महाभारत 12.60 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 60→

[mh-12-60] • 52 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततः पुनः स गाङ्गेयम् अभिवाद्य पितामहम्। प्राञ्जलिर् नियतो भूत्वा पर्यपृच्छद् युधिष्ठिरः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ punaḥ sa gāṅgeyam abhivādya pitāmaham. prāñjalir niyato bhūtvā paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ.

के धर्माः सर्ववर्णानां चातुर्वर्ण्यस्य के पृथक्। चतुर्णाम् आश्रमाणां च राजधर्माश् च के मताः।

ke dharmāḥ sarvavarṇānāṃ cāturvarṇyasya ke pṛthak. caturṇām āśramāṇāṃ ca rājadharmāś ca ke matāḥ.

केन स्विद् वर्धते राष्ट्रं राजा केन विवर्धते। केन पौराश् च भृत्याश् च वर्धन्ते भरतर्षभ।

kena svid vardhate rāṣṭraṃ rājā kena vivardhate. kena paurāś ca bhṛtyāś ca vardhante bharatarṣabha.

कोशं दण्डं च दुर्गं च सहायान् मन्त्रिणस् तथा। ऋत्विक्पुरोहिताचार्यान् कीदृशान् वर्जयेन् नृपः।

kośaṃ daṇḍaṃ ca durgaṃ ca sahāyān mantriṇas tathā. ṛtvikpurohitācāryān kīdṛśān varjayen nṛpaḥ.

केषु विश्वसितव्यं स्याद् राज्ञां कस्यां चिद् आपदि। कुतो वात्मा दृढो रक्ष्यस् तन् मे ब्रूहि पितामह। द्वैधीभावे च भूतानां शपथः कीदृशो भवेत्। अधर्मस्य फलं यच् च शपथस्य विलङ्घने। सर्वम् एतद् यथातत्त्वं व्यवहारं च तादृशम्। समासव्यासयोगेन कथयस्व पितामह।

keṣu viśvasitavyaṃ syād rājñāṃ kasyāṃ cid āpadi. kuto vātmā dṛḍho rakṣyas tan me brūhi pitāmaha. dvaidhībhāve ca bhūtānāṃ śapathaḥ kīdṛśo bhavet. adharmasya phalaṃ yac ca śapathasya vilaṅghane. sarvam etad yathātattvaṃ vyavahāraṃ ca tādṛśam. samāsavyāsayogena kathayasva pitāmaha.

भीष्म उवाच। नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे। ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्वा धर्मान् वक्ष्यामि शाश्वतान्।

bhīṣma uvāca. namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase. brāhmaṇebhyo namaskṛtvā dharmān vakṣyāmi śāśvatān.

अक्रोधः सत्यवचनं संविभागः क्षमा तथा। प्रजनः स्वेषु दारेषु शौचम् अद्रोह एव च।

akrodhaḥ satyavacanaṃ saṃvibhāgaḥ kṣamā tathā. prajanaḥ sveṣu dāreṣu śaucam adroha eva ca.

आर्जवं भृत्यभरणं नवैते सार्ववर्णिकाः। ब्राह्मणस्य तु यो धर्मस् तं ते वक्ष्यामि केवलम्।

ārjavaṃ bhṛtyabharaṇaṃ navaite sārvavarṇikāḥ. brāhmaṇasya tu yo dharmas taṃ te vakṣyāmi kevalam.

दमम् एव महाराज धर्मम् आहुः पुरातनम्। स्वाध्यायो ऽध्यापनं चैव तत्र कर्म समाप्यते।

damam eva mahārāja dharmam āhuḥ purātanam. svādhyāyo 'dhyāpanaṃ caiva tatra karma samāpyate.

तं चेद् वित्तम् उपागच्छेद् वर्तमानं स्वकर्मणि। अकुर्वाणं विकर्माणि शान्तं प्रज्ञानतर्पितम्।

taṃ ced vittam upāgacched vartamānaṃ svakarmaṇi. akurvāṇaṃ vikarmāṇi śāntaṃ prajñānatarpitam.

