महाभारत 12.329 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 329→

[mh-12-329] • 50 श्लोकाः

अर्जुन उवाच। अग्नीषोमौ कथं पूर्वम् एकयोनी प्रवर्तितौ। एष मे संशयो जातस् तं छिन्धि मधुसूदन।

arjuna uvāca. agnīṣomau kathaṃ pūrvam ekayonī pravartitau. eṣa me saṃśayo jātas taṃ chindhi madhusūdana.

श्रीभगवान् उवाच। हन्त ते वर्तयिष्यामि पुराणं पाण्डुनन्दन। आत्मतेजोद्भवं पार्थ शृणुष्वैकमना मम।

śrībhagavān uvāca. hanta te vartayiṣyāmi purāṇaṃ pāṇḍunandana. ātmatejodbhavaṃ pārtha śṛṇuṣvaikamanā mama.

संप्रक्षालनकाले ऽतिक्रान्ते चतुर्थे युगसहस्रान्ते। अव्यक्ते सर्वभूतप्रलये स्थावरजङ्गमे। ज्योतिर्धरणिवायुरहिते ऽन्धे तमसि जलैकार्णवे लोके। तम इत्य् एवाभिभूते ऽसंज्ञके ऽद्वितीये प्रतिष्ठिते। नैव रात्र्यां न दिवसे न सति नासति न व्यक्ते नाव्यक्ते व्यवस्थिते। एतस्याम् अवस्थायां नारायणगुणाश्रयाद् अक्षयाद् अजराद् अनिन्द्रियाद् अग्राह्याद् असंभवात् सत्याद् अहिंस्राल् ललामाद् विविधप्रवृत्तिविशेषात्। अक्षयाद् अजरामराद् अमूर्तितः सर्वव्यापिनः सर्वकर्तुः शाश्वतात् तमसः पुरुषः प्रादुर्भूतो हरिर् अव्ययः।

saṃprakṣālanakāle 'tikrānte caturthe yugasahasrānte. avyakte sarvabhūtapralaye sthāvarajaṅgame. jyotirdharaṇivāyurahite 'ndhe tamasi jalaikārṇave loke. tama ity evābhibhūte 'saṃjñake 'dvitīye pratiṣṭhite. naiva rātryāṃ na divase na sati nāsati na vyakte nāvyakte vyavasthite. etasyām avasthāyāṃ nārāyaṇaguṇāśrayād akṣayād ajarād anindriyād agrāhyād asaṃbhavāt satyād ahiṃsrāl lalāmād vividhapravṛttiviśeṣāt. akṣayād ajarāmarād amūrtitaḥ sarvavyāpinaḥ sarvakartuḥ śāśvatāt tamasaḥ puruṣaḥ prādurbhūto harir avyayaḥ.

निदर्शनम् अपि ह्य् अत्र भवति। नासीद् अहो न रात्रिर् आसीत्। न सद् आसीन् नासद् आसीत्। तम एव पुरस्ताद् अभवद् विश्वरूपम्। सा विश्वस्य जननीत्य् एवम् अस्यार्थो ऽनुभाष्यते।

nidarśanam api hy atra bhavati. nāsīd aho na rātrir āsīt. na sad āsīn nāsad āsīt. tama eva purastād abhavad viśvarūpam. sā viśvasya jananīty evam asyārtho 'nubhāṣyate.

तस्येदानीं तमःसंभवस्य पुरुषस्य पद्मयोनेर् ब्रह्मणः प्रादुर्भावे स पुरुषः प्रजाः सिसृक्षमाणो नेत्राभ्याम् अग्नीषोमौ ससर्ज। ततो भूतसर्गे प्रवृत्ते प्रजाक्रमवशाद् ब्रह्मक्षत्रम् उपातिष्ठत्। यः सोमस् तद् ब्रह्म यद् ब्रह्म ते ब्राह्मणाः। यो ऽग्निस् तत् क्षत्रं क्षत्राद् ब्रह्म बलवत्तरम्। कस्माद् इति लोकप्रत्यक्षगुणम् एतत् तद् यथा। ब्राह्मणेभ्यः परं भूतं नोत्पन्नपूर्वम्। दीप्यमाने ऽग्नौ जुहोतीति कृत्वा ब्रवीमि। भूतसर्गः कृतो ब्रह्मणा भूतानि च प्रतिष्ठाप्य त्रैलोक्यं धार्यत इति।

tasyedānīṃ tamaḥsaṃbhavasya puruṣasya padmayoner brahmaṇaḥ prādurbhāve sa puruṣaḥ prajāḥ sisṛkṣamāṇo netrābhyām agnīṣomau sasarja. tato bhūtasarge pravṛtte prajākramavaśād brahmakṣatram upātiṣṭhat. yaḥ somas tad brahma yad brahma te brāhmaṇāḥ. yo 'gnis tat kṣatraṃ kṣatrād brahma balavattaram. kasmād iti lokapratyakṣaguṇam etat tad yathā. brāhmaṇebhyaḥ paraṃ bhūtaṃ notpannapūrvam. dīpyamāne 'gnau juhotīti kṛtvā bravīmi. bhūtasargaḥ kṛto brahmaṇā bhūtāni ca pratiṣṭhāpya trailokyaṃ dhāryata iti.

मन्त्रवादो ऽपि हि भवति। त्वम् अग्ने यज्ञानां होता विश्वेषाम्। हितो देवेभिर् मानुषे जने इति। निदर्शनं चात्र भवति। विश्वेषाम् अग्ने यज्ञानां होतेति। हितो देवैर् मानुषैर् जगत इति। अग्निर् हि यज्ञानां होता कर्ता। स चाग्निर् ब्रह्म।

mantravādo 'pi hi bhavati. tvam agne yajñānāṃ hotā viśveṣām. hito devebhir mānuṣe jane iti. nidarśanaṃ cātra bhavati. viśveṣām agne yajñānāṃ hoteti. hito devair mānuṣair jagata iti. agnir hi yajñānāṃ hotā kartā. sa cāgnir brahma.

