् यदि राजा न पालयेत्।

na yonipoṣo varteta na kṛṣir na vaṇikpathaḥ. majjed dharmas trayī na syād yadi rājā na pālayet.

न यज्ञाः संप्रवर्तेरन् विधिवत् स्वाप्तदक्षिणाः। न विवाहाः समाजा वा यदि राजा न पालयेत्।

na yajñāḥ saṃpravarteran vidhivat svāptadakṣiṇāḥ. na vivāhāḥ samājā vā yadi rājā na pālayet.

न वृषाः संप्रवर्तेरन् न मथ्येरंश् च गर्गराः। घोषाः प्रणाशं गच्छेयुर् यदि राजा न पालयेत्।

na vṛṣāḥ saṃpravarteran na mathyeraṃś ca gargarāḥ. ghoṣāḥ praṇāśaṃ gaccheyur yadi rājā na pālayet.

त्रस्तम् उद्विग्नहृदयं हाहाभूतम् अचेतनम्। क्षणेन विनशेत् सर्वं यदि राजा न पालयेत्।

trastam udvignahṛdayaṃ hāhābhūtam acetanam. kṣaṇena vinaśet sarvaṃ yadi rājā na pālayet.

न संवत्सरसत्राणि तिष्ठेयुर् अकुतोभयाः। विधिवद् दक्षिणावन्ति यदि राजा न पालयेत्।

na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ. vidhivad dakṣiṇāvanti yadi rājā na pālayet.

ब्राह्मणाश् चतुरो वेदान् नाधीयेरंस् तपस्विनः। विद्यास्नातास् तपःस्नाता यदि राजा न पालयेत्।

brāhmaṇāś caturo vedān nādhīyeraṃs tapasvinaḥ. vidyāsnātās tapaḥsnātā yadi rājā na pālayet.

हस्तो हस्तं स मुष्णीयाद् भिद्येरन् सर्वसेतवः। भयार्तं विद्रवेत् सर्वं यदि राजा न पालयेत्।

hasto hastaṃ sa muṣṇīyād bhidyeran sarvasetavaḥ. bhayārtaṃ vidravet sarvaṃ yadi rājā na pālayet.

न लभेद् धर्मसंश्लेषं हतविप्रहतो जनः। कर्ता स्वेच्छेन्द्रियो गच्छेद् यदि राजा न पालयेत्।

na labhed dharmasaṃśleṣaṃ hataviprahato janaḥ. kartā svecchendriyo gacched yadi rājā na pālayet.

अनयाः संप्रवर्तेरन् भवेद् वै वर्णसंकरः। दुर्भिक्षम् आविशेद् राष्ट्रं यदि राजा न पालयेत्।

anayāḥ saṃpravarteran bhaved vai varṇasaṃkaraḥ. durbhikṣam āviśed rāṣṭraṃ yadi rājā na pālayet.

विवृत्य हि यथाकामं गृहद्वाराणि शेरते। मनुष्या रक्षिता राज्ञा समन्ताद् अकुतोभयाः।

vivṛtya hi yathākāmaṃ gṛhadvārāṇi śerate. manuṣyā rakṣitā rājñā samantād akutobhayāḥ.

नाक्रुष्टं सहते कश् चित् कुतो हस्तस्य लङ्घनम्। यदि राजा मनुष्येषु त्राता भवति धार्मिकः।

nākruṣṭaṃ sahate kaś cit kuto hastasya laṅghanam. yadi rājā manuṣyeṣu trātā bhavati dhārmikaḥ.

स्त्रियश् चापुरुषा मार्गं सर्वालंकारभूषिताः। निर्भयाः प्रतिपद्यन्ते यदा रक्षति भूमिपः।

striyaś cāpuruṣā mārgaṃ sarvālaṃkārabhūṣitāḥ. nirbhayāḥ pratipadyante yadā rakṣati bhūmipaḥ.

धर्मम् एव प्रपद्यन्ते न हिंसन्ति परस्परम्। अनुगृह्णन्ति चान्योन्यं यदा रक्षति भूमिपः।

dharmam eva prapadyante na hiṃsanti parasparam. anugṛhṇanti cānyonyaṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ.

यजन्ते च त्रयो वर्णा महायज्ञैः पृथग्विधैः। युक्ताश् चाधीयते शास्त्रं यदा रक्षति भूमिपः।

yajante ca trayo varṇā mahāyajñaiḥ pṛthagvidhaiḥ. yuktāś cādhīyate śāstraṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ.

वार्तामूलो ह्य् अयं लोकस् त्रय्या वै धार्यते सदा। तत् सर्वं वर्तते सम्यग् यदा रक्षति भूमिपः।

vārtāmūlo hy ayaṃ lokas trayyā vai dhāryate sadā. tat sarvaṃ vartate samyag yadā rakṣati bhūmipaḥ.

