महाभारत 12.67 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 67→

[mh-12-67] • 38 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। चातुराश्रम्य उक्तो ऽत्र चातुर्वर्ण्यस् तथैव च। राष्ट्रस्य यत् कृत्यतमं तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. cāturāśramya ukto 'tra cāturvarṇyas tathaiva ca. rāṣṭrasya yat kṛtyatamaṃ tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। राष्ट्रस्यैतत् कृत्यतमं राज्ञ एवाभिषेचनम्। अनिन्द्रम् अबलं राष्ट्रं दस्यवो ऽभिभवन्ति च।

bhīṣma uvāca. rāṣṭrasyaitat kṛtyatamaṃ rājña evābhiṣecanam. anindram abalaṃ rāṣṭraṃ dasyavo 'bhibhavanti ca.

अराजकेषु राष्ट्रेषु धर्मो न व्यवतिष्ठते। परस्परं च खादन्ति सर्वथा धिग् अराजकम्।

arājakeṣu rāṣṭreṣu dharmo na vyavatiṣṭhate. parasparaṃ ca khādanti sarvathā dhig arājakam.

इन्द्रम् एनं प्रवृणुते यद् राजानम् इति श्रुतिः। यथैवेन्द्रस् तथा राजा संपूज्यो भूतिम् इच्छता।

indram enaṃ pravṛṇute yad rājānam iti śrutiḥ. yathaivendras tathā rājā saṃpūjyo bhūtim icchatā.

नाराजकेषु राष्ट्रेषु वस्तव्यम् इति वैदिकम्। नाराजकेषु राष्ट्रेषु हव्यम् अग्निर् वहत्य् अपि।

nārājakeṣu rāṣṭreṣu vastavyam iti vaidikam. nārājakeṣu rāṣṭreṣu havyam agnir vahaty api.

अथ चेद् अभिवर्तेत राज्यार्थी बलवत्तरः। अराजकानि राष्ट्राणि हतराजानि वा पुनः।

atha ced abhivarteta rājyārthī balavattaraḥ. arājakāni rāṣṭrāṇi hatarājāni vā punaḥ.

प्रत्युद्गम्याभिपूज्यः स्याद् एतद् अत्र सुमन्त्रितम्। न हि पापात् पापतरम् अस्ति किं चिद् अराजकात्।

pratyudgamyābhipūjyaḥ syād etad atra sumantritam. na hi pāpāt pāpataram asti kiṃ cid arājakāt.

स चेत् समनुपश्येत समग्रं कुशलं भवेत्। बलवान् हि प्रकुपितः कुर्यान् निःशेषताम् अपि। यो दुर्बलो न नमति स महत्क्लेशभाग् भवेत्।

sa cet samanupaśyeta samagraṃ kuśalaṃ bhavet. balavān hi prakupitaḥ kuryān niḥśeṣatām api. yo durbalo na namati sa mahatkleśabhāg bhavet.

भूयांसं लभते क्लेशं या गौर् भवति दुर्दुहा। सुदुहा या तु भवति नैव तां क्लेशयन्त्य् उत।

bhūyāṃsaṃ labhate kleśaṃ yā gaur bhavati durduhā. suduhā yā tu bhavati naiva tāṃ kleśayanty uta.

यद् अतप्तं प्रणमति न तत् संतापयन्त्य् उत। यच् च स्वयं नतं दारु न तत् संनामयन्त्य् अपि।

yad ataptaṃ praṇamati na tat saṃtāpayanty uta. yac ca svayaṃ nataṃ dāru na tat saṃnāmayanty api.

एतयोपमया धीरः संनमेत बलीयसे। इन्द्राय स प्रणमते नमते यो बलीयसे।

etayopamayā dhīraḥ saṃnameta balīyase. indrāya sa praṇamate namate yo balīyase.

तस्माद् राजैव कर्तव्यः सततं भूतिम् इच्छता। न धनार्थो न दारार्थस् तेषां येषाम् अराजकम्।

tasmād rājaiva kartavyaḥ satataṃ bhūtim icchatā. na dhanārtho na dārārthas teṣāṃ yeṣām arājakam.

प्रीयते हि हरन् पापः परवित्तम् अराजके। यदास्य उद्धरन्त्य् अन्ये तदा राजानम् इच्छति।

prīyate hi haran pāpaḥ paravittam arājake. yadāsya uddharanty anye tadā rājānam icchati.

