महाभारत 12.56 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 56→

[mh-12-56] • 60 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। प्रणिपत्य हृषीकेशम् अभिवाद्य पितामहम्। अनुमान्य गुरून् सर्वान् पर्यपृच्छद् युधिष्ठिरः।

vaiśaṃpāyana uvāca. praṇipatya hṛṣīkeśam abhivādya pitāmaham. anumānya gurūn sarvān paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ.

राज्यं वै परमो धर्म इति धर्मविदो विदुः। महान्तम् एतं भारं च मन्ये तद् ब्रूहि पार्थिव।

rājyaṃ vai paramo dharma iti dharmavido viduḥ. mahāntam etaṃ bhāraṃ ca manye tad brūhi pārthiva.

राजधर्मान् विशेषेण कथयस्व पितामह। सर्वस्य जीवलोकस्य राजधर्माः परायणम्।

rājadharmān viśeṣeṇa kathayasva pitāmaha. sarvasya jīvalokasya rājadharmāḥ parāyaṇam.

त्रिवर्गो ऽत्र समासक्तो राजधर्मेषु कौरव। मोक्षधर्मश् च विस्पष्टः सकलो ऽत्र समाहितः।

trivargo 'tra samāsakto rājadharmeṣu kaurava. mokṣadharmaś ca vispaṣṭaḥ sakalo 'tra samāhitaḥ.

यथा हि रश्मयो ऽश्वस्य द्विरदस्याङ्कुशो यथा। नरेन्द्रधर्मो लोकस्य तथा प्रग्रहणं स्मृतम्।

yathā hi raśmayo 'śvasya dviradasyāṅkuśo yathā. narendradharmo lokasya tathā pragrahaṇaṃ smṛtam.

अत्र वै संप्रमूढे तु धर्मे राजर्षिसेविते। लोकस्य संस्था न भवेत् सर्वं च व्याकुलं भवेत्।

atra vai saṃpramūḍhe tu dharme rājarṣisevite. lokasya saṃsthā na bhavet sarvaṃ ca vyākulaṃ bhavet.

उदयन् हि यथा सूर्यो नाशयत्य् आसुरं तमः। राजधर्मास् तथालोक्याम् आक्षिपन्त्य् अशुभां गतिम्।

udayan hi yathā sūryo nāśayaty āsuraṃ tamaḥ. rājadharmās tathālokyām ākṣipanty aśubhāṃ gatim.

तद् अग्रे राजधर्माणाम् अर्थतत्त्वं पितामह। प्रब्रूहि भरतश्रेष्ठ त्वं हि बुद्धिमतां वरः।

tad agre rājadharmāṇām arthatattvaṃ pitāmaha. prabrūhi bharataśreṣṭha tvaṃ hi buddhimatāṃ varaḥ.

आगमश् च परस् त्वत्तः सर्वेषां नः परंतप। भवन्तं हि परं बुद्धौ वासुदेवो ऽभिमन्यते।

āgamaś ca paras tvattaḥ sarveṣāṃ naḥ paraṃtapa. bhavantaṃ hi paraṃ buddhau vāsudevo 'bhimanyate.

भीष्म उवाच। नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे। ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य धर्मान् वक्ष्यामि शाश्वतान्।

bhīṣma uvāca. namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase. brāhmaṇebhyo namaskṛtya dharmān vakṣyāmi śāśvatān.

शृणु कार्त्स्न्येन मत्तस् त्वं राजधर्मान् युधिष्ठिर। निरुच्यमानान् नियतो यच् चान्यद् अभिवाञ्छसि।

śṛṇu kārtsnyena mattas tvaṃ rājadharmān yudhiṣṭhira. nirucyamānān niyato yac cānyad abhivāñchasi.

आदाव् एव कुरुश्रेष्ठ राज्ञा रञ्जनकाम्यया। देवतानां द्विजानां च वर्तितव्यं यथाविधि।

ādāv eva kuruśreṣṭha rājñā rañjanakāmyayā. devatānāṃ dvijānāṃ ca vartitavyaṃ yathāvidhi.