न ह्य् ऋते मन्त्राद् धवनम् अस्ति। न विना पुरुषं तपः संभवति। हविर् मन्त्राणां संपूजा विद्यते देवमनुष्याणाम् अनेन त्वं होतेति नियुक्तः। ये च मानुषा होत्राधिकारास् ते च। ब्राह्मणस्य हि याजनं विधीयते न क्षत्रवैश्ययोर् द्विजात्योः। तस्माद् ब्राह्मणा ह्य् अग्निभूता यज्ञान् उद्वहन्ति। यज्ञा देवांस् तर्पयन्ति देवाः पृथिवीं भावयन्ति।

na hy ṛte mantrād dhavanam asti. na vinā puruṣaṃ tapaḥ saṃbhavati. havir mantrāṇāṃ saṃpūjā vidyate devamanuṣyāṇām anena tvaṃ hoteti niyuktaḥ. ye ca mānuṣā hotrādhikārās te ca. brāhmaṇasya hi yājanaṃ vidhīyate na kṣatravaiśyayor dvijātyoḥ. tasmād brāhmaṇā hy agnibhūtā yajñān udvahanti. yajñā devāṃs tarpayanti devāḥ pṛthivīṃ bhāvayanti.

शतपथे हि ब्राह्मणं भवति। अग्नौ समिद्धे स जुहोति यो विद्वान् ब्राह्मणमुखे दानाहुतिं जुहोति। एवम् अप्य् अग्निभूता ब्राह्मणा विद्वांसो ऽग्निं भावयन्ति। अग्निर् विष्णुः सर्वभूतान्य् अनुप्रविश्य प्राणान् धारयति। अपि चात्र सनत्कुमारगीताः श्लोका भवन्ति।

śatapathe hi brāhmaṇaṃ bhavati. agnau samiddhe sa juhoti yo vidvān brāhmaṇamukhe dānāhutiṃ juhoti. evam apy agnibhūtā brāhmaṇā vidvāṃso 'gniṃ bhāvayanti. agnir viṣṇuḥ sarvabhūtāny anupraviśya prāṇān dhārayati. api cātra sanatkumāragītāḥ ślokā bhavanti.

विश्वं ब्रह्मासृजत् पूर्वं सर्वादिर् निरवस्करम्। ब्रह्मघोषैर् दिवं तिष्ठन्त्य् अमरा ब्रह्मयोनयः।

viśvaṃ brahmāsṛjat pūrvaṃ sarvādir niravaskaram. brahmaghoṣair divaṃ tiṣṭhanty amarā brahmayonayaḥ.

ब्राह्मणानां मतिर् वाक्यं कर्म श्रद्धा तपांसि च। धारयन्ति महीं द्यां च शैत्याद् वार्य् अमृतं यथा।

brāhmaṇānāṃ matir vākyaṃ karma śraddhā tapāṃsi ca. dhārayanti mahīṃ dyāṃ ca śaityād vāry amṛtaṃ yathā.

नास्ति सत्यात् परो धर्मो नास्ति मातृसमो गुरुः। ब्राह्मणेभ्यः परं नास्ति प्रेत्य चेह च भूतये।

nāsti satyāt paro dharmo nāsti mātṛsamo guruḥ. brāhmaṇebhyaḥ paraṃ nāsti pretya ceha ca bhūtaye.

नैषाम् उक्षा वर्धते नोत वाहा; न गर्गरो मथ्यते संप्रदाने। अपध्वस्ता दस्युभूता भवन्ति; येषां राष्ट्रे ब्राह्मणा वृत्तिहीनाः।

naiṣām ukṣā vardhate nota vāhā; na gargaro mathyate saṃpradāne. apadhvastā dasyubhūtā bhavanti; yeṣāṃ rāṣṭre brāhmaṇā vṛttihīnāḥ.

वेदपुराणेतिहासप्रामाण्यान् नारायणमुखोद्गताः सर्वात्मानः सर्वकर्तारः सर्वभावनाश् च ब्राह्मणाः। वाक्समकालं हि तस्य देवस्य वरप्रदस्य ब्राह्मणाः प्रथमं प्रादुर्भूता ब्राह्मणेभ्यश् च शेषा वर्णाः प्रादुर्भूताः। इत्थं च सुरासुरविशिष्टा ब्राह्मणा यदा मया ब्रह्मभूतेन पुरा स्वयम् एवोत्पादिताः सुरासुरमहर्षयो भूतविशेषाः स्थापिता निगृहीताश् च।

vedapurāṇetihāsaprāmāṇyān nārāyaṇamukhodgatāḥ sarvātmānaḥ sarvakartāraḥ sarvabhāvanāś ca brāhmaṇāḥ. vāksamakālaṃ hi tasya devasya varapradasya brāhmaṇāḥ prathamaṃ prādurbhūtā brāhmaṇebhyaś ca śeṣā varṇāḥ prādurbhūtāḥ. itthaṃ ca surāsuraviśiṣṭā brāhmaṇā yadā mayā brahmabhūtena purā svayam evotpāditāḥ surāsuramaharṣayo bhūtaviśeṣāḥ sthāpitā nigṛhītāś ca.

अहल्याधर्षणनिमित्तं हि गौतमाद् धरिश्मश्रुताम् इन्द्रः प्राप्तः। कौशिकनिमित्तं चेन्द्रो मुष्कवियोगं मेषवृषणत्वं चावाप। अश्विनोर् ग्रहप्रतिषेधोद्यतवज्रस्य पुरंदरस्य च्यवनेन स्तम्भितो बाहुः। क्रतुवधप्राप्तमन्युना च दक्षेण भूयस् तपसा चात्मानं संयोज्य नेत्राकृतिर् अन्या ललाटे रुद्रस्योत्पादिता।

ahalyādharṣaṇanimittaṃ hi gautamād dhariśmaśrutām indraḥ prāptaḥ. kauśikanimittaṃ cendro muṣkaviyogaṃ meṣavṛṣaṇatvaṃ cāvāpa. aśvinor grahapratiṣedhodyatavajrasya puraṃdarasya cyavanena stambhito bāhuḥ. kratuvadhaprāptamanyunā ca dakṣeṇa bhūyas tapasā cātmānaṃ saṃyojya netrākṛtir anyā lalāṭe rudrasyotpāditā.