पापा अपि तदा क्षेमं न लभन्ते कदा चन। एकस्य हि द्वौ हरतो द्वयोश् च बहवो ऽपरे।

pāpā api tadā kṣemaṃ na labhante kadā cana. ekasya hi dvau harato dvayoś ca bahavo 'pare.

अदासः क्रियते दासो ह्रियन्ते च बलात् स्त्रियः। विवयोमानं तथैव च (सिच्)। एतस्मात् कारणाद् देवाः प्रजापालान् प्रचक्रिरे।

adāsaḥ kriyate dāso hriyante ca balāt striyaḥ. vivayomānaṃ tathaiva ca (sic). etasmāt kāraṇād devāḥ prajāpālān pracakrire.

राजा चेन् न भवेल् लोके पृथिव्यां दण्डधारकः। शूले मत्स्यान् इवापक्ष्यन् दुर्बलान् बलवत्तराः।

rājā cen na bhavel loke pṛthivyāṃ daṇḍadhārakaḥ. śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ.

अराजकाः प्रजाः पूर्वं विनेशुर् इति नः श्रुतम्। परस्परं भक्षयन्तो मत्स्या इव जले कृशान्।

arājakāḥ prajāḥ pūrvaṃ vineśur iti naḥ śrutam. parasparaṃ bhakṣayanto matsyā iva jale kṛśān.

ताः समेत्य ततश् चक्रुः समयान् इति नः श्रुतम्। वाक्क्रूरो दण्डपुरुषो यश् च स्यात् पारदारिकः। यश् च न स्वम् अथादद्यात् त्याज्या नस् तादृशा इति।

tāḥ sametya tataś cakruḥ samayān iti naḥ śrutam. vākkrūro daṇḍapuruṣo yaś ca syāt pāradārikaḥ. yaś ca na svam athādadyāt tyājyā nas tādṛśā iti.

विश्वासनार्थं वर्णानां सर्वेषाम् अविशेषतः। तास् तथा समयं कृत्वा समये नावतस्थिरे।

viśvāsanārthaṃ varṇānāṃ sarveṣām aviśeṣataḥ. tās tathā samayaṃ kṛtvā samaye nāvatasthire.

सहितास् तास् तदा जग्मुर् असुखार्ताः पितामहम्। अनीश्वरा विनश्यामो भगवन्न् ईश्वरं दिश।

sahitās tās tadā jagmur asukhārtāḥ pitāmaham. anīśvarā vinaśyāmo bhagavann īśvaraṃ diśa.

यं पूजयेम संभूय यश् च नः परिपालयेत्। ताभ्यो मनुं व्यादिदेश मनुर् नाभिननन्द ताः।

yaṃ pūjayema saṃbhūya yaś ca naḥ paripālayet. tābhyo manuṃ vyādideśa manur nābhinananda tāḥ.

मनुर् उवाच। बिभेमि कर्मणः क्रूराद् राज्यं हि भृशदुष्करम्। विशेषतो मनुष्येषु मिथ्यावृत्तिषु नित्यदा।

manur uvāca. bibhemi karmaṇaḥ krūrād rājyaṃ hi bhṛśaduṣkaram. viśeṣato manuṣyeṣu mithyāvṛttiṣu nityadā.

भीष्म उवाच। तम् अब्रुवन् प्रजा मा भैः कर्मणैनो गमिष्यति। पशूनाम् अधिपञ्चाशद् धिरण्यस्य तथैव च। धान्यस्य दशमं भागं दास्यामः कोशवर्धनम्। कन्यां शुल्के चारुरूपां विवाहेषूद्यतासु च।

bhīṣma uvāca. tam abruvan prajā mā bhaiḥ karmaṇaino gamiṣyati. paśūnām adhipañcāśad dhiraṇyasya tathaiva ca. dhānyasya daśamaṃ bhāgaṃ dāsyāmaḥ kośavardhanam. kanyāṃ śulke cārurūpāṃ vivāheṣūdyatāsu ca.

मुख्येन शस्त्रपत्रेण ये मनुष्याः प्रधानतः। भवन्तं ते ऽनुयास्यन्ति महेन्द्रम् इव देवताः।

mukhyena śastrapatreṇa ye manuṣyāḥ pradhānataḥ. bhavantaṃ te 'nuyāsyanti mahendram iva devatāḥ.

स त्वं जातबलो राजन् दुष्प्रधर्षः प्रतापवान्। सुखे धास्यसि नः सर्वान् कुबेर इव नैरृतान्।

sa tvaṃ jātabalo rājan duṣpradharṣaḥ pratāpavān. sukhe dhāsyasi naḥ sarvān kubera iva nairṛtān.