कुर्वीतापत्यसंतानम् अथो दद्याद् यजेत च। संविभज्य हि भोक्तव्यं धनं सद्भिर् इतीष्यते।

kurvītāpatyasaṃtānam atho dadyād yajeta ca. saṃvibhajya hi bhoktavyaṃ dhanaṃ sadbhir itīṣyate.

परिनिष्ठितकार्यस् तु स्वाध्यायेनैव ब्राह्मणः। कुर्याद् अन्यन् न वा कुर्यान् मैत्रो ब्राह्मण उच्यते।

pariniṣṭhitakāryas tu svādhyāyenaiva brāhmaṇaḥ. kuryād anyan na vā kuryān maitro brāhmaṇa ucyate.

क्षत्रियस्यापि यो धर्मस् तं ते वक्ष्यामि भारत। दद्याद् राजा न याचेत यजेत न तु याजयेत्।

kṣatriyasyāpi yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata. dadyād rājā na yāceta yajeta na tu yājayet.

नाध्यापयेद् अधीयीत प्रजाश् च परिपालयेत्। नित्योद्युक्तो दस्युवधे रणे कुर्यात् पराक्रमम्।

nādhyāpayed adhīyīta prajāś ca paripālayet. nityodyukto dasyuvadhe raṇe kuryāt parākramam.

ये च क्रतुभिर् ईजानाः श्रुतवन्तश् च भूमिपाः। य एवाहवजेतारस् त एषां लोकजित्तमाः।

ye ca kratubhir ījānāḥ śrutavantaś ca bhūmipāḥ. ya evāhavajetāras ta eṣāṃ lokajittamāḥ.

अविक्षतेन देहेन समराद् यो निवर्तते। क्षत्रियो नास्य तत् कर्म प्रशंसन्ति पुराविदः।

avikṣatena dehena samarād yo nivartate. kṣatriyo nāsya tat karma praśaṃsanti purāvidaḥ.

वधं हि क्षत्रबन्धूनां धर्मम् आहुः प्रधानतः। नास्य कृत्यतमं किं चिद् अन्यद् दस्युनिबर्हणात्।

vadhaṃ hi kṣatrabandhūnāṃ dharmam āhuḥ pradhānataḥ. nāsya kṛtyatamaṃ kiṃ cid anyad dasyunibarhaṇāt.

दानम् अध्ययनं यज्ञो योगः क्षेमो विधीयते। तस्माद् राज्ञा विशेषेण योद्धव्यं धर्मम् ईप्सता।

dānam adhyayanaṃ yajño yogaḥ kṣemo vidhīyate. tasmād rājñā viśeṣeṇa yoddhavyaṃ dharmam īpsatā.

स्वेषु धर्मेष्व् अवस्थाप्य प्रजाः सर्वा महीपतिः। धर्मेण सर्वकृत्यानि समनिष्ठानि कारयेत्।

sveṣu dharmeṣv avasthāpya prajāḥ sarvā mahīpatiḥ. dharmeṇa sarvakṛtyāni samaniṣṭhāni kārayet.

परिनिष्ठितकार्यः स्यान् नृपतिः परिपालनात्। कुर्याद् अन्यन् न वा कुर्याद् ऐन्द्रो राजन्य उच्यते।

pariniṣṭhitakāryaḥ syān nṛpatiḥ paripālanāt. kuryād anyan na vā kuryād aindro rājanya ucyate.

वैश्यस्यापीह यो धर्मस् तं ते वक्ष्यामि भारत। दानम् अध्ययनं यज्ञः शौचेन धनसंचयः।

vaiśyasyāpīha yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata. dānam adhyayanaṃ yajñaḥ śaucena dhanasaṃcayaḥ.

पितृवत् पालयेद् वैश्यो युक्तः सर्वपशून् इह। विकर्म तद् भवेद् अन्यत् कर्म यद् यत् समाचरेत्। रक्षया स हि तेषां वै महत् सुखम् अवाप्नुयात्।

pitṛvat pālayed vaiśyo yuktaḥ sarvapaśūn iha. vikarma tad bhaved anyat karma yad yat samācaret. rakṣayā sa hi teṣāṃ vai mahat sukham avāpnuyāt.

