महाभारत 12.57 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 57→

[mh-12-57] • 45 श्लोकाः

भीष्म उवाच। नित्योद्युक्तेन वै राज्ञा भवितव्यं युधिष्ठिर। प्रशाम्यते च राजा हि नारीवोद्यमवर्जितः।

bhīṣma uvāca. nityodyuktena vai rājñā bhavitavyaṃ yudhiṣṭhira. praśāmyate ca rājā hi nārīvodyamavarjitaḥ.

भगवान् उशना चाह श्लोकम् अत्र विशां पते। तम् इहैकमना राजन् गदतस् त्वं निबोध मे।

bhagavān uśanā cāha ślokam atra viśāṃ pate. tam ihaikamanā rājan gadatas tvaṃ nibodha me.

द्वाव् एतौ ग्रसते भूमिः सर्पो बिलशयान् इव। राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम्।

dvāv etau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva. rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam.

तद् एतन् नरशार्दूल हृदि त्वं कर्तुम् अर्हसि। संधेयान् अपि संधत्स्व विरोध्यांश् च विरोधय। स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि च।

tad etan naraśārdūla hṛdi tvaṃ kartum arhasi. saṃdheyān api saṃdhatsva virodhyāṃś ca virodhaya. svāmyamātyasuhṛtkośarāṣṭradurgabalāni ca.

सप्ताङ्गे यश् च ते राज्ये वैपरीत्यं समाचरेत्। गुरुर् वा यदि वा मित्रं प्रतिहन्तव्य एव सः।

saptāṅge yaś ca te rājye vaiparītyaṃ samācaret. gurur vā yadi vā mitraṃ pratihantavya eva saḥ.

मरुत्तेन हि राज्ञायं गीतः श्लोकः पुरातनः। राज्याधिकारे राजेन्द्र बृहस्पतिमतः पुरा।

maruttena hi rājñāyaṃ gītaḥ ślokaḥ purātanaḥ. rājyādhikāre rājendra bṛhaspatimataḥ purā.

गुरोर् अप्य् अवलिप्तस्य कार्याकार्यम् अजानतः। उत्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते।

guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ. utpathapratipannasya parityāgo vidhīyate.

बाहोः पुत्रेण राज्ञा च सगरेणेह धीमता। असमञ्जाः सुतो ज्येष्ठस् त्यक्तः पौरहितैषिणा।

bāhoḥ putreṇa rājñā ca sagareṇeha dhīmatā. asamañjāḥ suto jyeṣṭhas tyaktaḥ paurahitaiṣiṇā.

असमञ्जाः सरय्वां प्राक् पौराणां बालकान् नृप। न्यमज्जयद् अतः पित्रा निर्भर्त्स्य स विवासितः।

asamañjāḥ sarayvāṃ prāk paurāṇāṃ bālakān nṛpa. nyamajjayad ataḥ pitrā nirbhartsya sa vivāsitaḥ.

ऋषिणोद्दालकेनापि श्वेतकेतुर् महातपाः। मिथ्या विप्रान् उपचरन् संत्यक्तो दयितः सुतः।

ṛṣiṇoddālakenāpi śvetaketur mahātapāḥ. mithyā viprān upacaran saṃtyakto dayitaḥ sutaḥ.

लोकरञ्जनम् एवात्र राज्ञां धर्मः सनातनः। सत्यस्य रक्षणं चैव व्यवहारस्य चार्जवम्।

lokarañjanam evātra rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ. satyasya rakṣaṇaṃ caiva vyavahārasya cārjavam.

न हिंस्यात् परवित्तानि देयं काले च दापयेत्। विक्रान्तः सत्यवाक् क्षान्तो नृपो न चलते पथः।

na hiṃsyāt paravittāni deyaṃ kāle ca dāpayet. vikrāntaḥ satyavāk kṣānto nṛpo na calate pathaḥ.

गुप्तमन्त्रो जितक्रोधो शास्त्रार्थगतनिश्चयः। धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च सततं रतः।

guptamantro jitakrodho śāstrārthagataniścayaḥ. dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca satataṃ rataḥ.

त्रय्या संवृतरन्ध्रश् च राजा भवितुम् अर्हति। वृजिनस्य नरेन्द्राणां नान्यत् संवरणात् परम्।

trayyā saṃvṛtarandhraś ca rājā bhavitum arhati. vṛjinasya narendrāṇāṃ nānyat saṃvaraṇāt param.

चातुर्वर्ण्यस्य धर्माश् च रक्षितव्या महीक्षिता। धर्मसंकररक्षा हि राज्ञां धर्मः सनातनः।

cāturvarṇyasya dharmāś ca rakṣitavyā mahīkṣitā. dharmasaṃkararakṣā hi rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ.