दैवतान्य् अर्चयित्वा हि ब्राह्मणांश् च कुरूद्वह। आनृण्यं याति धर्मस्य लोकेन च स मान्यते।

daivatāny arcayitvā hi brāhmaṇāṃś ca kurūdvaha. ānṛṇyaṃ yāti dharmasya lokena ca sa mānyate.

उत्थाने च सदा पुत्र प्रयतेथा युधिष्ठिर। न ह्य् उत्थानम् ऋते दैवं राज्ञाम् अर्थप्रसिद्धये।

utthāne ca sadā putra prayatethā yudhiṣṭhira. na hy utthānam ṛte daivaṃ rājñām arthaprasiddhaye.

साधारणं द्वयं ह्य् एतद् दैवम् उत्थानम् एव च। पौरुषं हि परं मन्ये दैवं निश्चित्यम् उच्यते।

sādhāraṇaṃ dvayaṃ hy etad daivam utthānam eva ca. pauruṣaṃ hi paraṃ manye daivaṃ niścityam ucyate.

विपन्ने च समारम्भे संतापं मा स्म वै कृथाः। घटते विनयस् तात राज्ञाम् एष नयः परः।

vipanne ca samārambhe saṃtāpaṃ mā sma vai kṛthāḥ. ghaṭate vinayas tāta rājñām eṣa nayaḥ paraḥ.

न हि सत्याद् ऋते किं चिद् राज्ञां वै सिद्धिकारणम्। सत्ये हि राजा निरतः प्रेत्य चेह च नन्दति।

na hi satyād ṛte kiṃ cid rājñāṃ vai siddhikāraṇam. satye hi rājā nirataḥ pretya ceha ca nandati.

ऋषीणाम् अपि राजेन्द्र सत्यम् एव परं धनम्। तथा राज्ञः परं सत्यान् नान्यद् विश्वासकारणम्।

ṛṣīṇām api rājendra satyam eva paraṃ dhanam. tathā rājñaḥ paraṃ satyān nānyad viśvāsakāraṇam.

गुणवाञ् शीलवान् दान्तो मृदुर् धर्म्यो जितेन्द्रियः। सुदर्शः स्थूललक्ष्यश् च न भ्रश्येत सदा श्रियः।

guṇavāñ śīlavān dānto mṛdur dharmyo jitendriyaḥ. sudarśaḥ sthūlalakṣyaś ca na bhraśyeta sadā śriyaḥ.

आर्जवं सर्वकार्येषु श्रयेथाः कुरुनन्दन। आर्जवेन समायुक्ता मोदन्ते ऋषयो दिवि। पुनर् नयविचारेण त्रयीसंवरणेन च।

ārjavaṃ sarvakāryeṣu śrayethāḥ kurunandana. ārjavena samāyuktā modante ṛṣayo divi. punar nayavicāreṇa trayīsaṃvaraṇena ca.

मृदुर् हि राजा सततं लङ्घ्यो भवति सर्वशः। तीक्ष्णाच् चोद्विजते लोकस् तस्माद् उभयम् आचर।

mṛdur hi rājā satataṃ laṅghyo bhavati sarvaśaḥ. tīkṣṇāc codvijate lokas tasmād ubhayam ācara.

अदण्ड्याश् चैव ते नित्यं विप्राः स्युर् ददतां वर। भूतम् एतत् परं लोके ब्राह्मणा नाम भारत।

adaṇḍyāś caiva te nityaṃ viprāḥ syur dadatāṃ vara. bhūtam etat paraṃ loke brāhmaṇā nāma bhārata.

मनुना चापि राजेन्द्र गीतौ श्लोकौ महात्मना। धर्मेषु स्वेषु कौरव्य हृदि तौ कर्तुम् अर्हसि।

manunā cāpi rājendra gītau ślokau mahātmanā. dharmeṣu sveṣu kauravya hṛdi tau kartum arhasi.

अद्भ्यो ऽग्निर् ब्रह्मतः क्षत्रम् अश्मनो लोहम् उत्थितम्। तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति।

adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam. teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati.

अयो हन्ति यदाश्मानम् अग्निश् चापो ऽभिपद्यते। ब्रह्म च क्षत्रियो द्वेष्टि तदा सीदन्ति ते त्रयः।

ayo hanti yadāśmānam agniś cāpo 'bhipadyate. brahma ca kṣatriyo dveṣṭi tadā sīdanti te trayaḥ.

