महाभारत 12.66 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 66→

[mh-12-66] • 37 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। श्रुता मे कथिताः पूर्वैश् चत्वारो मानवाश्रमाः। व्याख्यानम् एषाम् आचक्ष्व पृच्छतो मे पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. śrutā me kathitāḥ pūrvaiś catvāro mānavāśramāḥ. vyākhyānam eṣām ācakṣva pṛcchato me pitāmaha.

भीष्म उवाच। विदिताः सर्व एवेह धर्मास् तव युधिष्ठिर। यथा मम महाबाहो विदिताः साधुसंमताः।

bhīṣma uvāca. viditāḥ sarva eveha dharmās tava yudhiṣṭhira. yathā mama mahābāho viditāḥ sādhusaṃmatāḥ.

यत् तु लिङ्गान्तरगतं पृच्छसे मां युधिष्ठिर। धर्मं धर्मभृतां श्रेष्ठ तन् निबोध नराधिप।

yat tu liṅgāntaragataṃ pṛcchase māṃ yudhiṣṭhira. dharmaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha tan nibodha narādhipa.

सर्वाण्य् एतानि कौन्तेय विद्यन्ते मनुजर्षभ। साध्वाचारप्रवृत्तानां चातुराश्रम्यकर्मणाम्।

sarvāṇy etāni kaunteya vidyante manujarṣabha. sādhvācārapravṛttānāṃ cāturāśramyakarmaṇām.

अकामद्वेषयुक्तस्य दण्डनीत्या युधिष्ठिर। समेक्षिणश् च भूतेषु भैक्षाश्रमपदं भवेत्।

akāmadveṣayuktasya daṇḍanītyā yudhiṣṭhira. samekṣiṇaś ca bhūteṣu bhaikṣāśramapadaṃ bhavet.

वेत्त्य् आदानविसर्गं यो निग्रहानुग्रहौ तथा। यथोक्तवृत्तेर् वीरस्य क्षेमाश्रमपदं भवेत्। अर्हान् पूजयतो नित्यं संविभागेन पाण्डव। सर्वतस् तस्य कौन्तेय भैक्ष्याश्रमपदं भवेत्।

vetty ādānavisargaṃ yo nigrahānugrahau tathā. yathoktavṛtter vīrasya kṣemāśramapadaṃ bhavet. arhān pūjayato nityaṃ saṃvibhāgena pāṇḍava. sarvatas tasya kaunteya bhaikṣyāśramapadaṃ bhavet.

ज्ञातिसंबन्धिमित्राणि व्यापन्नानि युधिष्ठिर। समभ्युद्धरमाणस्य दीक्षाश्रमपदं भवेत्। लोकमुख्येषु सत्कारं लिङ्गिमुख्येषु चासकृत्। कुर्वतस् तस्य कौन्तेय वन्याश्रमपदं भवेत्।

jñātisaṃbandhimitrāṇi vyāpannāni yudhiṣṭhira. samabhyuddharamāṇasya dīkṣāśramapadaṃ bhavet. lokamukhyeṣu satkāraṃ liṅgimukhyeṣu cāsakṛt. kurvatas tasya kaunteya vanyāśramapadaṃ bhavet.

आह्निकं भूतयज्ञांश् च पितृयज्ञांश् च मानुषान्। कुर्वतः पार्थ विपुलान् वन्याश्रमपदं भवेत्। संविभागेन भूतानाम् अतिथीनां तथार्चनात्। देवयज्ञैश् च राजेन्द्र वन्याश्रमपदं भवेत्। मर्दनं परराष्ट्राणां शिष्टार्थं सत्यविक्रम। कुर्वतः पुरुषव्याघ्र वन्याश्रमपदं भवेत्।

āhnikaṃ bhūtayajñāṃś ca pitṛyajñāṃś ca mānuṣān. kurvataḥ pārtha vipulān vanyāśramapadaṃ bhavet. saṃvibhāgena bhūtānām atithīnāṃ tathārcanāt. devayajñaiś ca rājendra vanyāśramapadaṃ bhavet. mardanaṃ pararāṣṭrāṇāṃ śiṣṭārthaṃ satyavikrama. kurvataḥ puruṣavyāghra vanyāśramapadaṃ bhavet.

पालनात् सर्वभूतानां स्वराष्ट्रपरिपालनात्। दीक्षा बहुविधा राज्ञो वन्याश्रमपदं भवेत्।

pālanāt sarvabhūtānāṃ svarāṣṭraparipālanāt. dīkṣā bahuvidhā rājño vanyāśramapadaṃ bhavet.

