महाभारत 12.65 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 65→

[mh-12-65] • 35 श्लोकाः

इन्द्र उवाच। एवंवीर्यः सर्वधर्मोपपन्नः; क्षात्रः श्रेष्ठः सर्वधर्मेषु धर्मः। पाल्यो युष्माभिर् लोकसिंहैर् उदारैर्; विपर्यये स्याद् अभावः प्रजानाम्।

indra uvāca. evaṃvīryaḥ sarvadharmopapannaḥ; kṣātraḥ śreṣṭhaḥ sarvadharmeṣu dharmaḥ. pālyo yuṣmābhir lokasiṃhair udārair; viparyaye syād abhāvaḥ prajānām.

भुवः संस्कारं राजसंस्कारयोगम्; अभैक्षचर्यां पालनं च प्रजानाम्। विद्याद् राजा सर्वभूतानुकम्पां; देहत्यागं चाहवे धर्मम् अग्र्यम्।

bhuvaḥ saṃskāraṃ rājasaṃskārayogam; abhaikṣacaryāṃ pālanaṃ ca prajānām. vidyād rājā sarvabhūtānukampāṃ; dehatyāgaṃ cāhave dharmam agryam.

त्यागं श्रेष्ठं मुनयो वै वदन्ति; सर्वश्रेष्ठो यः शरीरं त्यजेत। नित्यं त्यक्तं राजधर्मेषु सर्वं; प्रत्यक्षं ते भूमिपालाः सदैते।

tyāgaṃ śreṣṭhaṃ munayo vai vadanti; sarvaśreṣṭho yaḥ śarīraṃ tyajeta. nityaṃ tyaktaṃ rājadharmeṣu sarvaṃ; pratyakṣaṃ te bhūmipālāḥ sadaite.

बहुश्रुत्या गुरुशुश्रूषया वा; परस्य वा संहननाद् वदन्ति। नित्यं धर्मं क्षत्रियो ब्रह्मचारी; चरेद् एको ह्य् आश्रमं धर्मकामः।

bahuśrutyā guruśuśrūṣayā vā; parasya vā saṃhananād vadanti. nityaṃ dharmaṃ kṣatriyo brahmacārī; cared eko hy āśramaṃ dharmakāmaḥ.

सामान्यार्थे व्यवहारे प्रवृत्ते; प्रियाप्रिये वर्जयन्न् एव यत्नात्। चातुर्वर्ण्यस्थापनात् पालनाच् च; तैस् तैर् योगैर् नियमैर् औरसैश् च।

sāmānyārthe vyavahāre pravṛtte; priyāpriye varjayann eva yatnāt. cāturvarṇyasthāpanāt pālanāc ca; tais tair yogair niyamair aurasaiś ca.

सर्वोद्योगैर् आश्रमं धर्मम् आहुः; क्षात्रं ज्येष्ठं सर्वधर्मोपपन्नम्। स्वं स्वं धर्मं ये न चरन्ति वर्णास्; तांस् तान् धर्मान् अयथावद् वदन्ति।

sarvodyogair āśramaṃ dharmam āhuḥ; kṣātraṃ jyeṣṭhaṃ sarvadharmopapannam. svaṃ svaṃ dharmaṃ ye na caranti varṇās; tāṃs tān dharmān ayathāvad vadanti.

निर्मर्यादे नित्यम् अर्थे विनष्टान्; आहुस् तान् वै पशुभूतान् मनुष्यान्। यथा नीतिं गमयत्य् अर्थलोभाच्; छ्रेयांस् तस्माद् आश्रमः क्षत्रधर्मः।

nirmaryāde nityam arthe vinaṣṭān; āhus tān vai paśubhūtān manuṣyān. yathā nītiṃ gamayaty arthalobhāc; chreyāṃs tasmād āśramaḥ kṣatradharmaḥ.

त्रैविद्यानां या गतिर् ब्राह्मणानां; यश् चैवोक्तो ऽथाश्रमो ब्राह्मणानाम्। एतत् कर्म ब्राह्मणस्याहुर् अग्र्यम्; अन्यत् कुर्वञ् शूद्रवच् छस्त्रवध्यः।

traividyānāṃ yā gatir brāhmaṇānāṃ; yaś caivokto 'thāśramo brāhmaṇānām. etat karma brāhmaṇasyāhur agryam; anyat kurvañ śūdravac chastravadhyaḥ.

चातुराश्रम्यधर्माश् च वेदधर्माश् च पार्थिव। ब्राह्मणेनानुगन्तव्या नान्यो विद्यात् कथं चन।

cāturāśramyadharmāś ca vedadharmāś ca pārthiva. brāhmaṇenānugantavyā nānyo vidyāt kathaṃ cana.

