महाभारत 12.63 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 63→

[mh-12-63] • 30 श्लोकाः

भीष्म उवाच। ज्याकर्षणं शत्रुनिबर्हणं च; कृषिर् वणिज्या पशुपालनं च। शुश्रूषणं चापि तथार्थहेतोर्; अकार्यम् एतत् परमं द्विजस्य।

bhīṣma uvāca. jyākarṣaṇaṃ śatrunibarhaṇaṃ ca; kṛṣir vaṇijyā paśupālanaṃ ca. śuśrūṣaṇaṃ cāpi tathārthahetor; akāryam etat paramaṃ dvijasya.

सेव्यं तु ब्रह्मषट्कर्म गृहस्थेन मनीषिणा। कृतकृत्यस्य चारण्ये वासो विप्रस्य शस्यते।

sevyaṃ tu brahmaṣaṭkarma gṛhasthena manīṣiṇā. kṛtakṛtyasya cāraṇye vāso viprasya śasyate.

राजप्रैष्यं कृषिधनं जीवनं च वणिज्यया। कौटिल्यं कौलटेयं च कुसीदं च विवर्जयेत्।

rājapraiṣyaṃ kṛṣidhanaṃ jīvanaṃ ca vaṇijyayā. kauṭilyaṃ kaulaṭeyaṃ ca kusīdaṃ ca vivarjayet.

शूद्रो राजन् भवति ब्रह्मबन्धुर्; दुश्चारित्र्यो यश् च धर्माद् अपेतः। वृषलीपतिः पिशुनो नर्तकश् च; ग्रामप्रैष्यो यश् च भवेद् विकर्मा। एवंविधो ब्राह्मणः कौरवेन्द्र। वृत्ताद् अपेतो यो भवेन् मन्दचेताः।

śūdro rājan bhavati brahmabandhur; duścāritryo yaś ca dharmād apetaḥ. vṛṣalīpatiḥ piśuno nartakaś ca; grāmapraiṣyo yaś ca bhaved vikarmā. evaṃvidho brāhmaṇaḥ kauravendra. vṛttād apeto yo bhaven mandacetāḥ.

जपन् वेदान् अजपंश् चापि राजन्; समः शूद्रैर् दासवच् चापि भोज्यः। एते सर्वे शूद्रसमा भवन्ति; राजन्न् एतान् वर्जयेद् देवकृत्ये।

japan vedān ajapaṃś cāpi rājan; samaḥ śūdrair dāsavac cāpi bhojyaḥ. ete sarve śūdrasamā bhavanti; rājann etān varjayed devakṛtye.

निर्मर्यादे चाशने क्रूरवृत्तौ; हिंसात्मके त्यक्तधर्मस्ववृत्ते। हव्यं कव्यं यानि चान्यानि राजन्; देयान्य् अदेयानि भवन्ति तस्मिन्।

nirmaryāde cāśane krūravṛttau; hiṃsātmake tyaktadharmasvavṛtte. havyaṃ kavyaṃ yāni cānyāni rājan; deyāny adeyāni bhavanti tasmin.

तस्माद् धर्मो विहितो ब्राह्मणस्य; दमः शौचं चार्जवं चापि राजन्। तथा विप्रस्याश्रमाः सर्व एव; पुरा राजन् ब्रह्मणा वै निसृष्टाः।

tasmād dharmo vihito brāhmaṇasya; damaḥ śaucaṃ cārjavaṃ cāpi rājan. tathā viprasyāśramāḥ sarva eva; purā rājan brahmaṇā vai nisṛṣṭāḥ.

यः स्याद् दान्तः सोमप आर्यशीलः; सानुक्रोशः सर्वसहो निराशीः। ऋजुर् मृदुर् अनृशंसः क्षमावान्; स वै विप्रो नेतरः पापकर्मा।

yaḥ syād dāntaḥ somapa āryaśīlaḥ; sānukrośaḥ sarvasaho nirāśīḥ. ṛjur mṛdur anṛśaṃsaḥ kṣamāvān; sa vai vipro netaraḥ pāpakarmā.

शूद्रं वैश्यं राजपुत्रं च राजंल्; लोकाः सर्वे संश्रिता धर्मकामाः। तस्माद् वर्णाञ् जातिधर्मेषु सक्तान्; मत्वा विष्णुर् नेच्छति पाण्डुपुत्र।

śūdraṃ vaiśyaṃ rājaputraṃ ca rājaṃl; lokāḥ sarve saṃśritā dharmakāmāḥ. tasmād varṇāñ jātidharmeṣu saktān; matvā viṣṇur necchati pāṇḍuputra.