प्रजापतिर् हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे पशून्। ब्राह्मणाय च राज्ञे च सर्वाः परिददे प्रजाः।

prajāpatir hi vaiśyāya sṛṣṭvā paridade paśūn. brāhmaṇāya ca rājñe ca sarvāḥ paridade prajāḥ.

तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच् च तस्योपजीवनम्। अवश्यभरणीयो हि वैश्यो राज्ञा जनाधिप। षण्णाम् एकां पिबेद् धेनुं शताच् च मिथुनं हरेत्।

tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi yac ca tasyopajīvanam. avaśyabharaṇīyo hi vaiśyo rājñā janādhipa. ṣaṇṇām ekāṃ pibed dhenuṃ śatāc ca mithunaṃ haret.

लये च सप्तमो भागस् तथा शृङ्गे कला खुरे। सस्यस्य सर्वबीजानाम् एषा सांवत्सरी भृतिः।

laye ca saptamo bhāgas tathā śṛṅge kalā khure. sasyasya sarvabījānām eṣā sāṃvatsarī bhṛtiḥ.

न च वैश्यस्य कामः स्यान् न रक्षेयं पशून् इति। वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथं चन।

na ca vaiśyasya kāmaḥ syān na rakṣeyaṃ paśūn iti. vaiśye cecchati nānyena rakṣitavyāḥ kathaṃ cana.

शूद्रस्यापि हि यो धर्मस् तं ते वक्ष्यामि भारत। प्रजापतिर् हि वर्णानां दासं शूद्रम् अकल्पयत्।

śūdrasyāpi hi yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata. prajāpatir hi varṇānāṃ dāsaṃ śūdram akalpayat.

तस्माच् छूद्रस्य वर्णानां परिचर्या विधीयते। तेषां शुश्रूषणाच् चैव महत् सुखम् अवाप्नुयात्।

tasmāc chūdrasya varṇānāṃ paricaryā vidhīyate. teṣāṃ śuśrūṣaṇāc caiva mahat sukham avāpnuyāt.

शूद्र एतान् परिचरेत् त्रीन् वर्णान् अनसूयकः। संचयांश् च न कुर्वीत जातु शूद्रः कथं चन।

śūdra etān paricaret trīn varṇān anasūyakaḥ. saṃcayāṃś ca na kurvīta jātu śūdraḥ kathaṃ cana.

पापीयान् हि धनं लब्ध्वा वशे कुर्याद् गरीयसः। राज्ञा वा समनुज्ञातः कामं कुर्वीत धार्मिकः।

pāpīyān hi dhanaṃ labdhvā vaśe kuryād garīyasaḥ. rājñā vā samanujñātaḥ kāmaṃ kurvīta dhārmikaḥ.

तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच् च तस्योपजीवनम्। अवश्यभरणीयो हि वर्णानां शूद्र उच्यते।

tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi yac ca tasyopajīvanam. avaśyabharaṇīyo hi varṇānāṃ śūdra ucyate.

छत्रं वेष्टनम् औशीरम् उपानद् व्यजनानि च। यातयामानि देयानि शूद्राय परिचारिणे।

chatraṃ veṣṭanam auśīram upānad vyajanāni ca. yātayāmāni deyāni śūdrāya paricāriṇe.

अधार्याणि विशीर्णानि वसनानि द्विजातिभिः। शूद्रायैव विधेयानि तस्य धर्मधनं हि तत्।

adhāryāṇi viśīrṇāni vasanāni dvijātibhiḥ. śūdrāyaiva vidheyāni tasya dharmadhanaṃ hi tat.

यश् च कश् चिद् द्विजातीनां शूद्रः शुश्रूषुर् आव्रजेत्। कल्प्यां तस्य तु तेनाहुर् वृत्तिं धर्मविदो जनाः। देयः पिण्डो ऽनपेताय भर्तव्यौ वृद्धदुर्बलौ।

yaś ca kaś cid dvijātīnāṃ śūdraḥ śuśrūṣur āvrajet. kalpyāṃ tasya tu tenāhur vṛttiṃ dharmavido janāḥ. deyaḥ piṇḍo 'napetāya bhartavyau vṛddhadurbalau.