अन्यथा वर्तमानस्य न सा वृत्तिः प्रकल्प्यते। कर्मणा व्यज्यते धर्मो यथैव श्वा तथैव सः।

anyathā vartamānasya na sā vṛttiḥ prakalpyate. karmaṇā vyajyate dharmo yathaiva śvā tathaiva saḥ.

यो विकर्मस्थितो विप्रो न स सन्मानम् अर्हति। कर्मस्व् अनुपयुञ्जानम् अविश्वास्यं हि तं विदुः।

yo vikarmasthito vipro na sa sanmānam arhati. karmasv anupayuñjānam aviśvāsyaṃ hi taṃ viduḥ.

एते धर्माः सर्ववर्णाश् च वीरैर्; उत्क्रष्टव्याः क्षत्रियैर् एष धर्मः। तस्माज् ज्येष्ठा राजधर्मा न चान्ये; वीर्यज्येष्ठा वीरधर्मा मता मे।

ete dharmāḥ sarvavarṇāś ca vīrair; utkraṣṭavyāḥ kṣatriyair eṣa dharmaḥ. tasmāj jyeṣṭhā rājadharmā na cānye; vīryajyeṣṭhā vīradharmā matā me.

मान्धातोवाच। यवनाः किराता गान्धाराश् चीनाः शबरबर्बराः। बाह्लीकाश् च तुरुष्काश् च पाञ्चालाश् च तथा स्मृताः। शकास् तुषाराः कह्वाश् च पह्लवाश् चान्ध्रमद्रकाः।

māndhātovāca. yavanāḥ kirātā gāndhārāś cīnāḥ śabarabarbarāḥ. bāhlīkāś ca turuṣkāś ca pāñcālāś ca tathā smṛtāḥ. śakās tuṣārāḥ kahvāś ca pahlavāś cāndhramadrakāḥ.

ओड्राः पुलिन्दा रमठाः काचा म्लेच्छाश् च सर्वशः। ब्रह्मक्षत्रप्रसूताश् च वैश्याः शूद्राश् च मानवाः।

oḍrāḥ pulindā ramaṭhāḥ kācā mlecchāś ca sarvaśaḥ. brahmakṣatraprasūtāś ca vaiśyāḥ śūdrāś ca mānavāḥ.

कथं धर्मं चरेयुस् ते सर्वे विषयवासिनः। मद्विधैश् च कथं स्थाप्याः सर्वे ते दस्युजीविनः।

kathaṃ dharmaṃ careyus te sarve viṣayavāsinaḥ. madvidhaiś ca kathaṃ sthāpyāḥ sarve te dasyujīvinaḥ.

एतद् इच्छाम्य् अहं श्रोतुं भगवंस् तद् ब्रवीहि मे। त्वं बन्धुभूतो ह्य् अस्माकं क्षत्रियाणां सुरेश्वर।

etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ bhagavaṃs tad bravīhi me. tvaṃ bandhubhūto hy asmākaṃ kṣatriyāṇāṃ sureśvara.

इन्द्र उवाच। मातापित्रोर् हि कर्तव्या शुश्रूषा सर्वदस्युभिः। आचार्यगुरुशुश्रूषा तथैवाश्रमवासिनाम्।

indra uvāca. mātāpitror hi kartavyā śuśrūṣā sarvadasyubhiḥ. ācāryaguruśuśrūṣā tathaivāśramavāsinām.

भूमिपालानां च शुश्रूषा कर्तव्या सर्वदस्युभिः। वेदधर्मक्रियाश् चैव तेषां धर्मो विधीयते।

bhūmipālānāṃ ca śuśrūṣā kartavyā sarvadasyubhiḥ. vedadharmakriyāś caiva teṣāṃ dharmo vidhīyate.

पितृयज्ञास् तथा कूपाः प्रपाश् च शयनानि च। दानानि च यथाकालं द्विजेषु दद्युर् एव ते।

pitṛyajñās tathā kūpāḥ prapāś ca śayanāni ca. dānāni ca yathākālaṃ dvijeṣu dadyur eva te.

अहिंसा सत्यम् अक्रोधो वृत्तिदायानुपालनम्। भरणं पुत्रदाराणां शौचम् अद्रोह एव च।

ahiṃsā satyam akrodho vṛttidāyānupālanam. bharaṇaṃ putradārāṇāṃ śaucam adroha eva ca.

दक्षिणा सर्वयज्ञानां दातव्या भूतिम् इच्छता। पाकयज्ञा महार्हाश् च कर्तव्याः सर्वदस्युभिः।

dakṣiṇā sarvayajñānāṃ dātavyā bhūtim icchatā. pākayajñā mahārhāś ca kartavyāḥ sarvadasyubhiḥ.