लोके चेदं सर्वलोकस्य न स्याच्; चातुर्वर्ण्यं वेदवादाश् च न स्युः। सर्वाश् चेज्याः सर्वलोकक्रियाश् च; सद्यः सर्वे चाश्रमस्था न वै स्युः।

loke cedaṃ sarvalokasya na syāc; cāturvarṇyaṃ vedavādāś ca na syuḥ. sarvāś cejyāḥ sarvalokakriyāś ca; sadyaḥ sarve cāśramasthā na vai syuḥ.

यश् च त्रयाणां वर्णानाम् इच्छेद् आश्रमसेवनम्। कर्तुम् आश्रमदृष्टांश् च धर्मांस् ताञ् शृणु पाण्डव।

yaś ca trayāṇāṃ varṇānām icched āśramasevanam. kartum āśramadṛṣṭāṃś ca dharmāṃs tāñ śṛṇu pāṇḍava.

शुश्रूषाकृतकृत्यस्य कृतसंतानकर्मणः। अभ्यनुज्ञाप्य राजानं शूद्रस्य जगतीपते।

śuśrūṣākṛtakṛtyasya kṛtasaṃtānakarmaṇaḥ. abhyanujñāpya rājānaṃ śūdrasya jagatīpate.

अल्पान्तरगतस्यापि दशधर्मगतस्य वा। आश्रमा विहिताः सर्वे वर्जयित्वा निराशिषम्।

alpāntaragatasyāpi daśadharmagatasya vā. āśramā vihitāḥ sarve varjayitvā nirāśiṣam.

भैक्षचर्यां न तु प्राहुस् तस्य तद् धर्मचारिणः। तथा वैश्यस्य राजेन्द्र राजपुत्रस्य चैव हि।

bhaikṣacaryāṃ na tu prāhus tasya tad dharmacāriṇaḥ. tathā vaiśyasya rājendra rājaputrasya caiva hi.

कृतकृत्यो वयोतीतो राज्ञः कृतपरिश्रमः। वैश्यो गच्छेद् अनुज्ञातो नृपेणाश्रममण्डलम्।

kṛtakṛtyo vayotīto rājñaḥ kṛtapariśramaḥ. vaiśyo gacched anujñāto nṛpeṇāśramamaṇḍalam.

वेदान् अधीत्य धर्मेण राजशास्त्राणि चानघ। संतानादीनि कर्माणि कृत्वा सोमं निषेव्य च।

vedān adhītya dharmeṇa rājaśāstrāṇi cānagha. saṃtānādīni karmāṇi kṛtvā somaṃ niṣevya ca.

पालयित्वा प्रजाः सर्वा धर्मेण वदतां वर। राजसूयाश्वमेधादीन् मखान् अन्यांस् तथैव च।

pālayitvā prajāḥ sarvā dharmeṇa vadatāṃ vara. rājasūyāśvamedhādīn makhān anyāṃs tathaiva ca.

समानीय यथापाठं विप्रेभ्यो दत्तदक्षिणः। संग्रामे विजयं प्राप्य तथाल्पं यदि वा बहु।

samānīya yathāpāṭhaṃ viprebhyo dattadakṣiṇaḥ. saṃgrāme vijayaṃ prāpya tathālpaṃ yadi vā bahu.

स्थापयित्वा प्रजापालं पुत्रं राज्ये च पाण्डव। अन्यगोत्रं प्रशस्तं वा क्षत्रियं क्षत्रियर्षभ।

sthāpayitvā prajāpālaṃ putraṃ rājye ca pāṇḍava. anyagotraṃ praśastaṃ vā kṣatriyaṃ kṣatriyarṣabha.

अर्चयित्वा पितॄन् सम्यक् पितृयज्ञैर् यथाविधि। देवान् यज्ञैर् ऋषीन् वेदैर् अर्चित्वा चैव यत्नतः।

arcayitvā pitṝn samyak pitṛyajñair yathāvidhi. devān yajñair ṛṣīn vedair arcitvā caiva yatnataḥ.

अन्तकाले च संप्राप्ते य इच्छेद् आश्रमान्तरम्। आनुपूर्व्याश्रमान् राजन् गत्वा सिद्धिम् अवाप्नुयात्।

antakāle ca saṃprāpte ya icched āśramāntaram. ānupūrvyāśramān rājan gatvā siddhim avāpnuyāt.

राजर्षित्वेन राजेन्द्र भैक्षचर्याध्वसेवया। अपेतगृहधर्मो ऽपि चरेज् जीवितकाम्यया।

rājarṣitvena rājendra bhaikṣacaryādhvasevayā. apetagṛhadharmo 'pi carej jīvitakāmyayā.

न चैतन् नैष्ठिकं कर्म त्रयाणां भरतर्षभ। चतुर्णां राजशार्दूल प्राहुर् आश्रमवासिनाम्।

na caitan naiṣṭhikaṃ karma trayāṇāṃ bharatarṣabha. caturṇāṃ rājaśārdūla prāhur āśramavāsinām.

