महाभारत 12.64 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 64→

[mh-12-64] • 29 श्लोकाः

भीष्म उवाच। चातुराश्रम्यधर्माश् च जातिधर्माश् च पाण्डव। लोकपालोत्तराश् चैव क्षात्रे धर्मे व्यवस्थिताः।

bhīṣma uvāca. cāturāśramyadharmāś ca jātidharmāś ca pāṇḍava. lokapālottarāś caiva kṣātre dharme vyavasthitāḥ.

सर्वाण्य् एतानि धर्माणि क्षात्रे भरतसत्तम। निराशिषो जीवलोके क्षात्रे धर्मे व्यवस्थिताः।

sarvāṇy etāni dharmāṇi kṣātre bharatasattama. nirāśiṣo jīvaloke kṣātre dharme vyavasthitāḥ.

अप्रत्यक्षं बहुद्वारं धर्मम् आश्रमवासिनाम्। प्ररूपयन्ति तद्भावम् आगमैर् एव शाश्वतम्।

apratyakṣaṃ bahudvāraṃ dharmam āśramavāsinām. prarūpayanti tadbhāvam āgamair eva śāśvatam.

अपरे वचनैः पुण्यैर् वादिनो लोकनिश्चयम्। अनिश्चयज्ञा धर्माणाम् अदृष्टान्ते परे रताः।

apare vacanaiḥ puṇyair vādino lokaniścayam. aniścayajñā dharmāṇām adṛṣṭānte pare ratāḥ.

प्रत्यक्षसुखभूयिष्ठम् आत्मसाक्षिकम् अच्छलम्। सर्वलोकहितं धर्मं क्षत्रियेषु प्रतिष्ठितम्।

pratyakṣasukhabhūyiṣṭham ātmasākṣikam acchalam. sarvalokahitaṃ dharmaṃ kṣatriyeṣu pratiṣṭhitam.

धर्माश्रमव्यवसिनां ब्राह्मणानां युधिष्ठिर। यथा त्रयाणां वर्णानां संख्यातोपश्रुतिः पुरा। राजधर्मेष्व् अनुपमा लोक्या सुचरितैर् इह।

dharmāśramavyavasināṃ brāhmaṇānāṃ yudhiṣṭhira. yathā trayāṇāṃ varṇānāṃ saṃkhyātopaśrutiḥ purā. rājadharmeṣv anupamā lokyā sucaritair iha.

उदाहृतं ते राजेन्द्र यथा विष्णुं महौजसम्। सर्वभूतेश्वरं देवं प्रभुं नारायणं पुरा। जग्मुः सुबहवः शूरा राजानो दण्डनीतये।

udāhṛtaṃ te rājendra yathā viṣṇuṃ mahaujasam. sarvabhūteśvaraṃ devaṃ prabhuṃ nārāyaṇaṃ purā. jagmuḥ subahavaḥ śūrā rājāno daṇḍanītaye.

एकैकम् आत्मनः कर्म तुलयित्वाश्रमे पुरा। राजानः पर्युपातिष्ठन् दृष्टान्तवचने स्थिताः।

ekaikam ātmanaḥ karma tulayitvāśrame purā. rājānaḥ paryupātiṣṭhan dṛṣṭāntavacane sthitāḥ.

साध्या देवा वसवश् चाश्विनौ च; रुद्राश् च विश्वे मरुतां गणाश् च। सृष्टाः पुरा आदिदेवेन देवा; क्षात्रे धर्मे वर्तयन्ते च सिद्धाः।

sādhyā devā vasavaś cāśvinau ca; rudrāś ca viśve marutāṃ gaṇāś ca. sṛṣṭāḥ purā ādidevena devā; kṣātre dharme vartayante ca siddhāḥ.

अत्र ते वर्तयिष्यामि धर्मम् अर्थविनिश्चयम्। निर्मर्यादे वर्तमाने दानवैकायने कृते। बभूव राजा राजेन्द्र मान्धाता नाम वीर्यवान्।

atra te vartayiṣyāmi dharmam arthaviniścayam. nirmaryāde vartamāne dānavaikāyane kṛte. babhūva rājā rājendra māndhātā nāma vīryavān.

पुरा वसुमतीपालो यज्ञं चक्रे दिदृक्षया। अनादिमध्यनिधनं देवं नारायणं प्रति।

purā vasumatīpālo yajñaṃ cakre didṛkṣayā. anādimadhyanidhanaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ prati.

स राजा राजशार्दूल मान्धाता परमेष्ठिनः। जग्राह शिरसा पादौ यज्ञे विष्णोर् महात्मनः।

sa rājā rājaśārdūla māndhātā parameṣṭhinaḥ. jagrāha śirasā pādau yajñe viṣṇor mahātmanaḥ.

दर्शयाम् आस तं विष्णू रूपम् आस्थाय वासवम्। स पार्थिवैर् वृतः सद्भिर् अर्चयाम् आस तं प्रभुम्।

darśayām āsa taṃ viṣṇū rūpam āsthāya vāsavam. sa pārthivair vṛtaḥ sadbhir arcayām āsa taṃ prabhum.

तस्य पार्थिवसंघस्य तस्य चैव महात्मनः। संवादो ऽयं महान् आसीद् विष्णुं प्रति महाद्युते।

tasya pārthivasaṃghasya tasya caiva mahātmanaḥ. saṃvādo 'yaṃ mahān āsīd viṣṇuṃ prati mahādyute.

इन्द्र उवाच। किम् इष्यते धर्मभृतां वरिष्ठ; यद् द्रष्टुकामो ऽसि तम् अप्रमेयम्। अनन्तमायामितसत्त्ववीर्यं; नारायणं ह्य् आदिदेवं पुराणम्।

indra uvāca. kim iṣyate dharmabhṛtāṃ variṣṭha; yad draṣṭukāmo 'si tam aprameyam. anantamāyāmitasattvavīryaṃ; nārāyaṇaṃ hy ādidevaṃ purāṇam.

नासौ देवो विश्वरूपो मयापि; शक्यो द्रष्टुं ब्रह्मणा वापि साक्षात्। ये ऽन्ये कामास् तव राजन् हृदिस्था; दास्यामि तांस् त्वं हि मर्त्येषु राजा।

nāsau devo viśvarūpo mayāpi; śakyo draṣṭuṃ brahmaṇā vāpi sākṣāt. ye 'nye kāmās tava rājan hṛdisthā; dāsyāmi tāṃs tvaṃ hi martyeṣu rājā.

सत्ये स्थितो धर्मपरो जितेन्द्रियः; शूरो दृढं प्रीतिरतः सुराणाम्। बुद्ध्या भक्त्या चोत्तमश्रद्धया च; ततस् ते ऽहं दद्मि वरं यथेष्टम्।

satye sthito dharmaparo jitendriyaḥ; śūro dṛḍhaṃ prītirataḥ surāṇām. buddhyā bhaktyā cottamaśraddhayā ca; tatas te 'haṃ dadmi varaṃ yatheṣṭam.

मान्धातोवाच। असंशयं भगवन्न् आदिदेवं; द्रक्ष्याम्य् अहं शिरसाहं प्रसाद्य। त्यक्त्वा भोगान् धर्मकामो ह्य् अरण्यम्; इच्छे गन्तुं सत्पथं लोकजुष्टम्।

māndhātovāca. asaṃśayaṃ bhagavann ādidevaṃ; drakṣyāmy ahaṃ śirasāhaṃ prasādya. tyaktvā bhogān dharmakāmo hy araṇyam; icche gantuṃ satpathaṃ lokajuṣṭam.

क्षात्राद् धर्माद् विपुलाद् अप्रमेयाल्; लोकाः प्राप्ताः स्थापितं स्वं यशश् च। धर्मो यो ऽसाव् आदिदेवात् प्रवृत्तो; लोकज्येष्ठस् तं न जानामि कर्तुम्।

kṣātrād dharmād vipulād aprameyāl; lokāḥ prāptāḥ sthāpitaṃ svaṃ yaśaś ca. dharmo yo 'sāv ādidevāt pravṛtto; lokajyeṣṭhas taṃ na jānāmi kartum.

इन्द्र उवाच। असैनिको ऽधर्मपरश् चरेथाः; परां गतिं लप्स्यसे चाप्रमत्तः। क्षात्रो धर्मो ह्य् आदिदेवात् प्रवृत्तः; पश्चाद् अन्ये शेषभूताश् च धर्माः।

indra uvāca. asainiko 'dharmaparaś carethāḥ; parāṃ gatiṃ lapsyase cāpramattaḥ. kṣātro dharmo hy ādidevāt pravṛttaḥ; paścād anye śeṣabhūtāś ca dharmāḥ.

