महाभारत 12.328 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 328→

[mh-12-328] • 53 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। अस्तौषीद् यैर् इमं व्यासः सशिष्यो मधुसूदनम्। नामभिर् विविधैर् एषां निरुक्तं भगवन् मम।

janamejaya uvāca. astauṣīd yair imaṃ vyāsaḥ saśiṣyo madhusūdanam. nāmabhir vividhair eṣāṃ niruktaṃ bhagavan mama.

वक्तुम् अर्हसि शुश्रूषोः प्रजापतिपतेर् हरेः। श्रुत्वा भवेयं यत् पूतः शरच्चन्द्र इवामलः।

vaktum arhasi śuśrūṣoḥ prajāpatipater hareḥ. śrutvā bhaveyaṃ yat pūtaḥ śaraccandra ivāmalaḥ.

वैशंपायन उवाच। शृणु राजन् यथाचष्ट फल्गुनस्य हरिर् विभुः। प्रसन्नात्मात्मनो नाम्नां निरुक्तं गुणकर्मजम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. śṛṇu rājan yathācaṣṭa phalgunasya harir vibhuḥ. prasannātmātmano nāmnāṃ niruktaṃ guṇakarmajam.

नामभिः कीर्तितैस् तस्य केशवस्य महात्मनः। पृष्टवान् केशवं राजन् फल्गुनः परवीरहा।

nāmabhiḥ kīrtitais tasya keśavasya mahātmanaḥ. pṛṣṭavān keśavaṃ rājan phalgunaḥ paravīrahā.

अर्जुन उवाच। भगवन् भूतभव्येश सर्वभूतसृग् अव्यय। लोकधाम जगन्नाथ लोकानाम् अभयप्रद।

arjuna uvāca. bhagavan bhūtabhavyeśa sarvabhūtasṛg avyaya. lokadhāma jagannātha lokānām abhayaprada.

यानि नामानि ते देव कीर्तितानि महर्षिभिः। वेदेषु सपुराणेषु यानि गुह्यानि कर्मभिः।

yāni nāmāni te deva kīrtitāni maharṣibhiḥ. vedeṣu sapurāṇeṣu yāni guhyāni karmabhiḥ.

तेषां निरुक्तं त्वत्तो ऽहं श्रोतुम् इच्छामि केशव। न ह्य् अन्यो वर्तयेन् नाम्नां निरुक्तं त्वाम् ऋते प्रभो।

teṣāṃ niruktaṃ tvatto 'haṃ śrotum icchāmi keśava. na hy anyo vartayen nāmnāṃ niruktaṃ tvām ṛte prabho.

श्रीभगवान् उवाच। ऋग्वेदे सयजुर्वेदे तथैवाथर्वसामसु। पुराणे सोपनिषदे तथैव ज्योतिषे ऽर्जुन।

śrībhagavān uvāca. ṛgvede sayajurvede tathaivātharvasāmasu. purāṇe sopaniṣade tathaiva jyotiṣe 'rjuna.

सांख्ये च योगशास्त्रे च आयुर्वेदे तथैव च। बहूनि मम नामानि कीर्तितानि महर्षिभिः।

sāṃkhye ca yogaśāstre ca āyurvede tathaiva ca. bahūni mama nāmāni kīrtitāni maharṣibhiḥ.

गौणानि तत्र नामानि कर्मजानि च कानि चित्। निरुक्तं कर्मजानां च शृणुष्व प्रयतो ऽनघ। कथ्यमानं मया तात त्वं हि मे ऽर्धं स्मृतः पुरा।

gauṇāni tatra nāmāni karmajāni ca kāni cit. niruktaṃ karmajānāṃ ca śṛṇuṣva prayato 'nagha. kathyamānaṃ mayā tāta tvaṃ hi me 'rdhaṃ smṛtaḥ purā.

नमो ऽतियशसे तस्मै देहिनां परमात्मने। नारायणाय विश्वाय निर्गुणाय गुणात्मने।

namo 'tiyaśase tasmai dehināṃ paramātmane. nārāyaṇāya viśvāya nirguṇāya guṇātmane.