बह्व् आयत्तं क्षत्रियैर् मानवानां; लोकश्रेष्ठं धर्मम् आसेवमानैः। सर्वे धर्माः सोपधर्मास् त्रयाणां; राज्ञो धर्माद् इति वेदाच् छृणोमि।

bahv āyattaṃ kṣatriyair mānavānāṃ; lokaśreṣṭhaṃ dharmam āsevamānaiḥ. sarve dharmāḥ sopadharmās trayāṇāṃ; rājño dharmād iti vedāc chṛṇomi.

यथा राजन् हस्तिपदे पदानि; संलीयन्ते सर्वसत्त्वोद्भवानि। एवं धर्मान् राजधर्मेषु सर्वान्; सर्वावस्थं संप्रलीनान् निबोध।

yathā rājan hastipade padāni; saṃlīyante sarvasattvodbhavāni. evaṃ dharmān rājadharmeṣu sarvān; sarvāvasthaṃ saṃpralīnān nibodha.

अल्पाश्रयान् अल्पफलान् वदन्ति; धर्मान् अन्यान् धर्मविदो मनुष्याः। महाश्रयं बहुकल्याणरूपं; क्षात्रं धर्मं नेतरं प्राहुर् आर्याः।

alpāśrayān alpaphalān vadanti; dharmān anyān dharmavido manuṣyāḥ. mahāśrayaṃ bahukalyāṇarūpaṃ; kṣātraṃ dharmaṃ netaraṃ prāhur āryāḥ.

सर्वे धर्मा राजधर्मप्रधानाः; सर्वे धर्माः पाल्यमाना भवन्ति। सर्वे धर्मा राजधर्मेषु दृष्टाः। सर्वा विद्या राजधर्मेषु चोक्ताः। सर्वत्यागो राजधर्मेषु राजंस्; त्यागे चाहुर् धर्मम् अग्र्यं पुराणम्। सर्वोद्योगा राजधर्मेषु राजन्। स्थानं चाहू राजधर्मे पुराणम्।

sarve dharmā rājadharmapradhānāḥ; sarve dharmāḥ pālyamānā bhavanti. sarve dharmā rājadharmeṣu dṛṣṭāḥ. sarvā vidyā rājadharmeṣu coktāḥ. sarvatyāgo rājadharmeṣu rājaṃs; tyāge cāhur dharmam agryaṃ purāṇam. sarvodyogā rājadharmeṣu rājan. sthānaṃ cāhū rājadharme purāṇam.

मज्जेत् त्रयी दण्डनीतौ हतायां; सर्वे धर्मा न भवेयुर् विरुद्धाः। सर्वे धर्माश् चाश्रमाणां गताः स्युः; क्षात्रे त्यक्ते राजधर्मे पुराणे।

majjet trayī daṇḍanītau hatāyāṃ; sarve dharmā na bhaveyur viruddhāḥ. sarve dharmāś cāśramāṇāṃ gatāḥ syuḥ; kṣātre tyakte rājadharme purāṇe.

सर्वे त्यागा राजधर्मेषु दृष्टाः; सर्वा दीक्षा राजधर्मेषु चोक्ताः। सर्वे योगा राजधर्मेषु चोक्ताः; सर्वे लोका राजधर्मान् प्रविष्टाः। तस्माद् धर्मो राजधर्माद् विशिष्टो। नान्यो लोके विद्यते ऽजातशत्रो। सर्वाण्य् एतानि कर्माणि क्षात्रे भरतसत्तम। भवन्ति जीवलोकश् च क्षत्रधर्मे प्रतिष्ठितः।

sarve tyāgā rājadharmeṣu dṛṣṭāḥ; sarvā dīkṣā rājadharmeṣu coktāḥ. sarve yogā rājadharmeṣu coktāḥ; sarve lokā rājadharmān praviṣṭāḥ. tasmād dharmo rājadharmād viśiṣṭo. nānyo loke vidyate 'jātaśatro. sarvāṇy etāni karmāṇi kṣātre bharatasattama. bhavanti jīvalokaś ca kṣatradharme pratiṣṭhitaḥ.

यथा जीवाः प्रकृतौ वध्यमाना; धर्माश्रितानाम् उपपीडनाय। एवं धर्मा राजधर्मैर् वियुक्ताः; सर्वावस्थं नाद्रियन्ते स्वधर्मम्।

yathā jīvāḥ prakṛtau vadhyamānā; dharmāśritānām upapīḍanāya. evaṃ dharmā rājadharmair viyuktāḥ; sarvāvasthaṃ nādriyante svadharmam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents