महाभारत 12.327 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 327→

[mh-12-327] • 107 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। कथं स भगवान् देवो यज्ञेष्व् अग्रहरः प्रभुः। यज्ञधारी च सततं वेदवेदाङ्गवित् तथा।

janamejaya uvāca. kathaṃ sa bhagavān devo yajñeṣv agraharaḥ prabhuḥ. yajñadhārī ca satataṃ vedavedāṅgavit tathā.

निवृत्तं चास्थितो धर्मं क्षेमी भागवतप्रियः। प्रवृत्तिधर्मान् विदधे स एव भगवान् प्रभुः।

nivṛttaṃ cāsthito dharmaṃ kṣemī bhāgavatapriyaḥ. pravṛttidharmān vidadhe sa eva bhagavān prabhuḥ.

कथं प्रवृत्तिधर्मेषु भागार्हा देवताः कृताः। कथं निवृत्तिधर्माश् च कृता व्यावृत्तबुद्धयः।

kathaṃ pravṛttidharmeṣu bhāgārhā devatāḥ kṛtāḥ. kathaṃ nivṛttidharmāś ca kṛtā vyāvṛttabuddhayaḥ.

एतं नः संशयं विप्र छिन्धि गुह्यं सनातनम्। त्वया नारायणकथा श्रुता वै धर्मसंहिता। सूत उवाच। जनमेजयेन यत् पृष्टः शिष्यो व्यासस्य धीमतः। तत् ते ऽहं कीर्तयिष्यामि पौराणं शौनकोत्तम। श्रुत्वा माहात्म्यम् एतस्य देहिनां परमात्मनः। जनमेजयो महाप्राज्ञो वैशंपायनम् अब्रवीत्।

etaṃ naḥ saṃśayaṃ vipra chindhi guhyaṃ sanātanam. tvayā nārāyaṇakathā śrutā vai dharmasaṃhitā. sūta uvāca. janamejayena yat pṛṣṭaḥ śiṣyo vyāsasya dhīmataḥ. tat te 'haṃ kīrtayiṣyāmi paurāṇaṃ śaunakottama. śrutvā māhātmyam etasya dehināṃ paramātmanaḥ. janamejayo mahāprājño vaiśaṃpāyanam abravīt.

इमे सब्रह्मका लोकाः ससुरासुरमानवाः। क्रियास्व् अभ्युदयोक्तासु सक्ता दृश्यन्ति सर्वशः। मोक्षश् चोक्तस् त्वया ब्रह्मन् निर्वाणं परमं सुखम्।

ime sabrahmakā lokāḥ sasurāsuramānavāḥ. kriyāsv abhyudayoktāsu saktā dṛśyanti sarvaśaḥ. mokṣaś coktas tvayā brahman nirvāṇaṃ paramaṃ sukham.

ये च मुक्ता भवन्तीह पुण्यपापविवर्जिताः। ते सहस्रार्चिषं देवं प्रविशन्तीति शुश्रुमः।

ye ca muktā bhavantīha puṇyapāpavivarjitāḥ. te sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśantīti śuśrumaḥ.

अहो हि दुरनुष्ठेयो मोक्षधर्मः सनातनः। यं हित्वा देवताः सर्वा हव्यकव्यभुजो ऽभवन्।

aho hi duranuṣṭheyo mokṣadharmaḥ sanātanaḥ. yaṃ hitvā devatāḥ sarvā havyakavyabhujo 'bhavan.

किं नु ब्रह्मा च रुद्रश् च शक्रश् च बलभित् प्रभुः। सूर्यस् ताराधिपो वायुर् अग्निर् वरुण एव च। आकाशं जगती चैव ये च शेषा दिवौकसः।

kiṃ nu brahmā ca rudraś ca śakraś ca balabhit prabhuḥ. sūryas tārādhipo vāyur agnir varuṇa eva ca. ākāśaṃ jagatī caiva ye ca śeṣā divaukasaḥ.

प्रलयं न विजानन्ति आत्मनः परिनिर्मितम्। ततस् ते नास्थिता मार्गं ध्रुवम् अक्षयम् अव्ययम्।

pralayaṃ na vijānanti ātmanaḥ parinirmitam. tatas te nāsthitā mārgaṃ dhruvam akṣayam avyayam.

स्मृत्वा कालपरीमाणं प्रवृत्तिं ये समास्थिताः। दोषः कालपरीमाणे महान् एष क्रियावताम्।

smṛtvā kālaparīmāṇaṃ pravṛttiṃ ye samāsthitāḥ. doṣaḥ kālaparīmāṇe mahān eṣa kriyāvatām.

एतन् मे संशयं विप्र हृदि शल्यम् इवार्पितम्। छिन्धीतिहासकथनात् परं कौतूहलं हि मे।

etan me saṃśayaṃ vipra hṛdi śalyam ivārpitam. chindhītihāsakathanāt paraṃ kautūhalaṃ hi me.

कथं भागहराः प्रोक्ता देवताः क्रतुषु द्विज। किमर्थं चाध्वरे ब्रह्मन्न् इज्यन्ते त्रिदिवौकसः।

kathaṃ bhāgaharāḥ proktā devatāḥ kratuṣu dvija. kimarthaṃ cādhvare brahmann ijyante tridivaukasaḥ.