त्रिपुरवधार्थं दीक्षाम् अभ्युपगतस्य रुद्रस्योशनसा शिरसो जटा उत्कृत्य प्रयुक्ताः। ततः प्रादुर्भूता भुजगाः। तैर् अस्य भुजगैः पीड्यमानः कण्ठो नीलताम् उपनीतः। पूर्वे च मन्वन्तरे स्वायंभुवे नारायणहस्तबन्धग्रहणान् नीलकण्ठत्वम् एव वा।

tripuravadhārthaṃ dīkṣām abhyupagatasya rudrasyośanasā śiraso jaṭā utkṛtya prayuktāḥ. tataḥ prādurbhūtā bhujagāḥ. tair asya bhujagaiḥ pīḍyamānaḥ kaṇṭho nīlatām upanītaḥ. pūrve ca manvantare svāyaṃbhuve nārāyaṇahastabandhagrahaṇān nīlakaṇṭhatvam eva vā.

अमृतोत्पादने पुरश्चरणताम् उपगतस्याङ्गिरसो बृहस्पतेर् उपस्पृशतो न प्रसादं गतवत्यः किलापः। अथ बृहस्पतिर् अपां चुक्रोध। यस्मान् ममोपस्पृशतः कलुषीभूता न प्रसादम् उपगतास् तस्माद् अद्यप्रभृति झषमकरमत्स्यकच्छपजन्तुसंकीर्णाः कलुषीभवतेति। तदाप्रभृत्य् आपो यादोभिः संकीर्णाः संवृत्ताः।

amṛtotpādane puraścaraṇatām upagatasyāṅgiraso bṛhaspater upaspṛśato na prasādaṃ gatavatyaḥ kilāpaḥ. atha bṛhaspatir apāṃ cukrodha. yasmān mamopaspṛśataḥ kaluṣībhūtā na prasādam upagatās tasmād adyaprabhṛti jhaṣamakaramatsyakacchapajantusaṃkīrṇāḥ kaluṣībhavateti. tadāprabhṛty āpo yādobhiḥ saṃkīrṇāḥ saṃvṛttāḥ.

विश्वरूपो वै त्वाष्ट्रः पुरोहितो देवानाम् आसीत् स्वस्रीयो ऽसुराणाम्। स प्रत्यक्षं देवेभ्यो भागम् अददत् परोक्षम् असुरेभ्यः।

viśvarūpo vai tvāṣṭraḥ purohito devānām āsīt svasrīyo 'surāṇām. sa pratyakṣaṃ devebhyo bhāgam adadat parokṣam asurebhyaḥ.

अथ हिरण्यकशिपुं पुरस्कृत्य विश्वरूपमातरं स्वसारम् असुरा वरम् अयाचन्त। हे स्वसर् अयं ते पुत्रस् त्वाष्ट्रो विश्वरूपस् त्रिशिरा देवानां पुरोहितः प्रत्यक्षं देवेभ्यो भागम् अददत् परोक्षम् अस्माकम्। ततो देवा वर्धन्ते वयं क्षीयामः। तद् एनं त्वं वारयितुम् अर्हसि तथा यथास्मान् भजेद् इति।

atha hiraṇyakaśipuṃ puraskṛtya viśvarūpamātaraṃ svasāram asurā varam ayācanta. he svasar ayaṃ te putras tvāṣṭro viśvarūpas triśirā devānāṃ purohitaḥ pratyakṣaṃ devebhyo bhāgam adadat parokṣam asmākam. tato devā vardhante vayaṃ kṣīyāmaḥ. tad enaṃ tvaṃ vārayitum arhasi tathā yathāsmān bhajed iti.

अथ विश्वरूपं नन्दनवनम् उपगतं मातोवाच। पुत्र किं परपक्षवर्धनस् त्वं मातुलपक्षं नाशयसि। नार्हस्य् एवं कर्तुम् इति। स विश्वरूपो मातुर् वाक्यम् अनतिक्रमणीयम् इति मत्वा संपूज्य हिरण्यकशिपुम् अगात्।

atha viśvarūpaṃ nandanavanam upagataṃ mātovāca. putra kiṃ parapakṣavardhanas tvaṃ mātulapakṣaṃ nāśayasi. nārhasy evaṃ kartum iti. sa viśvarūpo mātur vākyam anatikramaṇīyam iti matvā saṃpūjya hiraṇyakaśipum agāt.

हैरण्यगर्भाच् च वसिष्ठाद् धिरण्यकशिपुः शापं प्राप्तवान्। यस्मात् त्वयान्यो वृतो होता तस्माद् असमाप्तयज्ञस् त्वम् अपूर्वात् सत्त्वजाताद् वधं प्राप्स्यसीति। तच्छापदानाद् धिरण्यकशिपुः प्राप्तवान् वधम्।

hairaṇyagarbhāc ca vasiṣṭhād dhiraṇyakaśipuḥ śāpaṃ prāptavān. yasmāt tvayānyo vṛto hotā tasmād asamāptayajñas tvam apūrvāt sattvajātād vadhaṃ prāpsyasīti. tacchāpadānād dhiraṇyakaśipuḥ prāptavān vadham.

विश्वरूपो मातृपक्षवर्धनो ऽत्यर्थं तपस्य् अभवत्। तस्य व्रतभङ्गार्थम् इन्द्रो बह्वीः श्रीमत्यो ऽप्सरसो नियुयोज। ताश् च दृष्ट्वा मनः क्षुभितं तस्याभवत् तासु चाप्सरःसु नचिराद् एव सक्तो ऽभवत्। सक्तं चैनं ज्ञात्वाप्सरस ऊचुर् गच्छामहे वयं यथागतम् इति।

viśvarūpo mātṛpakṣavardhano 'tyarthaṃ tapasy abhavat. tasya vratabhaṅgārtham indro bahvīḥ śrīmatyo 'psaraso niyuyoja. tāś ca dṛṣṭvā manaḥ kṣubhitaṃ tasyābhavat tāsu cāpsaraḥsu nacirād eva sakto 'bhavat. saktaṃ cainaṃ jñātvāpsarasa ūcur gacchāmahe vayaṃ yathāgatam iti.