एतान्य् एवंप्रकाराणि विहितानि पुरानघ। सर्वलोकस्य कर्माणि कर्तव्यानीह पार्थिव।

etāny evaṃprakārāṇi vihitāni purānagha. sarvalokasya karmāṇi kartavyānīha pārthiva.

मान्धातोवाच। दृश्यन्ते मानवा लोके सर्ववर्णेषु दस्यवः। लिङ्गान्तरे वर्तमाना आश्रमेषु चतुर्ष्व् अपि।

māndhātovāca. dṛśyante mānavā loke sarvavarṇeṣu dasyavaḥ. liṅgāntare vartamānā āśrameṣu caturṣv api.

इन्द्र उवाच। विनष्टायां दण्डनीतौ राजधर्मे निराकृते। संप्रमुह्यन्ति भूतानि राजदौरात्म्यतो नृप।

indra uvāca. vinaṣṭāyāṃ daṇḍanītau rājadharme nirākṛte. saṃpramuhyanti bhūtāni rājadaurātmyato nṛpa.

असंख्याता भविष्यन्ति भिक्षवो लिङ्गिनस् तथा। आश्रमाणां विकल्पाश् च निवृत्ते ऽस्मिन् कृते युगे।

asaṃkhyātā bhaviṣyanti bhikṣavo liṅginas tathā. āśramāṇāṃ vikalpāś ca nivṛtte 'smin kṛte yuge.

अशृण्वानाः पुराणानां धर्माणां प्रवरा गतीः। उत्पथं प्रतिपत्स्यन्ते काममन्युसमीरिताः।

aśṛṇvānāḥ purāṇānāṃ dharmāṇāṃ pravarā gatīḥ. utpathaṃ pratipatsyante kāmamanyusamīritāḥ.

यदा निवर्त्यते पापो दण्डनीत्या महात्मभिः। तदा धर्मो न चलते सद्भूतः शाश्वतः परः।

yadā nivartyate pāpo daṇḍanītyā mahātmabhiḥ. tadā dharmo na calate sadbhūtaḥ śāśvataḥ paraḥ.

परलोकगुरुं चैव राजानं यो ऽवमन्यते। न तस्य दत्तं न हुतं न श्राद्धं फलति क्व चित्।

paralokaguruṃ caiva rājānaṃ yo 'vamanyate. na tasya dattaṃ na hutaṃ na śrāddhaṃ phalati kva cit.

मानुषाणाम् अधिपतिं देवभूतं सनातनम्। देवाश् च बहु मन्यन्ते धर्मकामं नरेश्वरम्।

mānuṣāṇām adhipatiṃ devabhūtaṃ sanātanam. devāś ca bahu manyante dharmakāmaṃ nareśvaram.

प्रजापतिर् हि भगवान् यः सर्वम् असृजज् जगत्। स प्रवृत्तिनिवृत्त्यर्थं धर्माणां क्षत्रम् इच्छति।

prajāpatir hi bhagavān yaḥ sarvam asṛjaj jagat. sa pravṛttinivṛttyarthaṃ dharmāṇāṃ kṣatram icchati.

प्रवृत्तस्य हि धर्मस्य बुद्ध्या यः स्मरते गतिम्। स मे मान्यश् च पूज्यश् च तत्र क्षत्रं प्रतिष्ठितम्।

pravṛttasya hi dharmasya buddhyā yaḥ smarate gatim. sa me mānyaś ca pūjyaś ca tatra kṣatraṃ pratiṣṭhitam.

भीष्म उवाच। एवम् उक्त्वा स भगवान् मरुद्गणवृतः प्रभुः। जगाम भवनं विष्णुर् अक्षरं परमं पदम्।

bhīṣma uvāca. evam uktvā sa bhagavān marudgaṇavṛtaḥ prabhuḥ. jagāma bhavanaṃ viṣṇur akṣaraṃ paramaṃ padam.

एवं प्रवर्तिते धर्मे पुरा सुचरिते ऽनघ। कः क्षत्रम् अवमन्येत चेतनावान् बहुश्रुतः।

evaṃ pravartite dharme purā sucarite 'nagha. kaḥ kṣatram avamanyeta cetanāvān bahuśrutaḥ.

अन्यायेन प्रवृत्तानि निवृत्तानि तथैव च। अन्तरा विलयं यान्ति यथा पथि विचक्षुषः।

anyāyena pravṛttāni nivṛttāni tathaiva ca. antarā vilayaṃ yānti yathā pathi vicakṣuṣaḥ.

आदौ प्रवर्तिते चक्रे तथैवादिपरायणे। वर्तस्व पुरुषव्याघ्र संविजानामि ते ऽनघ।

ādau pravartite cakre tathaivādiparāyaṇe. vartasva puruṣavyāghra saṃvijānāmi te 'nagha.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents