महाभारत 12.58 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 58→

[mh-12-58] • 31 श्लोकाः

श्रीवैशंपायनः। एतावद् उक्त्वा भूयो ऽपि भीष्मः कुरुपितामहः। उवाच वचनं धीमान् सर्वतः सारसंग्रहम्।

śrīvaiśaṃpāyanaḥ. etāvad uktvā bhūyo 'pi bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ. uvāca vacanaṃ dhīmān sarvataḥ sārasaṃgraham.

भीष्म उवाच। एतत् ते राजधर्माणां नवनीतं युधिष्ठिर। बृहस्पतिर् हि भगवान् नान्यं धर्मं प्रशंसति।

bhīṣma uvāca. etat te rājadharmāṇāṃ navanītaṃ yudhiṣṭhira. bṛhaspatir hi bhagavān nānyaṃ dharmaṃ praśaṃsati.

विशालाक्षश् च भगवान् काव्यश् चैव महातपाः। सहस्राक्षो महेन्द्रश् च तथा प्राचेतसो मनुः।

viśālākṣaś ca bhagavān kāvyaś caiva mahātapāḥ. sahasrākṣo mahendraś ca tathā prācetaso manuḥ.

भरद्वाजश् च भगवांस् तथा गौरशिरा मुनिः। राजशास्त्रप्रणेतारो ब्रह्मण्या ब्रह्मवादिनः।

bharadvājaś ca bhagavāṃs tathā gauraśirā muniḥ. rājaśāstrapraṇetāro brahmaṇyā brahmavādinaḥ.

रक्षाम् एव प्रशंसन्ति धर्मं धर्मभृतां वर। राज्ञां राजीवताम्राक्ष साधनं चात्र वै शृणु।

rakṣām eva praśaṃsanti dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara. rājñāṃ rājīvatāmrākṣa sādhanaṃ cātra vai śṛṇu.

चारश् च प्रणिधिश् चैव काले दानम् अमत्सरः। युक्त्यादानं न चादानम् अयोगेन युधिष्ठिर।

cāraś ca praṇidhiś caiva kāle dānam amatsaraḥ. yuktyādānaṃ na cādānam ayogena yudhiṣṭhira.

सतां संग्रहणं शौर्यं दाक्ष्यं सत्यं प्रजाहितम्। अनार्जवैर् आर्जवैश् च शत्रुपक्षस्य भेदनम्।

satāṃ saṃgrahaṇaṃ śauryaṃ dākṣyaṃ satyaṃ prajāhitam. anārjavair ārjavaiś ca śatrupakṣasya bhedanam.

साधूनाम् अपरित्यागः कुलीनानां च धारणम्। निचयश् च निचेयानां सेवा बुद्धिमताम् अपि।

sādhūnām aparityāgaḥ kulīnānāṃ ca dhāraṇam. nicayaś ca niceyānāṃ sevā buddhimatām api.

बलानां हर्षणं नित्यं प्रजानाम् अन्ववेक्षणम्। कार्येष्व् अखेदः कोशस्य तथैव च विवर्धनम्।

balānāṃ harṣaṇaṃ nityaṃ prajānām anvavekṣaṇam. kāryeṣv akhedaḥ kośasya tathaiva ca vivardhanam.

पुरगुप्तिर् अविश्वासः पौरसंघातभेदनम्। केतनानां च जीर्णानाम् अवेक्षा चैव सीदताम्।

puraguptir aviśvāsaḥ paurasaṃghātabhedanam. ketanānāṃ ca jīrṇānām avekṣā caiva sīdatām.

द्विविधस्य च दण्डस्य प्रयोगः कालचोदितः। अरिमध्यस्थमित्राणां यथावच् चान्ववेक्षणम्।

dvividhasya ca daṇḍasya prayogaḥ kālacoditaḥ. arimadhyasthamitrāṇāṃ yathāvac cānvavekṣaṇam.

उपजापश् च भृत्यानाम् आत्मनः परदर्शनात्। अविश्वासः स्वयं चैव परस्याश्वासनं तथा।

upajāpaś ca bhṛtyānām ātmanaḥ paradarśanāt. aviśvāsaḥ svayaṃ caiva parasyāśvāsanaṃ tathā.

नीतिधर्मानुसरणं नित्यम् उत्थानम् एव च। रिपूणाम् अनवज्ञानं नित्यं चानार्यवर्जनम्।

nītidharmānusaraṇaṃ nityam utthānam eva ca. ripūṇām anavajñānaṃ nityaṃ cānāryavarjanam.

उत्थानं हि नरेन्द्राणां बृहस्पतिर् अभाषत। राजधर्मस्य यन् मूलं श्लोकांश् चात्र निबोध मे।

utthānaṃ hi narendrāṇāṃ bṛhaspatir abhāṣata. rājadharmasya yan mūlaṃ ślokāṃś cātra nibodha me.

उत्थानेनामृतं लब्धम् उत्थानेनासुरा हताः। उत्थानेन महेन्द्रेण श्रैष्ठ्यं प्राप्तं दिवीह च।

utthānenāmṛtaṃ labdham utthānenāsurā hatāḥ. utthānena mahendreṇa śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ divīha ca.

उत्थानधीरः पुरुषो वाग्धीरान् अधितिष्ठति। उत्थानधीरं वाग्धीरा रमयन्त उपासते।

utthānadhīraḥ puruṣo vāgdhīrān adhitiṣṭhati. utthānadhīraṃ vāgdhīrā ramayanta upāsate.

उत्थानहीनो राजा हि बुद्धिमान् अपि नित्यशः। धर्षणीयो रिपूणां स्याद् भुजंग इव निर्विषः।

utthānahīno rājā hi buddhimān api nityaśaḥ. dharṣaṇīyo ripūṇāṃ syād bhujaṃga iva nirviṣaḥ.

न च शत्रुर् अवज्ञेयो दुर्बलो ऽपि बलीयसा। अल्पो ऽपि हि दहत्य् अग्निर् विषम् अल्पं हिनस्ति च।

na ca śatrur avajñeyo durbalo 'pi balīyasā. alpo 'pi hi dahaty agnir viṣam alpaṃ hinasti ca.

एकाश्वेनापि संभूतः शत्रुर् दुर्गसमाश्रितः। तं तं तापयते देशम् अपि राज्ञः समृद्धिनः।

ekāśvenāpi saṃbhūtaḥ śatrur durgasamāśritaḥ. taṃ taṃ tāpayate deśam api rājñaḥ samṛddhinaḥ.

राज्ञो रहस्यं यद् वाक्यं जयार्थं लोकसंग्रहः। हृदि यच् चास्य जिह्मं स्यात् कारणार्थं च यद् भवेत्।

rājño rahasyaṃ yad vākyaṃ jayārthaṃ lokasaṃgrahaḥ. hṛdi yac cāsya jihmaṃ syāt kāraṇārthaṃ ca yad bhavet.

यच् चास्य कार्यं वृजिनम् आर्जवेनैव धार्यते। दम्भनार्थाय लोकस्य धर्मिष्ठाम् आचरेत् क्रियाम्।

yac cāsya kāryaṃ vṛjinam ārjavenaiva dhāryate. dambhanārthāya lokasya dharmiṣṭhām ācaret kriyām.

राज्यं हि सुमहत् तन्त्रं दुर्धार्यम् अकृतात्मभिः। न शक्यं मृदुना वोढुम् आघातस्थानम् उत्तमम्।

rājyaṃ hi sumahat tantraṃ durdhāryam akṛtātmabhiḥ. na śakyaṃ mṛdunā voḍhum āghātasthānam uttamam.

राज्यं सर्वामिषं नित्यम् आर्जवेनेह धार्यते। तस्मान् मिश्रेण सततं वर्तितव्यं युधिष्ठिर।

rājyaṃ sarvāmiṣaṃ nityam ārjaveneha dhāryate. tasmān miśreṇa satataṃ vartitavyaṃ yudhiṣṭhira.

यद्य् अप्य् अस्य विपत्तिः स्याद् रक्षमाणस्य वै प्रजाः। सो ऽप्य् अस्य विपुलो धर्म एवंवृत्ता हि भूमिपाः।

yady apy asya vipattiḥ syād rakṣamāṇasya vai prajāḥ. so 'py asya vipulo dharma evaṃvṛttā hi bhūmipāḥ.

एष ते राजधर्माणां लेशः समनुवर्णितः। भूयस् ते यत्र संदेहस् तद् ब्रूहि वदतां वर।

eṣa te rājadharmāṇāṃ leśaḥ samanuvarṇitaḥ. bhūyas te yatra saṃdehas tad brūhi vadatāṃ vara.

वैशंपायन उवाच। ततो व्यासश् च भगवान् देवस्थानो ऽश्मना सह। वासुदेवः कृपश् चैव सात्यकिः संजयस् तथा।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato vyāsaś ca bhagavān devasthāno 'śmanā saha. vāsudevaḥ kṛpaś caiva sātyakiḥ saṃjayas tathā.

साधु साध्व् इति संहृष्टाः पुष्यमाणैर् इवाननैः। अस्तुवंस् ते नरव्याघ्रं भीष्मं धर्मभृतां वरम्।

sādhu sādhv iti saṃhṛṣṭāḥ puṣyamāṇair ivānanaiḥ. astuvaṃs te naravyāghraṃ bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam.

ततो दीनमना भीष्मम् उवाच कुरुसत्तमः। नेत्राभ्याम् अश्रुपूर्णाभ्यां पादौ तस्य शनैः स्पृशन्।

tato dīnamanā bhīṣmam uvāca kurusattamaḥ. netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ pādau tasya śanaiḥ spṛśan.

श्व इदानीं स्वसंदेहं प्रक्ष्यामि त्वं पितामह। उपैति सविताप्य् अस्तं रसम् आपीय पार्थिवम्।

śva idānīṃ svasaṃdehaṃ prakṣyāmi tvaṃ pitāmaha. upaiti savitāpy astaṃ rasam āpīya pārthivam.

ततो द्विजातीन् अभिवाद्य केशवः; कृपश् च ते चैव युधिष्ठिरादयः। प्रदक्षिणीकृत्य महानदीसुतं; ततो रथान् आरुरुहुर् मुदा युताः।

tato dvijātīn abhivādya keśavaḥ; kṛpaś ca te caiva yudhiṣṭhirādayaḥ. pradakṣiṇīkṛtya mahānadīsutaṃ; tato rathān āruruhur mudā yutāḥ.

दृषद्वतीं चाप्य् अवगाह्य सुव्रताः; कृतोदकार्याः कृतजप्यमङ्गलाः। उपास्य संध्यां विधिवत् परंतपास्; ततः पुरं ते विविशुर् गजाह्वयम्।

dṛṣadvatīṃ cāpy avagāhya suvratāḥ; kṛtodakāryāḥ kṛtajapyamaṅgalāḥ. upāsya saṃdhyāṃ vidhivat paraṃtapās; tataḥ puraṃ te viviśur gajāhvayam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...