तास् त्वाष्ट्र उवाच। क्व गमिष्यथ आस्यतां तावन् मया सह श्रेयो भविष्यतीति। तास् तम् अब्रुवन्। वयं देवस्त्रियो ऽप्सरस इन्द्रं वरदं पुरा प्रभविष्णुं वृणीमह इति।

tās tvāṣṭra uvāca. kva gamiṣyatha āsyatāṃ tāvan mayā saha śreyo bhaviṣyatīti. tās tam abruvan. vayaṃ devastriyo 'psarasa indraṃ varadaṃ purā prabhaviṣṇuṃ vṛṇīmaha iti.

अथ ता विश्वरूपो ऽब्रवीद् अद्यैव सेन्द्रा देवा न भविष्यन्तीति। ततो मन्त्राञ् जजाप। तैर् मन्त्रैः प्रावर्धत त्रिशिराः। एकेनास्येन सर्वलोकेषु द्विजैः क्रियावद्भिर् यज्ञेषु सुहुतं सोमं पपाव् एकेनाप एकेन सेन्द्रान् देवान्। अथेन्द्रस् तं विवर्धमानं सोमपानाप्यायितसर्वगात्रं दृष्ट्वा चिन्ताम् आपेदे।

atha tā viśvarūpo 'bravīd adyaiva sendrā devā na bhaviṣyantīti. tato mantrāñ jajāpa. tair mantraiḥ prāvardhata triśirāḥ. ekenāsyena sarvalokeṣu dvijaiḥ kriyāvadbhir yajñeṣu suhutaṃ somaṃ papāv ekenāpa ekena sendrān devān. athendras taṃ vivardhamānaṃ somapānāpyāyitasarvagātraṃ dṛṣṭvā cintām āpede.

देवाश् च ते सहेन्द्रेण ब्रह्माणम् अभिजग्मुर् ऊचुश् च। विश्वरूपेण सर्वयज्ञेषु सुहुतः सोमः पीयते। वयम् अभागाः संवृत्ताः। असुरपक्षो वर्धते वयं क्षीयामः। तद् अर्हसि नो विधातुं श्रेयो यद् अनन्तरम् इति।

devāś ca te sahendreṇa brahmāṇam abhijagmur ūcuś ca. viśvarūpeṇa sarvayajñeṣu suhutaḥ somaḥ pīyate. vayam abhāgāḥ saṃvṛttāḥ. asurapakṣo vardhate vayaṃ kṣīyāmaḥ. tad arhasi no vidhātuṃ śreyo yad anantaram iti.

तान् ब्रह्मोवाच ऋषिर् भार्गवस् तपस् तप्यते दधीचः। स याच्यतां वरं यथा कलेवरं जह्यात्। तस्यास्थिभिर् वज्रं क्रियताम् इति।

tān brahmovāca ṛṣir bhārgavas tapas tapyate dadhīcaḥ. sa yācyatāṃ varaṃ yathā kalevaraṃ jahyāt. tasyāsthibhir vajraṃ kriyatām iti.

देवास् तत्रागच्छन् यत्र दधीचो भगवान् ऋषिस् तपस् तेपे। सेन्द्रा देवास् तम् अभिगम्योचुर् भगवंस् तपसः कुशलम् अविघ्नं चेति। तान् दधीच उवाच स्वागतं भवद्भ्यः किं क्रियताम्। यद् वक्ष्यथ तत् करिष्यामीति। ते तम् अब्रुवञ् शरीरपरित्यागं लोकहितार्थं भगवान् कर्तुम् अर्हतीति। अथ दधीचस् तथैवाविमनाः सुखदुःखसमो महायोगी आत्मानं समाधाय शरीरपरित्यागं चकार। एवम् उक्तो दधीचस् तान् अब्रवीत् ।१। सहस्रं वर्षाणाम्। ऐन्द्रं पदम् अवाप्यते मया यदि जह्याम् ।२। तथेत्य् उक्त्वेन्द्रः। स्वस्थानं दत्त्वा तपस्व्य् अभवत् ।३। इन्द्रो दधीचो ऽभवत् ।४।। तावत् पूर्णे सेन्द्रा देवा आगमन् कालो ऽयं देहन्यासायेति ।५।। श्रुतिर् अप्य् अत्र भवति । इन्द्रो दधीचो ऽस्थिभिः कृतम्। (ऋव् १८४१३अ) इति ।।

devās tatrāgacchan yatra dadhīco bhagavān ṛṣis tapas tepe. sendrā devās tam abhigamyocur bhagavaṃs tapasaḥ kuśalam avighnaṃ ceti. tān dadhīca uvāca svāgataṃ bhavadbhyaḥ kiṃ kriyatām. yad vakṣyatha tat kariṣyāmīti. te tam abruvañ śarīraparityāgaṃ lokahitārthaṃ bhagavān kartum arhatīti. atha dadhīcas tathaivāvimanāḥ sukhaduḥkhasamo mahāyogī ātmānaṃ samādhāya śarīraparityāgaṃ cakāra. evam ukto dadhīcas tān abravīt |1| sahasraṃ varṣāṇām. aindraṃ padam avāpyate mayā yadi jahyām |2| tathety uktvendraḥ. svasthānaṃ dattvā tapasvy abhavat |3| indro dadhīco 'bhavat |4|. tāvat pūrṇe sendrā devā āgaman kālo 'yaṃ dehanyāsāyeti |5|. śrutir apy atra bhavati | indro dadhīco 'sthibhiḥ kṛtam. (ṛv 18413a) iti |.

तस्य परमात्मन्य् अवसृते तान्य् अस्थीनि धाता संगृह्य वज्रम् अकरोत्। तेन वज्रेणाभेद्येनाप्रधृष्येण ब्रह्मास्थिसंभूतेन विष्णुप्रविष्टेनेन्द्रो विश्वरूपं जघान। शिरसां चास्य छेदनम् अकरोत्। तस्माद् अनन्तरं विश्वरूपगात्रमथनसंभवं त्वष्ट्रोत्पादितम् एवारिं वृत्रम् इन्द्रो जघान। तक्ष्णा यज्ञपशोः शिरस् ते ददामीत्य् उक्त्वा।

tasya paramātmany avasṛte tāny asthīni dhātā saṃgṛhya vajram akarot. tena vajreṇābhedyenāpradhṛṣyeṇa brahmāsthisaṃbhūtena viṣṇupraviṣṭenendro viśvarūpaṃ jaghāna. śirasāṃ cāsya chedanam akarot. tasmād anantaraṃ viśvarūpagātramathanasaṃbhavaṃ tvaṣṭrotpāditam evāriṃ vṛtram indro jaghāna. takṣṇā yajñapaśoḥ śiras te dadāmīty uktvā.