यस्य प्रसादजो ब्रह्मा रुद्रश् च क्रोधसंभवः। यो ऽसौ योनिर् हि सर्वस्य स्थावरस्य चरस्य च।

yasya prasādajo brahmā rudraś ca krodhasaṃbhavaḥ. yo 'sau yonir hi sarvasya sthāvarasya carasya ca.

अष्टादशगुणं यत् तत् सत्त्वं सत्त्ववतां वर। प्रकृतिः सा परा मह्यं रोदसी योगधारिणी। ऋता सत्यामराजय्या लोकानाम् आत्मसंज्ञिता।

aṣṭādaśaguṇaṃ yat tat sattvaṃ sattvavatāṃ vara. prakṛtiḥ sā parā mahyaṃ rodasī yogadhāriṇī. ṛtā satyāmarājayyā lokānām ātmasaṃjñitā.

तस्मात् सर्वाः प्रवर्तन्ते सर्गप्रलयविक्रियाः। ततो यज्ञश् च यष्टा च पुराणः पुरुषो विराट्। अनिरुद्ध इति प्रोक्तो लोकानां प्रभवाप्ययः।

tasmāt sarvāḥ pravartante sargapralayavikriyāḥ. tato yajñaś ca yaṣṭā ca purāṇaḥ puruṣo virāṭ. aniruddha iti prokto lokānāṃ prabhavāpyayaḥ.

ब्राह्मे रात्रिक्षये प्राप्ते तस्य ह्य् अमिततेजसः। प्रसादात् प्रादुरभवत् पद्मं पद्मनिभेक्षण। तत्र ब्रह्मा समभवत् स तस्यैव प्रसादजः।

brāhme rātrikṣaye prāpte tasya hy amitatejasaḥ. prasādāt prādurabhavat padmaṃ padmanibhekṣaṇa. tatra brahmā samabhavat sa tasyaiva prasādajaḥ.

अह्नः क्षये ललाटाच् च सुतो देवस्य वै तथा। क्रोधाविष्टस्य संजज्ञे रुद्रः संहारकारकः।

ahnaḥ kṣaye lalāṭāc ca suto devasya vai tathā. krodhāviṣṭasya saṃjajñe rudraḥ saṃhārakārakaḥ.

एतौ द्वौ विबुधश्रेष्ठौ प्रसादक्रोधजौ स्मृतौ। तदादेशितपन्थानौ सृष्टिसंहारकारकौ। निमित्तमात्रं ताव् अत्र सर्वप्राणिवरप्रदौ।

etau dvau vibudhaśreṣṭhau prasādakrodhajau smṛtau. tadādeśitapanthānau sṛṣṭisaṃhārakārakau. nimittamātraṃ tāv atra sarvaprāṇivarapradau.

कपर्दी जटिलो मुण्डः श्मशानगृहसेवकः। उग्रव्रतधरो रुद्रो योगी त्रिपुरदारुणः।

kapardī jaṭilo muṇḍaḥ śmaśānagṛhasevakaḥ. ugravratadharo rudro yogī tripuradāruṇaḥ.

दक्षक्रतुहरश् चैव भगनेत्रहरस् तथा। नारायणात्मको ज्ञेयः पाण्डवेय युगे युगे। यो ऽसौ रुद्रः सो ऽहम् अस्मि यो ऽहम् अस्मि शिवः परः। यथा रुद्रस् तथाहं च नावयोर् अन्तरं तथा।

dakṣakratuharaś caiva bhaganetraharas tathā. nārāyaṇātmako jñeyaḥ pāṇḍaveya yuge yuge. yo 'sau rudraḥ so 'ham asmi yo 'ham asmi śivaḥ paraḥ. yathā rudras tathāhaṃ ca nāvayor antaraṃ tathā.

तस्मिन् हि पूज्यमाने वै देवदेवे महेश्वरे। संपूजितो भवेत् पार्थ देवो नारायणः प्रभुः।

tasmin hi pūjyamāne vai devadeve maheśvare. saṃpūjito bhavet pārtha devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ.