यं च धर्मं चरिष्यन्ति प्रजा राज्ञा सुरक्षिताः। चतुर्थं तस्य धर्मस्य त्वत्संस्थं नो भविष्यति।

yaṃ ca dharmaṃ cariṣyanti prajā rājñā surakṣitāḥ. caturthaṃ tasya dharmasya tvatsaṃsthaṃ no bhaviṣyati.

तेन धर्मेण महता सुखलब्धेन भावितः। पाह्य् अस्मान् सर्वतो राजन् देवान् इव शतक्रतुः।

tena dharmeṇa mahatā sukhalabdhena bhāvitaḥ. pāhy asmān sarvato rājan devān iva śatakratuḥ.

विजयायाशु निर्याहि प्रतपन् रश्मिमान् इव। मानं विधम शत्रूणां धर्मो जयतु नः सदा।

vijayāyāśu niryāhi pratapan raśmimān iva. mānaṃ vidhama śatrūṇāṃ dharmo jayatu naḥ sadā.

स निर्ययौ महातेजा बलेन महता वृतः। महाभिजनसंपन्नस् तेजसा प्रज्वलन्न् इव।

sa niryayau mahātejā balena mahatā vṛtaḥ. mahābhijanasaṃpannas tejasā prajvalann iva.

तस्य तां महिमां दृष्ट्वा महेन्द्रस्येव देवताः। अपतत्रसिरे सर्वे स्वधर्मे च दधुर् मनः। वर्णिनश् चाश्रमाश् चैव म्लेच्छाः सर्वे च दस्यवः।

tasya tāṃ mahimāṃ dṛṣṭvā mahendrasyeva devatāḥ. apatatrasire sarve svadharme ca dadhur manaḥ. varṇinaś cāśramāś caiva mlecchāḥ sarve ca dasyavaḥ.

ततो महीं परिययौ पर्जन्य इव वृष्टिमान्। शमयन् सर्वतः पापान् स्वकर्मसु च योजयन्।

tato mahīṃ pariyayau parjanya iva vṛṣṭimān. śamayan sarvataḥ pāpān svakarmasu ca yojayan.

एवं ये भूतिम् इच्छेयुः पृथिव्यां मानवाः क्व चित्। कुर्यू राजानम् एवाग्रे प्रजानुग्रहकारणात्।

evaṃ ye bhūtim iccheyuḥ pṛthivyāṃ mānavāḥ kva cit. kuryū rājānam evāgre prajānugrahakāraṇāt.

नमस्येयुश् च तं भक्त्या शिष्या इव गुरुं सदा। देवा इव सहस्राक्षं प्रजा राजानम् अन्तिके।

namasyeyuś ca taṃ bhaktyā śiṣyā iva guruṃ sadā. devā iva sahasrākṣaṃ prajā rājānam antike.

सत्कृतं स्वजनेनेह परो ऽपि बहु मन्यते। स्वजनेन त्व् अवज्ञातं परे परिभवन्त्य् उत।

satkṛtaṃ svajaneneha paro 'pi bahu manyate. svajanena tv avajñātaṃ pare paribhavanty uta.

राज्ञः परैः परिभवः सर्वेषाम् असुखावहः। तस्माच् छत्रं च पत्रं च वासांस्य् आभरणानि च।

rājñaḥ paraiḥ paribhavaḥ sarveṣām asukhāvahaḥ. tasmāc chatraṃ ca patraṃ ca vāsāṃsy ābharaṇāni ca.

भोजनान्य् अथ पानानि राज्ञे दद्युर् गृहाणि च। आसनानि च शय्याश् च सर्वोपकरणानि च।

bhojanāny atha pānāni rājñe dadyur gṛhāṇi ca. āsanāni ca śayyāś ca sarvopakaraṇāni ca.

गुप्तात्मा स्याद् दुराधर्षः स्मितपूर्वाभिभाषिता। आभाषितश् च मधुरं प्रतिभाषेत मानवान्।

guptātmā syād durādharṣaḥ smitapūrvābhibhāṣitā. ābhāṣitaś ca madhuraṃ pratibhāṣeta mānavān.

कृतज्ञो दृढभक्तिः स्यात् संविभागी जितेन्द्रियः। ईक्षितः प्रतिवीक्षेत मृदु चर्जु च वल्गु च।

kṛtajño dṛḍhabhaktiḥ syāt saṃvibhāgī jitendriyaḥ. īkṣitaḥ prativīkṣeta mṛdu carju ca valgu ca.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...