तस्यां द्वैधीभूतायां ब्रह्मवध्यायां भयाद् इन्द्रो देवराज्यं परित्यज्य अप्सु संभवां शीतलां मानससरोगतां नलिनीं प्रपेदे। तत्र चैश्वर्ययोगाद् अणुमात्रो भूत्वा बिसग्रन्थिं प्रविवेश।

tasyāṃ dvaidhībhūtāyāṃ brahmavadhyāyāṃ bhayād indro devarājyaṃ parityajya apsu saṃbhavāṃ śītalāṃ mānasasarogatāṃ nalinīṃ prapede. tatra caiśvaryayogād aṇumātro bhūtvā bisagranthiṃ praviveśa.

अथ ब्रह्मवध्याभयप्रनष्टे त्रैलोक्यनाथे शचीपतौ जगद् अनीश्वरं बभूव। देवान् रजस् तमश् चाविवेश। मन्त्रा न प्रावर्तन्त महर्षीणाम्। रक्षांसि प्रादुरभवन्। ब्रह्म चोत्सादनं जगाम। अनिन्द्राश् चाबला लोकाः सुप्रधृष्या बभूवुः।

atha brahmavadhyābhayapranaṣṭe trailokyanāthe śacīpatau jagad anīśvaraṃ babhūva. devān rajas tamaś cāviveśa. mantrā na prāvartanta maharṣīṇām. rakṣāṃsi prādurabhavan. brahma cotsādanaṃ jagāma. anindrāś cābalā lokāḥ supradhṛṣyā babhūvuḥ.

अथ देवा ऋषयश् चायुषः पुत्रं नहुषं नाम देवराजत्वे ऽभिषिषिचुः। नहुषः पञ्चभिः शतैर् ज्योतिषां ललाटे ज्वलद्भिः सर्वतेजोहरैस् त्रिविष्टपं पालयां बभूव। अथ लोकाः प्रकृतिम् आपेदिरे स्वस्थाश् च बभूवुः।

atha devā ṛṣayaś cāyuṣaḥ putraṃ nahuṣaṃ nāma devarājatve 'bhiṣiṣicuḥ. nahuṣaḥ pañcabhiḥ śatair jyotiṣāṃ lalāṭe jvaladbhiḥ sarvatejoharais triviṣṭapaṃ pālayāṃ babhūva. atha lokāḥ prakṛtim āpedire svasthāś ca babhūvuḥ.

अथोवाच नहुषः। सर्वं मां शक्रोपभुक्तम् उपस्थितम् ऋते शचीम् इति। स एवम् उक्त्वा शचीसमीपम् अगमद् उवाच चैनाम्। सुभगे ऽहम् इन्द्रो देवानां भजस्व माम् इति। तं शची प्रत्युवाच। प्रकृत्या त्वं धर्मवत्सलः सोमवंशोद्भवश् च। नार्हसि परपत्नीधर्षणं कर्तुम् इति।

athovāca nahuṣaḥ. sarvaṃ māṃ śakropabhuktam upasthitam ṛte śacīm iti. sa evam uktvā śacīsamīpam agamad uvāca cainām. subhage 'ham indro devānāṃ bhajasva mām iti. taṃ śacī pratyuvāca. prakṛtyā tvaṃ dharmavatsalaḥ somavaṃśodbhavaś ca. nārhasi parapatnīdharṣaṇaṃ kartum iti.

ताम् अथोवाच नहुषः। ऐन्द्रं पदम् अध्यास्यते मया। अहम् इन्द्रस्य राज्यरत्नहरो नात्राधर्मः कश् चित् त्वम् इन्द्रभुक्तेति। सा तम् उवाच। अस्ति मम किं चिद् व्रतम् अपर्यवसितम्। तस्यावभृथे त्वाम् उपगमिष्यामि कैश् चिद् एवाहोभिर् इति। स शच्यैवम् अभिहितो नहुषो जगाम।

tām athovāca nahuṣaḥ. aindraṃ padam adhyāsyate mayā. aham indrasya rājyaratnaharo nātrādharmaḥ kaś cit tvam indrabhukteti. sā tam uvāca. asti mama kiṃ cid vratam aparyavasitam. tasyāvabhṛthe tvām upagamiṣyāmi kaiś cid evāhobhir iti. sa śacyaivam abhihito nahuṣo jagāma.

अथ शची दुःखशोकार्ता भर्तृदर्शनलालसा नहुषभयगृहीता बृहस्पतिम् उपागच्छत्। स च ताम् अभिगतां दृष्ट्वैव ध्यानं प्रविश्य भर्तृकार्यतत्परां ज्ञात्वा बृहस्पतिर् उवाच। अनेनैव व्रतेन तपसा चान्विता देवीं वरदाम् उपश्रुतिम् आह्वय। सा तवेन्द्रं दर्शयिष्यतीति।

atha śacī duḥkhaśokārtā bhartṛdarśanalālasā nahuṣabhayagṛhītā bṛhaspatim upāgacchat. sa ca tām abhigatāṃ dṛṣṭvaiva dhyānaṃ praviśya bhartṛkāryatatparāṃ jñātvā bṛhaspatir uvāca. anenaiva vratena tapasā cānvitā devīṃ varadām upaśrutim āhvaya. sā tavendraṃ darśayiṣyatīti.

साथ महानियमम् आस्थिता देवीं वरदाम् उपश्रुतिं मन्त्रैर् आह्वयत्। सोपश्रुतिः शचीसमीपम् अगात्। उवाच चैनाम् इयम् अस्मि त्वयोपहूतोपस्थिता। किं ते प्रियं करवाणीति। तां मूर्ध्ना प्रणम्योवाच शची भगवत्य् अर्हसि मे भर्तारं दर्शयितुं त्वं सत्या मता चेति। सैनां मानसं सरो ऽनयत्। तत्रेन्द्रं बिसग्रन्थिगतम् अदर्शयत्।

sātha mahāniyamam āsthitā devīṃ varadām upaśrutiṃ mantrair āhvayat. sopaśrutiḥ śacīsamīpam agāt. uvāca cainām iyam asmi tvayopahūtopasthitā. kiṃ te priyaṃ karavāṇīti. tāṃ mūrdhnā praṇamyovāca śacī bhagavaty arhasi me bhartāraṃ darśayituṃ tvaṃ satyā matā ceti. saināṃ mānasaṃ saro 'nayat. tatrendraṃ bisagranthigatam adarśayat.