न विश्वसेच् च नृपतिर् न चात्यर्थं न विश्वसेत्। षाड्गुण्यगुणदोषांश् च नित्यं बुद्ध्यावलोकयेत्।

na viśvasec ca nṛpatir na cātyarthaṃ na viśvaset. ṣāḍguṇyaguṇadoṣāṃś ca nityaṃ buddhyāvalokayet.

द्विट्छिद्रदर्शी नृपतिर् नित्यम् एव प्रशस्यते। त्रिवर्गविदितार्थश् च युक्तचारोपधिश् च यः।

dviṭchidradarśī nṛpatir nityam eva praśasyate. trivargaviditārthaś ca yuktacāropadhiś ca yaḥ.

कोशस्योपार्जनरतिर् यमवैश्रवणोपमः। वेत्ता च दशवर्गस्य स्थानवृद्धिक्षयात्मनः।

kośasyopārjanaratir yamavaiśravaṇopamaḥ. vettā ca daśavargasya sthānavṛddhikṣayātmanaḥ.

अभृतानां भवेद् भर्ता भृतानां चान्ववेक्षकः। नृपतिः सुमुखश् च स्यात् स्मितपूर्वाभिभाषिता।

abhṛtānāṃ bhaved bhartā bhṛtānāṃ cānvavekṣakaḥ. nṛpatiḥ sumukhaś ca syāt smitapūrvābhibhāṣitā.

उपासिता च वृद्धानां जिततन्द्रीर् अलोलुपः। सतां वृत्ते स्थितमतिः सन्तो ह्य् आचारदर्शिनः।

upāsitā ca vṛddhānāṃ jitatandrīr alolupaḥ. satāṃ vṛtte sthitamatiḥ santo hy ācāradarśinaḥ.

न चाददीत वित्तानि सतां हस्तात् कदा चन। असद्भ्यस् तु समादद्यात् सद्भ्यः संप्रतिपादयेत्।

na cādadīta vittāni satāṃ hastāt kadā cana. asadbhyas tu samādadyāt sadbhyaḥ saṃpratipādayet.

स्वयं प्रहर्तादाता च वश्यात्मा वश्यसाधनः। काले दाता च भोक्ता च शुद्धाचारस् तथैव च।

svayaṃ prahartādātā ca vaśyātmā vaśyasādhanaḥ. kāle dātā ca bhoktā ca śuddhācāras tathaiva ca.

शूरान् भक्तान् असंहार्यान् कुले जातान् अरोगिणः। शिष्टाञ् शिष्टाभिसंबन्धान् मानिनो नावमानिनः।

śūrān bhaktān asaṃhāryān kule jātān arogiṇaḥ. śiṣṭāñ śiṣṭābhisaṃbandhān mānino nāvamāninaḥ.

विद्याविदो लोकविदः परलोकान्ववेक्षकान्। धर्मेषु निरतान् साधून् अचलान् अचलान् इव।

vidyāvido lokavidaḥ paralokānvavekṣakān. dharmeṣu niratān sādhūn acalān acalān iva.

सहायान् सततं कुर्याद् राजा भूतिपुरस्कृतः। तैस् तुल्यश् च भवेद् भोगैश् छत्रमात्राज्ञयाधिकः।

sahāyān satataṃ kuryād rājā bhūtipuraskṛtaḥ. tais tulyaś ca bhaved bhogaiś chatramātrājñayādhikaḥ.

प्रत्यक्षा च परोक्षा च वृत्तिश् चास्य भवेत् सदा। एवं कृत्वा नरेन्द्रो हि न खेदम् इह विन्दति।

pratyakṣā ca parokṣā ca vṛttiś cāsya bhavet sadā. evaṃ kṛtvā narendro hi na khedam iha vindati.

सर्वातिशङ्की नृपतिर् यश् च सर्वहरो भवेत्। स क्षिप्रम् अनृजुर् लुब्धः स्वजनेनैव बाध्यते।

sarvātiśaṅkī nṛpatir yaś ca sarvaharo bhavet. sa kṣipram anṛjur lubdhaḥ svajanenaiva bādhyate.

शुचिस् तु पृथिवीपालो लोकचित्तग्रहे रतः। न पतत्य् अरिभिर् ग्रस्तः पतितश् चावतिष्ठते।

śucis tu pṛthivīpālo lokacittagrahe rataḥ. na pataty aribhir grastaḥ patitaś cāvatiṣṭhate.

अक्रोधनो ऽथाव्यसनी मृदुदण्डो जितेन्द्रियः। राजा भवति भूतानां विश्वास्यो हिमवान् इव।

akrodhano 'thāvyasanī mṛdudaṇḍo jitendriyaḥ. rājā bhavati bhūtānāṃ viśvāsyo himavān iva.

प्राज्ञो न्यायगुणोपेतः पररन्ध्रेषु तत्परः। सुदर्शः सर्ववर्णानां नयापनयवित् तथा।

prājño nyāyaguṇopetaḥ pararandhreṣu tatparaḥ. sudarśaḥ sarvavarṇānāṃ nayāpanayavit tathā.