अहम् आत्मा हि लोकानां विश्वानां पाण्डुनन्दन। तस्माद् आत्मानम् एवाग्रे रुद्रं संपूजयाम्य् अहम्।

aham ātmā hi lokānāṃ viśvānāṃ pāṇḍunandana. tasmād ātmānam evāgre rudraṃ saṃpūjayāmy aham.

यद्य् अहं नार्चयेयं वै ईशानं वरदं शिवम्। आत्मानं नार्चयेत् कश् चिद् इति मे भावितं मनः। मया प्रमाणं हि कृतं लोकः समनुवर्तते।

yady ahaṃ nārcayeyaṃ vai īśānaṃ varadaṃ śivam. ātmānaṃ nārcayet kaś cid iti me bhāvitaṃ manaḥ. mayā pramāṇaṃ hi kṛtaṃ lokaḥ samanuvartate.

प्रमाणानि हि पूज्यानि ततस् तं पूजयाम्य् अहम्। यस् तं वेत्ति स मां वेत्ति यो ऽनु तं स हि माम् अनु।

pramāṇāni hi pūjyāni tatas taṃ pūjayāmy aham. yas taṃ vetti sa māṃ vetti yo 'nu taṃ sa hi mām anu.

रुद्रो नारायणश् चैव सत्त्वम् एकं द्विधाकृतम्। लोके चरति कौन्तेय व्यक्तिस्थं सर्वकर्मसु।

rudro nārāyaṇaś caiva sattvam ekaṃ dvidhākṛtam. loke carati kaunteya vyaktisthaṃ sarvakarmasu.

न हि मे केन चिद् देयो वरः पाण्डवनन्दन। इति संचिन्त्य मनसा पुराणं विश्वम् ईश्वरम्। पुत्रार्थम् आराधितवान् आत्मानम् अहम् आत्मना।

na hi me kena cid deyo varaḥ pāṇḍavanandana. iti saṃcintya manasā purāṇaṃ viśvam īśvaram. putrārtham ārādhitavān ātmānam aham ātmanā.

न हि विष्णुः प्रणमति कस्मै चिद् विबुधाय तु। ऋत आत्मानम् एवेति ततो रुद्रं भजाम्य् अहम्।

na hi viṣṇuḥ praṇamati kasmai cid vibudhāya tu. ṛta ātmānam eveti tato rudraṃ bhajāmy aham.

सब्रह्मकाः सरुद्राश् च सेन्द्रा देवाः सहर्षिभिः। अर्चयन्ति सुरश्रेष्ठं देवं नारायणं हरिम्।

sabrahmakāḥ sarudrāś ca sendrā devāḥ saharṣibhiḥ. arcayanti suraśreṣṭhaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ harim.

भविष्यतां वर्ततां च भूतानां चैव भारत। सर्वेषाम् अग्रणीर् विष्णुः सेव्यः पूज्यश् च नित्यशः।

bhaviṣyatāṃ vartatāṃ ca bhūtānāṃ caiva bhārata. sarveṣām agraṇīr viṣṇuḥ sevyaḥ pūjyaś ca nityaśaḥ.

नमस्व हव्यदं विष्णुं तथा शरणदं नम। वरदं नमस्व कौन्तेय हव्यकव्यभुजं नम।

namasva havyadaṃ viṣṇuṃ tathā śaraṇadaṃ nama. varadaṃ namasva kaunteya havyakavyabhujaṃ nama.

चतुर्विधा मम जना भक्ता एवं हि ते श्रुतम्। तेषाम् एकान्तिनः श्रेष्ठास् ते चैवानन्यदेवताः। अहम् एव गतिस् तेषां निराशीःकर्मकारिणाम्।

caturvidhā mama janā bhaktā evaṃ hi te śrutam. teṣām ekāntinaḥ śreṣṭhās te caivānanyadevatāḥ. aham eva gatis teṣāṃ nirāśīḥkarmakāriṇām.

ये च शिष्टास् त्रयो भक्ताः फलकामा हि ते मताः। सर्वे च्यवनधर्माणः प्रतिबुद्धस् तु श्रेष्ठभाक्।

ye ca śiṣṭās trayo bhaktāḥ phalakāmā hi te matāḥ. sarve cyavanadharmāṇaḥ pratibuddhas tu śreṣṭhabhāk.