ताम् इन्द्रः पत्नीं कृशां ग्लानां च दृष्ट्वा चिन्तयां बभूव। अहो मम महद् दुःखम् इदम् अद्योपगतम्। नष्टं हि माम् इयम् अन्विष्योपागमद् दुःखार्तेति। ताम् इन्द्र उवाच कथं वर्तयसीति। सा तम् उवाच। नहुषो माम् आह्वयति। कालश् चास्य मया कृत इति।

tām indraḥ patnīṃ kṛśāṃ glānāṃ ca dṛṣṭvā cintayāṃ babhūva. aho mama mahad duḥkham idam adyopagatam. naṣṭaṃ hi mām iyam anviṣyopāgamad duḥkhārteti. tām indra uvāca kathaṃ vartayasīti. sā tam uvāca. nahuṣo mām āhvayati. kālaś cāsya mayā kṛta iti.

ताम् इन्द्र उवाच। गच्छ। नहुषस् त्वया वाच्यो ऽपूर्वेण माम् ऋषियुक्तेन यानेन त्वम् अधिरूढ उद्वहस्व। इन्द्रस्य हि महान्ति वाहनानि मनसः प्रियाण्य् अधिरूढानि मया। त्वम् अन्येनोपयातुम् अर्हसीति। सैवम् उक्ता हृष्टा जगाम। इन्द्रो ऽपि बिसग्रन्थिम् एवाविवेश भूयः।

tām indra uvāca. gaccha. nahuṣas tvayā vācyo 'pūrveṇa mām ṛṣiyuktena yānena tvam adhirūḍha udvahasva. indrasya hi mahānti vāhanāni manasaḥ priyāṇy adhirūḍhāni mayā. tvam anyenopayātum arhasīti. saivam uktā hṛṣṭā jagāma. indro 'pi bisagranthim evāviveśa bhūyaḥ.

अथेन्द्राणीम् अभ्यागतां दृष्ट्वोवाच नहुषः पूर्णः स काल इति। तं शच्य् अब्रवीच् छक्रेण यथोक्तम्। स महर्षियुक्तं वाहनम् अधिरूढः शचीसमीपम् उपागच्छत्।

athendrāṇīm abhyāgatāṃ dṛṣṭvovāca nahuṣaḥ pūrṇaḥ sa kāla iti. taṃ śacy abravīc chakreṇa yathoktam. sa maharṣiyuktaṃ vāhanam adhirūḍhaḥ śacīsamīpam upāgacchat.

अथ मैत्रावरुणिः कुम्भयोनिर् अगस्त्यो महर्षीन् विक्रियमाणांस् तान् नहुषेणापश्यत्। पद्भ्यां च तेनास्पृश्यत। ततः स नहुषम् अब्रवीद् अकार्यप्रवृत्त पाप पतस्व महीम्। सर्पो भव यावद् भूमिर् गिरयश् च तिष्ठेयुस् तावद् इति। स महर्षिवाक्यसमकालम् एव तस्माद् यानाद् अवापतत्।

atha maitrāvaruṇiḥ kumbhayonir agastyo maharṣīn vikriyamāṇāṃs tān nahuṣeṇāpaśyat. padbhyāṃ ca tenāspṛśyata. tataḥ sa nahuṣam abravīd akāryapravṛtta pāpa patasva mahīm. sarpo bhava yāvad bhūmir girayaś ca tiṣṭheyus tāvad iti. sa maharṣivākyasamakālam eva tasmād yānād avāpatat.

अथानिन्द्रं पुनस् त्रैलोक्यम् अभवत्। ततो देवा ऋषयश् च भगवन्तं विष्णुं शरणम् इन्द्रार्थे ऽभिजग्मुः। ऊचुश् चैनं भगवन्न् इन्द्रं ब्रह्मवध्याभिभूतं त्रातुम् अर्हसीति। ततः स वरदस् तान् अब्रवीद् अश्वमेधं यज्ञं वैष्णवं शक्रो ऽभियजतु। ततः स्वं स्थानं प्राप्स्यतीति।

athānindraṃ punas trailokyam abhavat. tato devā ṛṣayaś ca bhagavantaṃ viṣṇuṃ śaraṇam indrārthe 'bhijagmuḥ. ūcuś cainaṃ bhagavann indraṃ brahmavadhyābhibhūtaṃ trātum arhasīti. tataḥ sa varadas tān abravīd aśvamedhaṃ yajñaṃ vaiṣṇavaṃ śakro 'bhiyajatu. tataḥ svaṃ sthānaṃ prāpsyatīti.

ततो देवा ऋषयश् चेन्द्रं नापश्यन् यदा तदा शचीम् ऊचुर् गच्छ सुभगे इन्द्रम् आनयस्वेति। सा पुनस् तत् सरः समभ्यगच्छत्। इन्द्रश् च तस्मात् सरसः समुत्थाय बृहस्पतिम् अभिजगाम। बृहस्पतिश् चाश्वमेधं महाक्रतुं शक्रायाहरत्। ततः कृष्णसारङ्गं मेध्यम् अश्वम् उत्सृज्य वाहनं तम् एव कृत्वा इन्द्रं मरुत्पतिं बृहस्पतिः स्वस्थानं प्रापयाम् आस।

tato devā ṛṣayaś cendraṃ nāpaśyan yadā tadā śacīm ūcur gaccha subhage indram ānayasveti. sā punas tat saraḥ samabhyagacchat. indraś ca tasmāt sarasaḥ samutthāya bṛhaspatim abhijagāma. bṛhaspatiś cāśvamedhaṃ mahākratuṃ śakrāyāharat. tataḥ kṛṣṇasāraṅgaṃ medhyam aśvam utsṛjya vāhanaṃ tam eva kṛtvā indraṃ marutpatiṃ bṛhaspatiḥ svasthānaṃ prāpayām āsa.

ततः स देवराड् देवैर् ऋषिभिः स्तूयमानस् त्रिविष्टपस्थो निष्कल्मषो बभूव। ब्रह्मवध्यां चतुर्षु स्थानेषु वनिताग्निवनस्पतिगोषु व्यभजत्। एवम् इन्द्रो ब्रह्मतेजःप्रभावोपबृंहितः शत्रुवधं कृत्वा स्वस्थानं प्रापितः। वनितासु रजः । वृक्षेषु निर्यासः । गिरिषु शम्बः ।। पृथिव्याम् ऊषराः ।१। ते ऽस्पृश्याः ।२। तस्माद् धविर् अलवणं। पच्यते ।३॥। नहुषस्य शापमोक्षनिमित्तं देवैर् ऋषिभिर् याच्यमानो ऽगस्त्यः। प्राह ।। यावत् स्वकुलजः श्रीमान् धर्मराजो युधिष्ठिरः। कथयित्वा स्वकान् प्रश्नान् स्वं भीमं च विमोक्ष्यते ।।

tataḥ sa devarāḍ devair ṛṣibhiḥ stūyamānas triviṣṭapastho niṣkalmaṣo babhūva. brahmavadhyāṃ caturṣu sthāneṣu vanitāgnivanaspatigoṣu vyabhajat. evam indro brahmatejaḥprabhāvopabṛṃhitaḥ śatruvadhaṃ kṛtvā svasthānaṃ prāpitaḥ. vanitāsu rajaḥ | vṛkṣeṣu niryāsaḥ | giriṣu śambaḥ |. pṛthivyām ūṣarāḥ |1| te 'spṛśyāḥ |2| tasmād dhavir alavaṇaṃ. pacyate |3||. nahuṣasya śāpamokṣanimittaṃ devair ṛṣibhir yācyamāno 'gastyaḥ. prāha |. yāvat svakulajaḥ śrīmān dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. kathayitvā svakān praśnān svaṃ bhīmaṃ ca vimokṣyate |.

आकाशगङ्गागतश् च पुरा भरद्वाजो महर्षिर् उपास्पृशंस् त्रीन् क्रमान् क्रमता विष्णुनाभ्यासादितः। स भरद्वाजेन ससलिलेन पाणिनोरसि ताडितः सलक्षणोरस्कः संवृत्तः।

ākāśagaṅgāgataś ca purā bharadvājo maharṣir upāspṛśaṃs trīn kramān kramatā viṣṇunābhyāsāditaḥ. sa bharadvājena sasalilena pāṇinorasi tāḍitaḥ salakṣaṇoraskaḥ saṃvṛttaḥ.

भृगुणा महर्षिणा शप्तो ऽग्निः सर्वभक्षत्वम् उपनीतः।

bhṛguṇā maharṣiṇā śapto 'gniḥ sarvabhakṣatvam upanītaḥ.

अदितिर् वै देवानाम् अन्नम् अपचद् एतद् भुक्त्वासुरान् हनिष्यन्तीति। तत्र बुधो व्रतचर्यासमाप्ताव् आगच्छत्। अदितिं चावोचद् भिक्षां देहीति। तत्र देवैः पूर्वम् एतत् प्राश्यं नान्येनेत्य् अदितिर् भिक्षां नादात्। अथ भिक्षाप्रत्याख्यानरुषितेन बुधेन ब्रह्मभूतेन विवस्वतो द्वितीये जन्मन्य् अण्डसंज्ञितस्याण्डं मारितम् अदित्याः। स मार्तण्डो विवस्वान् अभवच् छ्राद्धदेवः। अदितिः शप्ता अदितेर् उदरे भविष्यति व्यथा।

aditir vai devānām annam apacad etad bhuktvāsurān haniṣyantīti. tatra budho vratacaryāsamāptāv āgacchat. aditiṃ cāvocad bhikṣāṃ dehīti. tatra devaiḥ pūrvam etat prāśyaṃ nānyenety aditir bhikṣāṃ nādāt. atha bhikṣāpratyākhyānaruṣitena budhena brahmabhūtena vivasvato dvitīye janmany aṇḍasaṃjñitasyāṇḍaṃ māritam adityāḥ. sa mārtaṇḍo vivasvān abhavac chrāddhadevaḥ. aditiḥ śaptā aditer udare bhaviṣyati vyathā.

दक्षस्य वै दुहितरः षष्टिर् आसन्। ताभ्यः कश्यपाय त्रयोदश प्रादाद् दश धर्माय दश मनवे सप्तविंशतिम् इन्दवे। तासु तुल्यासु नक्षत्राख्यां गतासु सोमो रोहिण्याम् अभ्यधिकां प्रीतिम् अकरोत्। ततस् ताः शेषाः पत्न्य ईर्ष्यावत्यः पितुः समीपं गत्वेमम् अर्थं शशंसुः। भगवन्न् अस्मासु तुल्यप्रभावासु सोमो रोहिणीम् अधिकं भजतीति। सो ऽब्रवीद् यक्ष्मैनम् आवेक्ष्यतीति।

dakṣasya vai duhitaraḥ ṣaṣṭir āsan. tābhyaḥ kaśyapāya trayodaśa prādād daśa dharmāya daśa manave saptaviṃśatim indave. tāsu tulyāsu nakṣatrākhyāṃ gatāsu somo rohiṇyām abhyadhikāṃ prītim akarot. tatas tāḥ śeṣāḥ patnya īrṣyāvatyaḥ pituḥ samīpaṃ gatvemam arthaṃ śaśaṃsuḥ. bhagavann asmāsu tulyaprabhāvāsu somo rohiṇīm adhikaṃ bhajatīti. so 'bravīd yakṣmainam āvekṣyatīti.