यदा राजा धुरं श्रेष्ठाम् आदाय वहति प्रजाः। महता बलयोगेन तदा लोकः प्रसीदति।

yadā rājā dhuraṃ śreṣṭhām ādāya vahati prajāḥ. mahatā balayogena tadā lokaḥ prasīdati.

यस्याभावे च भूतानाम् अभावः स्यात् समन्ततः। भावे च भावो नित्यः स्यात् कस् तं न प्रतिपूजयेत्।

yasyābhāve ca bhūtānām abhāvaḥ syāt samantataḥ. bhāve ca bhāvo nityaḥ syāt kas taṃ na pratipūjayet.

तस्य यो वहते भारं सर्वलोकसुखावहम्। तिष्ठेत् प्रियहिते राज्ञ उभौ लोकौ हि यो जयेत्।

tasya yo vahate bhāraṃ sarvalokasukhāvaham. tiṣṭhet priyahite rājña ubhau lokau hi yo jayet.

यस् तस्य पुरुषः पापं मनसाप्य् अनुचिन्तयेत्। असंशयम् इह क्लिष्टः प्रेत्यापि नरकं पतेत्।

yas tasya puruṣaḥ pāpaṃ manasāpy anucintayet. asaṃśayam iha kliṣṭaḥ pretyāpi narakaṃ patet.

न हि जात्व् अवमन्तव्यो मनुष्य इति भूमिपः। महती देवता ह्य् एषा नररूपेण तिष्ठति।

na hi jātv avamantavyo manuṣya iti bhūmipaḥ. mahatī devatā hy eṣā nararūpeṇa tiṣṭhati.

कुरुते पञ्च रूपाणि कालयुक्तानि यः सदा। भवत्य् अग्निस् तथादित्यो मृत्युर् वैश्रवणो यमः।

kurute pañca rūpāṇi kālayuktāni yaḥ sadā. bhavaty agnis tathādityo mṛtyur vaiśravaṇo yamaḥ.

यदा ह्य् आसीद् अतः पापान् दहत्य् उग्रेण तेजसा। मिथ्योपचरितो राजा तदा भवति पावकः।

yadā hy āsīd ataḥ pāpān dahaty ugreṇa tejasā. mithyopacarito rājā tadā bhavati pāvakaḥ.

यदा पश्यति चारेण सर्वभूतानि भूमिपः। क्षेमं च कृत्वा व्रजति तदा भवति भास्करः।

yadā paśyati cāreṇa sarvabhūtāni bhūmipaḥ. kṣemaṃ ca kṛtvā vrajati tadā bhavati bhāskaraḥ.

अशुचींश् च यदा क्रुद्धः क्षिणोति शतशो नरान्। सपुत्रपौत्रान् सामात्यांस् तदा भवति सो ऽन्तकः।

aśucīṃś ca yadā kruddhaḥ kṣiṇoti śataśo narān. saputrapautrān sāmātyāṃs tadā bhavati so 'ntakaḥ.

यदा त्व् अधार्मिकान् सर्वांस् तीक्ष्णैर् दण्डैर् नियच्छति। धार्मिकांश् चानुगृह्णाति भवत्य् अथ यमस् तदा।

yadā tv adhārmikān sarvāṃs tīkṣṇair daṇḍair niyacchati. dhārmikāṃś cānugṛhṇāti bhavaty atha yamas tadā.

यदा तु धनधाराभिस् तर्पयत्य् उपकारिणः। आच्छिनत्ति च रत्नानि विविधान्य् अपकारिणाम्।

yadā tu dhanadhārābhis tarpayaty upakāriṇaḥ. ācchinatti ca ratnāni vividhāny apakāriṇām.

श्रियं ददाति कस्मै चित् कस्माच् चिद् अपकर्षति। तदा वैश्रवणो राजंल् लोके भवति भूमिपः।

śriyaṃ dadāti kasmai cit kasmāc cid apakarṣati. tadā vaiśravaṇo rājaṃl loke bhavati bhūmipaḥ.

नास्यापवादे स्थातव्यं दक्षेणाक्लिष्टकर्मणा। धर्म्यम् आकाङ्क्षता लाभम् ईश्वरस्यानसूयता।

nāsyāpavāde sthātavyaṃ dakṣeṇākliṣṭakarmaṇā. dharmyam ākāṅkṣatā lābham īśvarasyānasūyatā.

न हि राज्ञः प्रतीपानि कुर्वन् सुखम् अवाप्नुयात्। पुत्रो भ्राता वयस्यो वा यद्य् अप्य् आत्मसमो भवेत्।

na hi rājñaḥ pratīpāni kurvan sukham avāpnuyāt. putro bhrātā vayasyo vā yady apy ātmasamo bhavet.

कुर्यात् कृष्णगतिः शेषं ज्वलितो ऽनिलसारथिः। न तु राज्ञाभिपन्नस्य शेषं क्व चन विद्यते।

kuryāt kṛṣṇagatiḥ śeṣaṃ jvalito 'nilasārathiḥ. na tu rājñābhipannasya śeṣaṃ kva cana vidyate.

तस्य सर्वाणि रक्ष्याणि दूरतः परिवर्जयेत्। मृत्योर् इव जुगुप्सेत राजस्वहरणान् नरः।

tasya sarvāṇi rakṣyāṇi dūrataḥ parivarjayet. mṛtyor iva jugupseta rājasvaharaṇān naraḥ.

नश्येद् अभिमृशन् सद्यो मृगः कूटम् इव स्पृशन्। आत्मस्वम् इव संरक्षेद् राजस्वम् इह बुद्धिमान्।

naśyed abhimṛśan sadyo mṛgaḥ kūṭam iva spṛśan. ātmasvam iva saṃrakṣed rājasvam iha buddhimān.

महान्तं नरकं घोरम् अप्रतिष्ठम् अचेतसः। पतन्ति चिररात्राय राजवित्तापहारिणः।

mahāntaṃ narakaṃ ghoram apratiṣṭham acetasaḥ. patanti cirarātrāya rājavittāpahāriṇaḥ.

राजा भोजो विराट् सम्राट् क्षत्रियो भूपतिर् नृपः। य एवं स्तूयते शब्दैः कस् तं नार्चितुम् इच्छति।

rājā bhojo virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ. ya evaṃ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum icchati.

तस्माद् बुभूषुर् नियतो जितात्मा संयतेन्द्रियः। मेधावी स्मृतिमान् दक्षः संश्रयेत महीपतिम्।

tasmād bubhūṣur niyato jitātmā saṃyatendriyaḥ. medhāvī smṛtimān dakṣaḥ saṃśrayeta mahīpatim.

कृतज्ञं प्राज्ञम् अक्षुद्रं दृढभक्तिं जितेन्द्रियम्। धर्मनित्यं स्थितं स्थित्यां मन्त्रिणं पूजयेन् नृपः।

kṛtajñaṃ prājñam akṣudraṃ dṛḍhabhaktiṃ jitendriyam. dharmanityaṃ sthitaṃ sthityāṃ mantriṇaṃ pūjayen nṛpaḥ.

दृढभक्तिं कृतप्रज्ञं धर्मज्ञं संयतेन्द्रियम्। शूरम् अक्षुद्रकर्माणं निषिद्धजनम् आश्रयेत्।

dṛḍhabhaktiṃ kṛtaprajñaṃ dharmajñaṃ saṃyatendriyam. śūram akṣudrakarmāṇaṃ niṣiddhajanam āśrayet.

राजा प्रगल्भं पुरुषं करोति; राजा कृशं बृंहयते मनुष्यम्। राजाभिपन्नस्य कुतः सुखानि; राजाभ्युपेतं सुखिनं करोति। राजा प्रजानां प्रथमं शरीरं। प्रजाश् च राज्ञो ऽप्रतिमं शरीरम्। राज्ञा विहीना न भवन्ति देशा। देशैर् विहीना न नृपा भवन्ति।

rājā pragalbhaṃ puruṣaṃ karoti; rājā kṛśaṃ bṛṃhayate manuṣyam. rājābhipannasya kutaḥ sukhāni; rājābhyupetaṃ sukhinaṃ karoti. rājā prajānāṃ prathamaṃ śarīraṃ. prajāś ca rājño 'pratimaṃ śarīram. rājñā vihīnā na bhavanti deśā. deśair vihīnā na nṛpā bhavanti.

राजा प्रजानां हृदयं गरीयो; गतिः प्रतिष्ठा सुखम् उत्तमं च। यम् आश्रिता लोकम् इमं परं च; जयन्ति सम्यक् पुरुषा नरेन्द्रम्।

rājā prajānāṃ hṛdayaṃ garīyo; gatiḥ pratiṣṭhā sukham uttamaṃ ca. yam āśritā lokam imaṃ paraṃ ca; jayanti samyak puruṣā narendram.

नराधिपश् चाप्य् अनुशिष्य मेदिनीं; दमेन सत्येन च सौहृदेन। महद्भिर् इष्ट्वा क्रतुभिर् महायशास्; त्रिविष्टपे स्थानम् उपैति सत्कृतम्।

narādhipaś cāpy anuśiṣya medinīṃ; damena satyena ca sauhṛdena. mahadbhir iṣṭvā kratubhir mahāyaśās; triviṣṭape sthānam upaiti satkṛtam.

स एवम् उक्तो गुरुणा कौसल्यो राजसत्तमः। प्रयत्नात् कृतवान् वीरः प्रजानां परिपालनम्।

sa evam ukto guruṇā kausalyo rājasattamaḥ. prayatnāt kṛtavān vīraḥ prajānāṃ paripālanam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...