शूद्रेण च न हातव्यो भर्ता कस्यां चिद् आपदि। अतिरेकेण भर्तव्यो भर्ता द्रव्यपरिक्षये। न हि स्वम् अस्ति शूद्रस्य भर्तृहार्यधनो ह्य् असौ।

śūdreṇa ca na hātavyo bhartā kasyāṃ cid āpadi. atirekeṇa bhartavyo bhartā dravyaparikṣaye. na hi svam asti śūdrasya bhartṛhāryadhano hy asau.

उक्तस् त्रयाणां वर्णानां यज्ञस् त्रय्यैव भारत। स्वाहाकारनमस्कारौ मन्त्रः शूद्रे विधीयते।

uktas trayāṇāṃ varṇānāṃ yajñas trayyaiva bhārata. svāhākāranamaskārau mantraḥ śūdre vidhīyate.

ताभ्यां शूद्रः पाकयज्ञैर् यजेत व्रतवान् स्वयम्। पूर्णपात्रमयीम् आहुः पाकयज्ञस्य दक्षिणाम्।

tābhyāṃ śūdraḥ pākayajñair yajeta vratavān svayam. pūrṇapātramayīm āhuḥ pākayajñasya dakṣiṇām.

शूद्रः पैजवनो नाम सहस्राणां शतं ददौ। ऐन्द्राग्नेन विधानेन दक्षिणाम् इति नः श्रुतम्।

śūdraḥ paijavano nāma sahasrāṇāṃ śataṃ dadau. aindrāgnena vidhānena dakṣiṇām iti naḥ śrutam.

अतो हि सर्ववर्णानां श्रद्धायज्ञो विधीयते। यज्ञस् तस्यैव भारत। अग्रे सर्वेषु यज्ञेषु। दैवतं हि महच् छ्रद्धा पवित्रं यजतां च यत्।

ato hi sarvavarṇānāṃ śraddhāyajño vidhīyate. yajñas tasyaiva bhārata. agre sarveṣu yajñeṣu. daivataṃ hi mahac chraddhā pavitraṃ yajatāṃ ca yat.

दैवतं परमं विप्राः स्वेन स्वेन परस्परम्। अयजन्न् इह सत्रैस् ते तैस् तैः कामैः सनातनैः।

daivataṃ paramaṃ viprāḥ svena svena parasparam. ayajann iha satrais te tais taiḥ kāmaiḥ sanātanaiḥ.

संसृष्टा ब्राह्मणैर् एव त्रिषु वर्णेषु सृष्टयः। देवानाम् अपि ये देवा यद् ब्रूयुस् ते परं हि तत्। तस्माद् वर्णैः सर्वयज्ञाः संसृज्यन्ते न काम्यया।

saṃsṛṣṭā brāhmaṇair eva triṣu varṇeṣu sṛṣṭayaḥ. devānām api ye devā yad brūyus te paraṃ hi tat. tasmād varṇaiḥ sarvayajñāḥ saṃsṛjyante na kāmyayā.

ऋग्यजुःसामवित् पूज्यो नित्यं स्याद् देववद् द्विजः। अनृग्यजुर् असामा तु प्राजापत्य उपद्रवः।

ṛgyajuḥsāmavit pūjyo nityaṃ syād devavad dvijaḥ. anṛgyajur asāmā tu prājāpatya upadravaḥ.

यज्ञो मनीषया तात सर्ववर्णेषु भारत। नास्य यज्ञहनो देवा ईहन्ते नेतरे जनाः। तस्मात् सर्वेषु वर्णेषु श्रद्धायज्ञो विधीयते।

yajño manīṣayā tāta sarvavarṇeṣu bhārata. nāsya yajñahano devā īhante netare janāḥ. tasmāt sarveṣu varṇeṣu śraddhāyajño vidhīyate.