दक्षशापात् सोमं राजानं यक्ष्माविवेश। स यक्ष्मणाविष्टो दक्षम् अगमत्। दक्षश् चैनम् अब्रवीन् न समं वर्तस इति। तत्रर्षयः सोमम् अब्रुवन् क्षीयसे यक्ष्मणा। पश्चिमस्यां दिशि समुद्रे हिरण्यसरस्तीर्थम्। तत्र गत्वात्मानम् अभिषेचयस्वेति। अथागच्छत् सोमस् तत्र हिरण्यसरस्तीर्थम्। गत्वा चात्मनः स्नपनम् अकरोत्। स्नात्वा चात्मानं पाप्मनो मोक्षयाम् आस। तत्र चावभासितस् तीर्थे यदा सोमस् तदाप्रभृति तीर्थं तत् प्रभासम् इति नाम्ना ख्यातं बभूव। तच्छापाद् अद्यापि क्षीयते सोमो ऽमावास्यान्तरस्थः। पौर्णमासीमात्रे ऽधिष्ठितो मेघलेखाप्रतिच्छन्नं वपुर् दर्शयति। मेघसदृशं वर्णम् अगमत् तद् अस्य शशलक्ष्म विमलम् अभवत्।

dakṣaśāpāt somaṃ rājānaṃ yakṣmāviveśa. sa yakṣmaṇāviṣṭo dakṣam agamat. dakṣaś cainam abravīn na samaṃ vartasa iti. tatrarṣayaḥ somam abruvan kṣīyase yakṣmaṇā. paścimasyāṃ diśi samudre hiraṇyasarastīrtham. tatra gatvātmānam abhiṣecayasveti. athāgacchat somas tatra hiraṇyasarastīrtham. gatvā cātmanaḥ snapanam akarot. snātvā cātmānaṃ pāpmano mokṣayām āsa. tatra cāvabhāsitas tīrthe yadā somas tadāprabhṛti tīrthaṃ tat prabhāsam iti nāmnā khyātaṃ babhūva. tacchāpād adyāpi kṣīyate somo 'māvāsyāntarasthaḥ. paurṇamāsīmātre 'dhiṣṭhito meghalekhāpraticchannaṃ vapur darśayati. meghasadṛśaṃ varṇam agamat tad asya śaśalakṣma vimalam abhavat.

स्थूलशिरा महर्षिर् मेरोः प्रागुत्तरे दिग्भागे तपस् तेपे। तस्य तपस् तप्यमानस्य सर्वगन्धवहः शुचिर् वायुर् विवायमानः शरीरम् अस्पृशत्। स तपसा तापितशरीरः कृशो वायुनोपवीज्यमानो हृदयपरितोषम् अगमत्। तत्र तस्यानिलव्यजनकृतपरितोषस्य सद्यो वनस्पतयः पुष्पशोभां न दर्शितवन्त इति स एताञ् शशाप न सर्वकालं पुष्पवन्तो भविष्यथेति।

sthūlaśirā maharṣir meroḥ prāguttare digbhāge tapas tepe. tasya tapas tapyamānasya sarvagandhavahaḥ śucir vāyur vivāyamānaḥ śarīram aspṛśat. sa tapasā tāpitaśarīraḥ kṛśo vāyunopavījyamāno hṛdayaparitoṣam agamat. tatra tasyānilavyajanakṛtaparitoṣasya sadyo vanaspatayaḥ puṣpaśobhāṃ na darśitavanta iti sa etāñ śaśāpa na sarvakālaṃ puṣpavanto bhaviṣyatheti.

नारायणो लोकहितार्थं वडवामुखो नाम महर्षिः पुराभवत्। तस्य मेरौ तपस् तप्यतः समुद्र आहूतो नागतः। तेनामर्षितेनात्मगात्रोष्मणा समुद्रः स्तिमितजलः कृतः। स्वेदप्रस्यन्दनसदृशश् चास्य लवणभावो जनितः। उक्तश् चापेयो भविष्यसि। एतच् च ते तोयं वडवामुखसंज्ञितेन पीयमानं मधुरं भविष्यति। तद् एतद् अद्यापि वडवामुखसंज्ञितेनानुवर्तिना तोयं सामुद्रं पीयते। पुनर् उमा दक्षकोपाद् धिमवतो गिरेर् दुहिता बभूव।

nārāyaṇo lokahitārthaṃ vaḍavāmukho nāma maharṣiḥ purābhavat. tasya merau tapas tapyataḥ samudra āhūto nāgataḥ. tenāmarṣitenātmagātroṣmaṇā samudraḥ stimitajalaḥ kṛtaḥ. svedaprasyandanasadṛśaś cāsya lavaṇabhāvo janitaḥ. uktaś cāpeyo bhaviṣyasi. etac ca te toyaṃ vaḍavāmukhasaṃjñitena pīyamānaṃ madhuraṃ bhaviṣyati. tad etad adyāpi vaḍavāmukhasaṃjñitenānuvartinā toyaṃ sāmudraṃ pīyate. punar umā dakṣakopād dhimavato girer duhitā babhūva.

हिमवतो गिरेर् दुहितरम् उमां रुद्रश् चकमे। भृगुर् अपि च महर्षिर् हिमवन्तम् आगम्याब्रवीत् कन्याम् उमां मे देहीति। तम् अब्रवीद् धिमवान् अभिलषितो वरो रुद्र इति। तम् अब्रवीद् भृगुर् यस्मात् त्वयाहं कन्यावरणकृतभावः प्रत्याख्यातस् तस्मान् न रत्नानां भवान् भाजनं भविष्यतीति। अद्यप्रभृत्य् एतद् अवस्थितम् ऋषिवचनम्।

himavato girer duhitaram umāṃ rudraś cakame. bhṛgur api ca maharṣir himavantam āgamyābravīt kanyām umāṃ me dehīti. tam abravīd dhimavān abhilaṣito varo rudra iti. tam abravīd bhṛgur yasmāt tvayāhaṃ kanyāvaraṇakṛtabhāvaḥ pratyākhyātas tasmān na ratnānāṃ bhavān bhājanaṃ bhaviṣyatīti. adyaprabhṛty etad avasthitam ṛṣivacanam.

तद् एवंविधं माहात्म्यं ब्राह्मणानाम्। क्षत्रम् अपि शाश्वतीम् अव्ययां पृथिवीं पत्नीम् अभिगम्य बुभुजे। तद् एतद् ब्रह्माग्नीषोमीयम्। तेन जगद् धार्यते।

tad evaṃvidhaṃ māhātmyaṃ brāhmaṇānām. kṣatram api śāśvatīm avyayāṃ pṛthivīṃ patnīm abhigamya bubhuje. tad etad brahmāgnīṣomīyam. tena jagad dhāryate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...