शेषाः सृष्टा ह्य् अन्तवन्तो ह्य् अनन्ताः; सुप्रस्थानाः क्षत्रधर्माविशिष्टाः। अस्मिन् धर्मे सर्वधर्माः प्रविष्टास्; तस्माद् धर्मं श्रेष्ठम् इमं वदन्ति।

śeṣāḥ sṛṣṭā hy antavanto hy anantāḥ; suprasthānāḥ kṣatradharmāviśiṣṭāḥ. asmin dharme sarvadharmāḥ praviṣṭās; tasmād dharmaṃ śreṣṭham imaṃ vadanti.

कर्मणा वै पुरा देवा ऋषयश् चामितौजसः। त्राताः सर्वे प्रमथ्यारीन् क्षत्रधर्मेण विष्णुना।

karmaṇā vai purā devā ṛṣayaś cāmitaujasaḥ. trātāḥ sarve pramathyārīn kṣatradharmeṇa viṣṇunā.

यदि ह्य् असौ भगवान् नाहनिष्यद्; रिपून् सर्वान् वसुमान् अप्रमेयः। न ब्राह्मणा न च लोकादिकर्ता; न सद्धर्मा नादिधर्मा भवेयुः।

yadi hy asau bhagavān nāhaniṣyad; ripūn sarvān vasumān aprameyaḥ. na brāhmaṇā na ca lokādikartā; na saddharmā nādidharmā bhaveyuḥ.

इमाम् उर्वीं न जयेद् विक्रमेण; देवश्रेष्ठो ऽसौ पुरा चेद् अमेयः। चातुर्वर्ण्यं चातुराश्रम्यधर्माः; सर्वे न स्युर् ब्रह्मणो वै विनाशात्।

imām urvīṃ na jayed vikrameṇa; devaśreṣṭho 'sau purā ced ameyaḥ. cāturvarṇyaṃ cāturāśramyadharmāḥ; sarve na syur brahmaṇo vai vināśāt.

दृष्टा धर्माः शतधा शाश्वतेन; क्षात्रेण धर्मेण पुनः प्रवृत्ताः। युगे युगे ह्य् आदिधर्माः प्रवृत्ता; लोकज्येष्ठं क्षत्रधर्मं वदन्ति।

dṛṣṭā dharmāḥ śatadhā śāśvatena; kṣātreṇa dharmeṇa punaḥ pravṛttāḥ. yuge yuge hy ādidharmāḥ pravṛttā; lokajyeṣṭhaṃ kṣatradharmaṃ vadanti.

आत्मत्यागः सर्वभूतानुकम्पा; लोकज्ञानं मोक्षणं पालनं च। विषण्णानां मोक्षणं पीडितानां; क्षात्रे धर्मे विद्यते पार्थिवानाम्।

ātmatyāgaḥ sarvabhūtānukampā; lokajñānaṃ mokṣaṇaṃ pālanaṃ ca. viṣaṇṇānāṃ mokṣaṇaṃ pīḍitānāṃ; kṣātre dharme vidyate pārthivānām.

निर्मर्यादाः काममन्युप्रवृत्ता; भीता राज्ञो नाधिगच्छन्ति पापम्। शिष्टाश् चान्ये सर्वधर्मोपपन्नाः; साध्वाचाराः साधु धर्मं चरन्ति।

nirmaryādāḥ kāmamanyupravṛttā; bhītā rājño nādhigacchanti pāpam. śiṣṭāś cānye sarvadharmopapannāḥ; sādhvācārāḥ sādhu dharmaṃ caranti.

पुत्रवत् परिपाल्यानि लिङ्गधर्मेण पार्थिवैः। लोके भूतानि सर्वाणि विचरन्ति न संशयः।

putravat paripālyāni liṅgadharmeṇa pārthivaiḥ. loke bhūtāni sarvāṇi vicaranti na saṃśayaḥ.

सर्वधर्मपरं क्षत्रं लोकज्येष्ठं सनातनम्। शश्वद् अक्षरपर्यन्तम् अक्षरं सर्वतोमुखम्।

sarvadharmaparaṃ kṣatraṃ lokajyeṣṭhaṃ sanātanam. śaśvad akṣaraparyantam akṣaraṃ sarvatomukham.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...