एतज् ज्ञात्वा महाराज नमस्या एव ते द्विजाः। भौमं ब्रह्म द्विजश्रेष्ठा धारयन्ति शमान्विताः।

etaj jñātvā mahārāja namasyā eva te dvijāḥ. bhaumaṃ brahma dvijaśreṣṭhā dhārayanti śamānvitāḥ.

एवं चैव नरव्याघ्र लोकतन्त्रविघातकाः। निग्राह्या एव सततं बाहुभ्यां ये स्युर् ईदृशाः।

evaṃ caiva naravyāghra lokatantravighātakāḥ. nigrāhyā eva satataṃ bāhubhyāṃ ye syur īdṛśāḥ.

श्लोकौ चोशनसा गीतौ पुरा तात महर्षिणा। तौ निबोध महाप्राज्ञ त्वम् एकाग्रमना नृप।

ślokau cośanasā gītau purā tāta maharṣiṇā. tau nibodha mahāprājña tvam ekāgramanā nṛpa.

उद्यम्य शस्त्रम् आयान्तम् अपि वेदान्तगं रणे। निगृह्णीयात् स्वधर्मेण धर्मापेक्षी नरेश्वरः।

udyamya śastram āyāntam api vedāntagaṃ raṇe. nigṛhṇīyāt svadharmeṇa dharmāpekṣī nareśvaraḥ.

विनश्यमानं धर्मं हि यो रक्षति स धर्मवित्। न तेन भ्रूणहा स स्यान् मन्युस् तं मनुम् ऋच्छति।

vinaśyamānaṃ dharmaṃ hi yo rakṣati sa dharmavit. na tena bhrūṇahā sa syān manyus taṃ manum ṛcchati.

एवं चैव नरश्रेष्ठ रक्ष्या एव द्विजातयः। स्वपराद्धान् अपि हि तान् विषयान्ते समुत्सृजेत्।

evaṃ caiva naraśreṣṭha rakṣyā eva dvijātayaḥ. svaparāddhān api hi tān viṣayānte samutsṛjet.

अभिशस्तम् अपि ह्य् एषां कृपायीत विशां पते। ब्रह्मघ्ने गुरुतल्पे च भ्रूणहत्ये तथैव च।

abhiśastam api hy eṣāṃ kṛpāyīta viśāṃ pate. brahmaghne gurutalpe ca bhrūṇahatye tathaiva ca.

राजद्विष्टे च विप्रस्य विषयान्ते विसर्जनम्। वपनं द्रविणादानं स्वपुर्याश् च विसर्जनम्। विधीयते न शारीरं भयम् एषां कदा चन।

rājadviṣṭe ca viprasya viṣayānte visarjanam. vapanaṃ draviṇādānaṃ svapuryāś ca visarjanam. vidhīyate na śārīraṃ bhayam eṣāṃ kadā cana.

दयिताश् च नरास् ते स्युर् नित्यं पुरुषसत्तम। न कोशः परमो ह्य् अन्यो राज्ञां पुरुषसंचयात्।

dayitāś ca narās te syur nityaṃ puruṣasattama. na kośaḥ paramo hy anyo rājñāṃ puruṣasaṃcayāt.

दुर्गेषु च महाराज षट्सु ये शास्त्रनिश्चिताः। सर्वेषु तेषु मन्यन्ते नरदुर्गं सुदुस्तरम्।

durgeṣu ca mahārāja ṣaṭsu ye śāstraniścitāḥ. sarveṣu teṣu manyante naradurgaṃ sudustaram.

तस्मान् नित्यं दया कार्या चातुर्वर्ण्ये विपश्चिता। धर्मात्मा सत्यवाक् चैव राजा रञ्जयति प्रजाः।

tasmān nityaṃ dayā kāryā cāturvarṇye vipaścitā. dharmātmā satyavāk caiva rājā rañjayati prajāḥ.

न च क्षान्तेन ते भाव्यं नित्यं पुरुषसत्तम। अधर्म्यो हि मृदू राजा क्षमावान् इव कुञ्जरः।

na ca kṣāntena te bhāvyaṃ nityaṃ puruṣasattama. adharmyo hi mṛdū rājā kṣamāvān iva kuñjaraḥ.

बार्हस्पत्ये च शास्त्रे वै श्लोका विनियताः पुरा। अस्मिन्न् अर्थे महाराज तन् मे निगदतः शृणु।

bārhaspatye ca śāstre vai ślokā viniyatāḥ purā. asminn arthe mahārāja tan me nigadataḥ śṛṇu.

क्षममाणं नृपं नित्यं नीचः परिभवेज् जनः। हस्तियन्ता गजस्येव शिर एवारुरुक्षति।

kṣamamāṇaṃ nṛpaṃ nityaṃ nīcaḥ paribhavej janaḥ. hastiyantā gajasyeva śira evārurukṣati.

तस्मान् नैव मृदुर् नित्यं तीक्ष्णो वापि भवेन् नृपः। वसन्ते ऽर्क इव श्रीमान् न शीतो न च घर्मदः।

tasmān naiva mṛdur nityaṃ tīkṣṇo vāpi bhaven nṛpaḥ. vasante 'rka iva śrīmān na śīto na ca gharmadaḥ.

प्रत्यक्षेणानुमानेन तथौपम्योपदेशतः। परीक्ष्यास् ते महाराज स्वे परे चैव सर्वदा।

pratyakṣeṇānumānena tathaupamyopadeśataḥ. parīkṣyās te mahārāja sve pare caiva sarvadā.

व्यसनानि च सर्वाणि त्यजेथा भूरिदक्षिण। न चैव न प्रयुञ्जीत सङ्गं तु परिवर्जयेत्।

vyasanāni ca sarvāṇi tyajethā bhūridakṣiṇa. na caiva na prayuñjīta saṅgaṃ tu parivarjayet.

नित्यं हि व्यसनी लोके परिभूतो भवत्य् उत। उद्वेजयति लोकं चाप्य् अतिद्वेषी महीपतिः।

nityaṃ hi vyasanī loke paribhūto bhavaty uta. udvejayati lokaṃ cāpy atidveṣī mahīpatiḥ.

भवितव्यं सदा राज्ञा गर्भिणीसहधर्मिणा। कारणं च महाराज शृणु येनेदम् इष्यते।

bhavitavyaṃ sadā rājñā garbhiṇīsahadharmiṇā. kāraṇaṃ ca mahārāja śṛṇu yenedam iṣyate.

यथा हि गर्भिणी हित्वा स्वं प्रियं मनसो ऽनुगम्। गर्भस्य हितम् आधत्ते तथा राज्ञाप्य् असंशयम्।

yathā hi garbhiṇī hitvā svaṃ priyaṃ manaso 'nugam. garbhasya hitam ādhatte tathā rājñāpy asaṃśayam.

वर्तितव्यं कुरुश्रेष्ठ नित्यं धर्मानुवर्तिना। स्वं प्रियं समभित्यज्य यद् यल् लोकहितं भवेत्।

vartitavyaṃ kuruśreṣṭha nityaṃ dharmānuvartinā. svaṃ priyaṃ samabhityajya yad yal lokahitaṃ bhavet.

न संत्याज्यं च ते धैर्यं कदा चिद् अपि पाण्डव। धीरस्य स्पष्टदण्डस्य न ह्य् आज्ञा प्रतिहन्यते।

na saṃtyājyaṃ ca te dhairyaṃ kadā cid api pāṇḍava. dhīrasya spaṣṭadaṇḍasya na hy ājñā pratihanyate.

परिहासश् च भृत्यैस् ते न नित्यं वदतां वर। कर्तव्यो राजशार्दूल दोषम् अत्र हि मे शृणु।

parihāsaś ca bhṛtyais te na nityaṃ vadatāṃ vara. kartavyo rājaśārdūla doṣam atra hi me śṛṇu.

अवमन्यन्ति भर्तारं संहर्षाद् उपजीविनः। स्वे स्थाने न च तिष्ठन्ति लङ्घयन्ति हि तद् वचः।

avamanyanti bhartāraṃ saṃharṣād upajīvinaḥ. sve sthāne na ca tiṣṭhanti laṅghayanti hi tad vacaḥ.