ब्रह्माणं शितिकण्ठं च याश् चान्या देवताः स्मृताः। प्रबुद्धवर्याः सेवन्ते माम् एवैष्यन्ति यत् परम्। भक्तं प्रति विशेषस् ते एष पार्थानुकीर्तितः।

brahmāṇaṃ śitikaṇṭhaṃ ca yāś cānyā devatāḥ smṛtāḥ. prabuddhavaryāḥ sevante mām evaiṣyanti yat param. bhaktaṃ prati viśeṣas te eṣa pārthānukīrtitaḥ.

त्वं चैवाहं च कौन्तेय नरनारायणौ स्मृतौ। भारावतरणार्थं हि प्रविष्टौ मानुषीं तनुम्।

tvaṃ caivāhaṃ ca kaunteya naranārāyaṇau smṛtau. bhārāvataraṇārthaṃ hi praviṣṭau mānuṣīṃ tanum.

जानाम्य् अध्यात्मयोगांश् च यो ऽहं यस्माच् च भारत। निवृत्तिलक्षणो धर्मस् तथाभ्युदयिको ऽपि च।

jānāmy adhyātmayogāṃś ca yo 'haṃ yasmāc ca bhārata. nivṛttilakṣaṇo dharmas tathābhyudayiko 'pi ca.

नराणाम् अयनं ख्यातम् अहम् एकः सनातनः। आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः। अयनं मम तत् पूर्वम् अतो नारायणो ह्य् अहम्।

narāṇām ayanaṃ khyātam aham ekaḥ sanātanaḥ. āpo nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ. ayanaṃ mama tat pūrvam ato nārāyaṇo hy aham.

छादयामि जगद् विश्वं भूत्वा सूर्य इवांशुभिः। सर्वभूताधिवासश् च वासुदेवस् ततो ह्य् अहम्।

chādayāmi jagad viśvaṃ bhūtvā sūrya ivāṃśubhiḥ. sarvabhūtādhivāsaś ca vāsudevas tato hy aham.

गतिश् च सर्वभूतानां प्रजानां चापि भारत। व्याप्ता मे रोदसी पार्थ कान्तिश् चाभ्यधिका मम।

gatiś ca sarvabhūtānāṃ prajānāṃ cāpi bhārata. vyāptā me rodasī pārtha kāntiś cābhyadhikā mama.

अधिभूतानि चान्ते ऽहं तद् इच्छंश् चास्मि भारत। क्रमणाच् चाप्य् अहं पार्थ विष्णुर् इत्य् अभिसंज्ञितः।

adhibhūtāni cānte 'haṃ tad icchaṃś cāsmi bhārata. kramaṇāc cāpy ahaṃ pārtha viṣṇur ity abhisaṃjñitaḥ.

दमात् सिद्धिं परीप्सन्तो मां जनाः कामयन्ति हि। दिवं चोर्वीं च मध्यं च तस्माद् दामोदरो ह्य् अहम्।

damāt siddhiṃ parīpsanto māṃ janāḥ kāmayanti hi. divaṃ corvīṃ ca madhyaṃ ca tasmād dāmodaro hy aham.

पृश्निर् इत्य् उच्यते चान्नं वेदा आपो ऽमृतं तथा। ममैतानि सदा गर्भे पृश्निगर्भस् ततो ह्य् अहम्।

pṛśnir ity ucyate cānnaṃ vedā āpo 'mṛtaṃ tathā. mamaitāni sadā garbhe pṛśnigarbhas tato hy aham.

ऋषयः प्राहुर् एवं मां त्रितकूपाभिपातितम्। पृश्निगर्भ त्रितं पाहीत्य् एकतद्वितपातितम्।

ṛṣayaḥ prāhur evaṃ māṃ tritakūpābhipātitam. pṛśnigarbha tritaṃ pāhīty ekatadvitapātitam.

ततः स ब्रह्मणः पुत्र आद्यो ऋषिवरस् त्रितः। उत्ततारोदपानाद् वै पृश्निगर्भानुकीर्तनात्।

tataḥ sa brahmaṇaḥ putra ādyo ṛṣivaras tritaḥ. uttatārodapānād vai pṛśnigarbhānukīrtanāt.