क्षिप्रकारी जितक्रोधः सुप्रसादो महामनाः। अरोगप्रकृतिर् युक्तः क्रियावान् अविकत्थनः।

kṣiprakārī jitakrodhaḥ suprasādo mahāmanāḥ. arogaprakṛtir yuktaḥ kriyāvān avikatthanaḥ.

आरब्धान्य् एव कार्याणि न पर्यवसितानि च। यस्य राज्ञः प्रदृश्यन्ते स राजा राजसत्तमः।

ārabdhāny eva kāryāṇi na paryavasitāni ca. yasya rājñaḥ pradṛśyante sa rājā rājasattamaḥ.

पुत्रा इव पितुर् गेहे विषये यस्य मानवाः। निर्भया विचरिष्यन्ति स राजा राजसत्तमः।

putrā iva pitur gehe viṣaye yasya mānavāḥ. nirbhayā vicariṣyanti sa rājā rājasattamaḥ.

अगूढविभवा यस्य पौरा राष्ट्रनिवासिनः। नयापनयवेत्तारः स राजा राजसत्तमः।

agūḍhavibhavā yasya paurā rāṣṭranivāsinaḥ. nayāpanayavettāraḥ sa rājā rājasattamaḥ.

स्वकर्मनिरता यस्य जना विषयवासिनः। असंघातरता दान्ताः पाल्यमाना यथाविधि।

svakarmaniratā yasya janā viṣayavāsinaḥ. asaṃghātaratā dāntāḥ pālyamānā yathāvidhi.

वश्या नेया विनीताश् च न च संघर्षशीलिनः। विषये दानरुचयो नरा यस्य स पार्थिवः।

vaśyā neyā vinītāś ca na ca saṃgharṣaśīlinaḥ. viṣaye dānarucayo narā yasya sa pārthivaḥ.

न यस्य कूटकपटं न माया न च मत्सरः। विषये भूमिपालस्य तस्य धर्मः सनातनः।

na yasya kūṭakapaṭaṃ na māyā na ca matsaraḥ. viṣaye bhūmipālasya tasya dharmaḥ sanātanaḥ.

यः सत्करोति ज्ञानानि नेयः पौरहिते रतः। सतां धर्मानुगस् त्यागी स राजा राज्यम् अर्हति।

yaḥ satkaroti jñānāni neyaḥ paurahite rataḥ. satāṃ dharmānugas tyāgī sa rājā rājyam arhati.

यस्य चारश् च मन्त्रश् च नित्यं चैव कृताकृते। न ज्ञायते हि रिपुभिः स राजा राज्यम् अर्हति।

yasya cāraś ca mantraś ca nityaṃ caiva kṛtākṛte. na jñāyate hi ripubhiḥ sa rājā rājyam arhati.

श्लोकश् चायं पुरा गीतो भार्गवेण महात्मना। आख्याते रामचरिते नृपतिं प्रति भारत।

ślokaś cāyaṃ purā gīto bhārgaveṇa mahātmanā. ākhyāte rāmacarite nṛpatiṃ prati bhārata.

राजानं प्रथमं विन्देत् ततो भार्यां ततो धनम्। राजन्य् असति लोकस्य कुतो भार्या कुतो धनम्।

rājānaṃ prathamaṃ vindet tato bhāryāṃ tato dhanam. rājany asati lokasya kuto bhāryā kuto dhanam.

तद् राजन् राजसिंहानां नान्यो धर्मः सनातनः। ऋते रक्षां सुविस्पष्टां रक्षा लोकस्य धारणम्।

tad rājan rājasiṃhānāṃ nānyo dharmaḥ sanātanaḥ. ṛte rakṣāṃ suvispaṣṭāṃ rakṣā lokasya dhāraṇam.

प्राचेतसेन मनुना श्लोकौ चेमाव् उदाहृतौ। राजधर्मेषु राजेन्द्र ताव् इहैकमनाः शृणु।

prācetasena manunā ślokau cemāv udāhṛtau. rājadharmeṣu rājendra tāv ihaikamanāḥ śṛṇu.

षड् एतान् पुरुषो जह्याद् भिन्नां नावम् इवार्णवे। अप्रवक्तारम् आचार्यम् अनधीयानम् ऋत्विजम्।

ṣaḍ etān puruṣo jahyād bhinnāṃ nāvam ivārṇave. apravaktāram ācāryam anadhīyānam ṛtvijam.

अरक्षितारं राजानं भार्यां चाप्रियवादिनीम्। ग्रामकामं च गोपालं वनकामं च नापितम्।

arakṣitāraṃ rājānaṃ bhāryāṃ cāpriyavādinīm. grāmakāmaṃ ca gopālaṃ vanakāmaṃ ca nāpitam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...