वेदाध्ययननित्यत्वं क्षमाथाचार्यपूजनम्। तथोपाध्यायशुश्रूषा ब्रह्माश्रमपदं भवेत्। आह्निकं जपमानस्य देवान् पूजयतः सदा। धर्मेण पुरुषव्याघ्र धर्माश्रमपदं भवेत्। मृत्युर् वा रक्षणं वेति यस्य राज्ञो विनिश्चयः। प्राणद्यूते ततस् तस्य ब्रह्माश्रमपदं भवेत्।

vedādhyayananityatvaṃ kṣamāthācāryapūjanam. tathopādhyāyaśuśrūṣā brahmāśramapadaṃ bhavet. āhnikaṃ japamānasya devān pūjayataḥ sadā. dharmeṇa puruṣavyāghra dharmāśramapadaṃ bhavet. mṛtyur vā rakṣaṇaṃ veti yasya rājño viniścayaḥ. prāṇadyūte tatas tasya brahmāśramapadaṃ bhavet.

अजिह्मम् अशठं मार्गं सेवमानस्य भारत। सर्वदा सर्वभूतेषु ब्रह्माश्रमपदं भवेत्।

ajihmam aśaṭhaṃ mārgaṃ sevamānasya bhārata. sarvadā sarvabhūteṣu brahmāśramapadaṃ bhavet.

वानप्रस्थेषु विप्रेषु त्रैविद्येषु च भारत। प्रयच्छतो ऽर्थान् विपुलान् वन्याश्रमपदं भवेत्।

vānaprastheṣu vipreṣu traividyeṣu ca bhārata. prayacchato 'rthān vipulān vanyāśramapadaṃ bhavet.

सर्वभूतेष्व् अनुक्रोशं कुर्वतस् तस्य भारत। आनृशंस्यप्रवृत्तस्य सर्वावस्थं पदं भवेत्।

sarvabhūteṣv anukrośaṃ kurvatas tasya bhārata. ānṛśaṃsyapravṛttasya sarvāvasthaṃ padaṃ bhavet.

बालवृद्धेषु कौरव्य सर्वावस्थं युधिष्ठिर। अनुक्रोशं विदधतः सर्वावस्थं पदं भवेत्।

bālavṛddheṣu kauravya sarvāvasthaṃ yudhiṣṭhira. anukrośaṃ vidadhataḥ sarvāvasthaṃ padaṃ bhavet.

बलात्कृतेषु भूतेषु परित्राणं कुरूद्वह। शरणागतेषु कौरव्य कुर्वन् गार्हस्थ्यम् आवसेत्।

balātkṛteṣu bhūteṣu paritrāṇaṃ kurūdvaha. śaraṇāgateṣu kauravya kurvan gārhasthyam āvaset.

चराचराणां भूतानां रक्षाम् अपि च सर्वशः। यथार्हपूजां च सदा कुर्वन् गार्हस्थ्यम् आवसेत्।

carācarāṇāṃ bhūtānāṃ rakṣām api ca sarvaśaḥ. yathārhapūjāṃ ca sadā kurvan gārhasthyam āvaset.

ज्येष्ठानुज्येष्ठपत्नीनां भ्रातॄणां पुत्रनप्तृणाम्। निग्रहानुग्रहौ पार्थ गार्हस्थ्यम् इति तत् तपः।

jyeṣṭhānujyeṣṭhapatnīnāṃ bhrātṝṇāṃ putranaptṛṇām. nigrahānugrahau pārtha gārhasthyam iti tat tapaḥ.

साधूनाम् अर्चनीयानां प्रजासु विदितात्मनाम्। पालनं पुरुषव्याघ्र गृहाश्रमपदं भवेत्।

sādhūnām arcanīyānāṃ prajāsu viditātmanām. pālanaṃ puruṣavyāghra gṛhāśramapadaṃ bhavet.

आश्रमस्थानि सर्वाणि यस् तु वेश्मनि भारत। आददीतेह भोज्येन तद् गार्हस्थ्यं युधिष्ठिर।

āśramasthāni sarvāṇi yas tu veśmani bhārata. ādadīteha bhojyena tad gārhasthyaṃ yudhiṣṭhira.

यः स्थितः पुरुषो धर्मे धात्रा सृष्टे यथार्थवत्। आश्रमाणां स सर्वेषां फलं प्राप्नोत्य् अनुत्तमम्।

yaḥ sthitaḥ puruṣo dharme dhātrā sṛṣṭe yathārthavat. āśramāṇāṃ sa sarveṣāṃ phalaṃ prāpnoty anuttamam.

यस्मिन् न नश्यन्ति गुणाः कौन्तेय पुरुषे सदा। आश्रमस्थं तम् अप्य् आहुर् नरश्रेष्ठं युधिष्ठिर।

yasmin na naśyanti guṇāḥ kaunteya puruṣe sadā. āśramasthaṃ tam apy āhur naraśreṣṭhaṃ yudhiṣṭhira.

स्थानमानं वयोमानं कुलमानं तथैव च। कुर्वन् वसति सर्वेषु ह्य् आश्रमेषु युधिष्ठिर।

sthānamānaṃ vayomānaṃ kulamānaṃ tathaiva ca. kurvan vasati sarveṣu hy āśrameṣu yudhiṣṭhira.