सूर्यस्य तपतो लोकान् अग्नेः सोमस्य चाप्य् उत। अंशवो ये प्रकाशन्ते मम ते केशसंज्ञिताः। सर्वज्ञाः केशवं तस्मान् माम् आहुर् द्विजसत्तमाः।

sūryasya tapato lokān agneḥ somasya cāpy uta. aṃśavo ye prakāśante mama te keśasaṃjñitāḥ. sarvajñāḥ keśavaṃ tasmān mām āhur dvijasattamāḥ.

स्वपत्न्याम् आहितो गर्भ उतथ्येन महात्मना। उतथ्ये ऽन्तर्हिते चैव कदा चिद् देवमायया। बृहस्पतिर् अथाविन्दत् तां पत्नीं तस्य भारत।

svapatnyām āhito garbha utathyena mahātmanā. utathye 'ntarhite caiva kadā cid devamāyayā. bṛhaspatir athāvindat tāṃ patnīṃ tasya bhārata.

ततो वै तम् ऋषिश्रेष्ठं मैथुनोपगतं तथा। उवाच गर्भः कौन्तेय पञ्चभूतसमन्वितः।

tato vai tam ṛṣiśreṣṭhaṃ maithunopagataṃ tathā. uvāca garbhaḥ kaunteya pañcabhūtasamanvitaḥ.

पूर्वागतो ऽहं वरद नार्हस्य् अम्बां प्रबाधितुम्। एतद् बृहस्पतिः श्रुत्वा चुक्रोध च शशाप च।

pūrvāgato 'haṃ varada nārhasy ambāṃ prabādhitum. etad bṛhaspatiḥ śrutvā cukrodha ca śaśāpa ca.

मैथुनोपगतो यस्मात् त्वयाहं विनिवारितः। तस्माद् अन्धो जास्यसि त्वं मच्छापान् नात्र संशयः।

maithunopagato yasmāt tvayāhaṃ vinivāritaḥ. tasmād andho jāsyasi tvaṃ macchāpān nātra saṃśayaḥ.

स शापाद् ऋषिमुख्यस्य दीर्घं तम उपेयिवान्। स हि दीर्घतमा नाम नाम्ना ह्य् आसीद् ऋषिः पुरा।

sa śāpād ṛṣimukhyasya dīrghaṃ tama upeyivān. sa hi dīrghatamā nāma nāmnā hy āsīd ṛṣiḥ purā.

वेदान् अवाप्य चतुरः साङ्गोपाङ्गान् सनातनान्। प्रयोजयाम् आस तदा नाम गुह्यम् इदं मम।

vedān avāpya caturaḥ sāṅgopāṅgān sanātanān. prayojayām āsa tadā nāma guhyam idaṃ mama.

आनुपूर्व्येण विधिना केशवेति पुनः पुनः। स चक्षुष्मान् समभवद् गौतमश् चाभवत् पुनः।

ānupūrvyeṇa vidhinā keśaveti punaḥ punaḥ. sa cakṣuṣmān samabhavad gautamaś cābhavat punaḥ.

एवं हि वरदं नाम केशवेति ममार्जुन। देवानाम् अथ सर्वेषाम् ऋषीणां च महात्मनाम्।

evaṃ hi varadaṃ nāma keśaveti mamārjuna. devānām atha sarveṣām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām.

अग्निः सोमेन संयुक्त एकयोनि मुखं कृतम्। अग्नीषोमात्मकं तस्माज् जगत् कृत्स्नं चराचरम्।

agniḥ somena saṃyukta ekayoni mukhaṃ kṛtam. agnīṣomātmakaṃ tasmāj jagat kṛtsnaṃ carācaram.

अपि हि पुराणे भवति। एकयोन्यात्मकाव् अग्नीषोमौ। देवाश् चाग्निमुखा इति। एकयोनित्वाच् च परस्परं महयन्तो लोकान् धारयत इति।

api hi purāṇe bhavati. ekayonyātmakāv agnīṣomau. devāś cāgnimukhā iti. ekayonitvāc ca parasparaṃ mahayanto lokān dhārayata iti.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...