स्वं दैवतं ब्राह्मणाः स्वेन नित्यं; परान् वर्णान् अयजन्न् एवम् आसीत्। आरोचिता नः सुमहान् स धर्मः; सृष्टो ब्रह्मणा त्रिषु वर्णेषु दृष्टः। संपूज्यो वै ब्राह्मणस् त्रिषु वर्णेषु हृष्टः।

svaṃ daivataṃ brāhmaṇāḥ svena nityaṃ; parān varṇān ayajann evam āsīt. ārocitā naḥ sumahān sa dharmaḥ; sṛṣṭo brahmaṇā triṣu varṇeṣu dṛṣṭaḥ. saṃpūjyo vai brāhmaṇas triṣu varṇeṣu hṛṣṭaḥ.

तस्माद् वर्णा ऋजवो जातिधर्माः; संसृज्यन्ते तस्य विपाक एषः। तस्माद् वर्णस् तत[तो] वै जातिधर्मः। संसृज्यते तस्य वै कोप एषः। एकं साम यजुर् एकम् ऋग् एका; विप्रश् चैको ऽनिश्चयस् तेषु दृष्टः।

tasmād varṇā ṛjavo jātidharmāḥ; saṃsṛjyante tasya vipāka eṣaḥ. tasmād varṇas tata[to] vai jātidharmaḥ. saṃsṛjyate tasya vai kopa eṣaḥ. ekaṃ sāma yajur ekam ṛg ekā; vipraś caiko 'niścayas teṣu dṛṣṭaḥ.

अत्र गाथा यज्ञगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः। वैखानसानां राजेन्द्र मुनीनां यष्टुम् इच्छताम्।

atra gāthā yajñagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ. vaikhānasānāṃ rājendra munīnāṃ yaṣṭum icchatām.

उदिते ऽनुदिते वापि श्रद्दधानो जितेन्द्रियः। वह्निं जुहोति धर्मेण श्रद्धा वै कारणं महत्।

udite 'nudite vāpi śraddadhāno jitendriyaḥ. vahniṃ juhoti dharmeṇa śraddhā vai kāraṇaṃ mahat.

यत् स्कन्नम् अस्य तत् पूर्वं यद् अस्कन्नं तद् उत्तरम्। बहूनि यज्ञरूपाणि नानाकर्मफलानि च।

yat skannam asya tat pūrvaṃ yad askannaṃ tad uttaram. bahūni yajñarūpāṇi nānākarmaphalāni ca.

तानि यः संविजानाति ज्ञाननिश्चयनिश्चितः। द्विजातिः श्रद्धयोपेतः स यष्टुं पुरुषो ऽर्हति।

tāni yaḥ saṃvijānāti jñānaniścayaniścitaḥ. dvijātiḥ śraddhayopetaḥ sa yaṣṭuṃ puruṣo 'rhati.

स्तेनो वा यदि वा पापो यदि वा पापकृत्तमः। यष्टुम् इच्छति यज्ञं यः साधुम् एव वदन्ति तम्।

steno vā yadi vā pāpo yadi vā pāpakṛttamaḥ. yaṣṭum icchati yajñaṃ yaḥ sādhum eva vadanti tam.

ऋषयस् तं प्रशंसन्ति साधु चैतद् असंशयम्। सर्वथा सर्ववर्णैर् हि यष्टव्यम् इति निश्चयः। न हि यज्ञसमं किं चित् त्रिषु लोकेषु विद्यते।

ṛṣayas taṃ praśaṃsanti sādhu caitad asaṃśayam. sarvathā sarvavarṇair hi yaṣṭavyam iti niścayaḥ. na hi yajñasamaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate.

तस्माद् यष्टव्यम् इत्य् आहुः पुरुषेणानसूयता। श्रद्धापवित्रम् आश्रित्य यथाशक्ति प्रयच्छता।

tasmād yaṣṭavyam ity āhuḥ puruṣeṇānasūyatā. śraddhāpavitram āśritya yathāśakti prayacchatā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...