प्रेष्यमाणा विकल्पन्ते गुह्यं चाप्य् अनुयुञ्जते। अयाच्यं चैव याचन्ते ऽभोज्यान्य् आहारयन्ति च।

preṣyamāṇā vikalpante guhyaṃ cāpy anuyuñjate. ayācyaṃ caiva yācante 'bhojyāny āhārayanti ca.

क्रुध्यन्ति परिदीप्यन्ति भूमिम् अध्यासते ऽस्य च। उत्कोचैर् वञ्चनाभिश् च कार्याण्य् अनुविहन्ति च।

krudhyanti paridīpyanti bhūmim adhyāsate 'sya ca. utkocair vañcanābhiś ca kāryāṇy anuvihanti ca.

जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः। स्त्रीर् अक्षिभिश् च सज्जन्ते तुल्यवेषा भवन्ति च।

jarjaraṃ cāsya viṣayaṃ kurvanti pratirūpakaiḥ. strīr akṣibhiś ca sajjante tulyaveṣā bhavanti ca.

वातं च ष्ठीवनं चैव कुर्वते चास्य संनिधौ। निर्लज्जा नरशार्दूल व्याहरन्ति च तद्वचः।

vātaṃ ca ṣṭhīvanaṃ caiva kurvate cāsya saṃnidhau. nirlajjā naraśārdūla vyāharanti ca tadvacaḥ.

हयं वा दन्तिनं वापि रथं नृपतिसंमतम्। अधिरोहन्त्य् अनादृत्य हर्षुले पार्थिवे मृदौ।

hayaṃ vā dantinaṃ vāpi rathaṃ nṛpatisaṃmatam. adhirohanty anādṛtya harṣule pārthive mṛdau.

इदं ते दुष्करं राजन्न् इदं ते दुर्विचेष्टितम्। इत्य् एवं सुहृदो नाम ब्रुवन्ति परिषद्गताः।

idaṃ te duṣkaraṃ rājann idaṃ te durviceṣṭitam. ity evaṃ suhṛdo nāma bruvanti pariṣadgatāḥ.

क्रुद्धे चास्मिन् हसन्त्य् एव न च हृष्यन्ति पूजिताः। संघर्षशीलाश् च सदा भवन्त्य् अन्योन्यकारणात्।

kruddhe cāsmin hasanty eva na ca hṛṣyanti pūjitāḥ. saṃgharṣaśīlāś ca sadā bhavanty anyonyakāraṇāt.

विस्रंसयन्ति मन्त्रं च विवृण्वन्ति च दुष्कृतम्। लीलया चैव कुर्वन्ति सावज्ञास् तस्य शासनम्। अलंकरणभोज्यं च तथा स्नानानुलेपनम्।

visraṃsayanti mantraṃ ca vivṛṇvanti ca duṣkṛtam. līlayā caiva kurvanti sāvajñās tasya śāsanam. alaṃkaraṇabhojyaṃ ca tathā snānānulepanam.

हेलमाना नरव्याघ्र स्वस्थास् तस्योपशृण्वते। निन्दन्ति स्वान् अधीकारान् संत्यजन्ति च भारत।

helamānā naravyāghra svasthās tasyopaśṛṇvate. nindanti svān adhīkārān saṃtyajanti ca bhārata.

न वृत्त्या परितुष्यन्ति राजदेयं हरन्ति च। क्रीडितुं तेन चेच्छन्ति ससूत्रेणेव पक्षिणा। अस्मत्प्रणेयो राजेति लोके चैव वदन्त्य् उत।

na vṛttyā parituṣyanti rājadeyaṃ haranti ca. krīḍituṃ tena cecchanti sasūtreṇeva pakṣiṇā. asmatpraṇeyo rājeti loke caiva vadanty uta.

एते चैवापरे चैव दोषाः प्रादुर्भवन्त्य् उत। नृपतौ मार्दवोपेते हर्षुले च युधिष्ठिर।

ete caivāpare caiva doṣāḥ prādurbhavanty uta. nṛpatau mārdavopete harṣule ca yudhiṣṭhira.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...