देशधर्मांश् च कौन्तेय कुलधर्मांस् तथैव च। पालयन् पुरुषव्याघ्र राजा सर्वाश्रमी भवेत्।

deśadharmāṃś ca kaunteya kuladharmāṃs tathaiva ca. pālayan puruṣavyāghra rājā sarvāśramī bhavet.

काले विभूतिं भूतानाम् उपहारांस् तथैव च। अर्हयन् पुरुषव्याघ्र साधूनाम् आश्रमे वसेत्।

kāle vibhūtiṃ bhūtānām upahārāṃs tathaiva ca. arhayan puruṣavyāghra sādhūnām āśrame vaset.

दशधर्मगतश् चापि यो धर्मं प्रत्यवेक्षते। सर्वलोकस्य कौन्तेय राजा भवति सो ऽऽश्रमी।

daśadharmagataś cāpi yo dharmaṃ pratyavekṣate. sarvalokasya kaunteya rājā bhavati so ''śramī.

ये धर्मकुशला लोके धर्मं कुर्वन्ति साधवः। पालिता यस्य विषये पादो ऽंशस् तस्य भूपतेः।

ye dharmakuśalā loke dharmaṃ kurvanti sādhavaḥ. pālitā yasya viṣaye pādo 'ṃśas tasya bhūpateḥ.

धर्मारामान् धर्मपरान् ये न रक्षन्ति मानवान्। पार्थिवाः पुरुषव्याघ्र तेषां पापं हरन्ति ते।

dharmārāmān dharmaparān ye na rakṣanti mānavān. pārthivāḥ puruṣavyāghra teṣāṃ pāpaṃ haranti te.

ये च रक्षासहायाः स्युः पार्थिवानां युधिष्ठिर। ते चैवांशहराः सर्वे धर्मे परकृते ऽनघ।

ye ca rakṣāsahāyāḥ syuḥ pārthivānāṃ yudhiṣṭhira. te caivāṃśaharāḥ sarve dharme parakṛte 'nagha.

सर्वाश्रमपदे ह्य् आहुर् गार्हस्थ्यं दीप्तनिर्णयम्। पावनं पुरुषव्याघ्र यं वयं पर्युपास्महे।

sarvāśramapade hy āhur gārhasthyaṃ dīptanirṇayam. pāvanaṃ puruṣavyāghra yaṃ vayaṃ paryupāsmahe.

आत्मोपमस् तु भूतेषु यो वै भवति मानवः। न्यस्तदण्डो जितक्रोधः स प्रेत्य लभते सुखम्।

ātmopamas tu bhūteṣu yo vai bhavati mānavaḥ. nyastadaṇḍo jitakrodhaḥ sa pretya labhate sukham.

धर्मोत्थिता सत्त्ववीर्या धर्मसेतुवटाकरा। त्यागवाताध्वगा शीघ्रा नौस् त्वा संतारयिष्यति।

dharmotthitā sattvavīryā dharmasetuvaṭākarā. tyāgavātādhvagā śīghrā naus tvā saṃtārayiṣyati.

यदा निवृत्तः सर्वस्मात् कामो यो ऽस्य हृदि स्थितः। तदा भवति सत्त्वस्थस् ततो ब्रह्म समश्नुते।

yadā nivṛttaḥ sarvasmāt kāmo yo 'sya hṛdi sthitaḥ. tadā bhavati sattvasthas tato brahma samaśnute.

सुप्रसन्नस् तु भावेन योगेन च नराधिप। धर्मं पुरुषशार्दूल प्राप्स्यसे पालने रतः।

suprasannas tu bhāvena yogena ca narādhipa. dharmaṃ puruṣaśārdūla prāpsyase pālane rataḥ.

वेदाध्ययनशीलानां विप्राणां साधुकर्मणाम्। पालने यत्नम् आतिष्ठ सर्वलोकस्य चानघ।

vedādhyayanaśīlānāṃ viprāṇāṃ sādhukarmaṇām. pālane yatnam ātiṣṭha sarvalokasya cānagha.

वने चरति यो धर्मम् आश्रमेषु च भारत। रक्षया तच् छतगुणं धर्मं प्राप्नोति पार्थिवः।

vane carati yo dharmam āśrameṣu ca bhārata. rakṣayā tac chataguṇaṃ dharmaṃ prāpnoti pārthivaḥ.

एष ते विविधो धर्मः पाण्डवश्रेष्ठ कीर्तितः। अनुतिष्ठ त्वम् एनं वै पूर्वैर् दृष्टं सनातनम्।

eṣa te vividho dharmaḥ pāṇḍavaśreṣṭha kīrtitaḥ. anutiṣṭha tvam enaṃ vai pūrvair dṛṣṭaṃ sanātanam.

चातुराश्रम्यम् एकाग्रः चातुर्वर्ण्यं च पाण्डव। धर्मं पुरुषशार्दूल प्राप्स्यसे पालने रतः।

cāturāśramyam ekāgraḥ cāturvarṇyaṃ ca pāṇḍava. dharmaṃ puruṣaśārdūla prāpsyase pālane rataḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...