ये च भागं प्रगृह्णन्ति यज्ञेषु द्विजसत्तम। ते यजन्तो महायज्ञैः कस्य भागं ददन्ति वै।

ye ca bhāgaṃ pragṛhṇanti yajñeṣu dvijasattama. te yajanto mahāyajñaiḥ kasya bhāgaṃ dadanti vai.

वैशंपायन उवाच। अहो गूढतमः प्रश्नस् त्वया पृष्टो जनेश्वर। नातप्ततपसा ह्य् एष नावेदविदुषा तथा। नापुराणविदा चापि शक्यो व्याहर्तुम् अञ्जसा।

vaiśaṃpāyana uvāca. aho gūḍhatamaḥ praśnas tvayā pṛṣṭo janeśvara. nātaptatapasā hy eṣa nāvedaviduṣā tathā. nāpurāṇavidā cāpi śakyo vyāhartum añjasā.

हन्त ते कथयिष्यामि यन् मे पृष्टः पुरा गुरुः। कृष्णद्वैपायनो व्यासो वेदव्यासो महान् ऋषिः।

hanta te kathayiṣyāmi yan me pṛṣṭaḥ purā guruḥ. kṛṣṇadvaipāyano vyāso vedavyāso mahān ṛṣiḥ.

सुमन्तुर् जैमिनिश् चैव पैलश् च सुदृढव्रतः। अहं चतुर्थः शिष्यो वै पञ्चमश् च शुकः स्मृतः।

sumantur jaiminiś caiva pailaś ca sudṛḍhavrataḥ. ahaṃ caturthaḥ śiṣyo vai pañcamaś ca śukaḥ smṛtaḥ.

एतान् समागतान् सर्वान् पञ्च शिष्यान् दमान्वितान्। शौचाचारसमायुक्ताञ् जितक्रोधाञ् जितेन्द्रियान्।

etān samāgatān sarvān pañca śiṣyān damānvitān. śaucācārasamāyuktāñ jitakrodhāñ jitendriyān.

वेदान् अध्यापयाम् आस महाभारतपञ्चमान्। मेरौ गिरिवरे रम्ये सिद्धचारणसेविते।

vedān adhyāpayām āsa mahābhāratapañcamān. merau girivare ramye siddhacāraṇasevite.

तेषाम् अभ्यस्यतां वेदान् कदा चित् संशयो ऽभवत्। किं तु ब्रह्माथ रुद्रो वा देवता ऋषयस् तथा। प्रायः प्रवृत्तिमार्गस्थाः कस्य देवस्य शासनात्। के वै निवृत्तिमार्गस्थाः कस्य देवस्य शासनात्। के वै यजन्ते सर्वे ऽपि क एषाम् ईश्वरः परः। एष वै यस् त्वया पृष्टस् तेन तेषां प्रकीर्तितः। ततः श्रुतो मया चापि तवाख्येयो ऽद्य भारत।

teṣām abhyasyatāṃ vedān kadā cit saṃśayo 'bhavat. kiṃ tu brahmātha rudro vā devatā ṛṣayas tathā. prāyaḥ pravṛttimārgasthāḥ kasya devasya śāsanāt. ke vai nivṛttimārgasthāḥ kasya devasya śāsanāt. ke vai yajante sarve 'pi ka eṣām īśvaraḥ paraḥ. eṣa vai yas tvayā pṛṣṭas tena teṣāṃ prakīrtitaḥ. tataḥ śruto mayā cāpi tavākhyeyo 'dya bhārata.

शिष्याणां वचनं श्रुत्वा सर्वाज्ञानतमोनुदः। पराशरसुतः श्रीमान् व्यासो वाक्यम् उवाच ह।

śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā sarvājñānatamonudaḥ. parāśarasutaḥ śrīmān vyāso vākyam uvāca ha.

मया हि सुमहत् तप्तं तपः परमदारुणम्। भूतं भव्यं भविष्यच् च जानीयाम् इति सत्तमाः।

mayā hi sumahat taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam. bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca jānīyām iti sattamāḥ.

तस्य मे तप्ततपसो निगृहीतेन्द्रियस्य च। नारायणप्रसादेन क्षीरोदस्यानुकूलतः।

tasya me taptatapaso nigṛhītendriyasya ca. nārāyaṇaprasādena kṣīrodasyānukūlataḥ.

त्रैकालिकम् इदं ज्ञानं प्रादुर्भूतं यथेप्सितम्। तच् छृणुध्वं यथाज्ञानं वक्ष्ये संशयम् उत्तमम्। यथा वृत्तं हि कल्पादौ दृष्टं मे ज्ञानचक्षुषा।

traikālikam idaṃ jñānaṃ prādurbhūtaṃ yathepsitam. tac chṛṇudhvaṃ yathājñānaṃ vakṣye saṃśayam uttamam. yathā vṛttaṃ hi kalpādau dṛṣṭaṃ me jñānacakṣuṣā.

परमात्मेति यं प्राहुः सांख्ययोगविदो जनाः। महापुरुषसंज्ञां स लभते स्वेन कर्मणा।

paramātmeti yaṃ prāhuḥ sāṃkhyayogavido janāḥ. mahāpuruṣasaṃjñāṃ sa labhate svena karmaṇā.

तस्मात् प्रसूतम् अव्यक्तं प्रधानं तद् विदुर् बुधाः। अव्यक्ताद् व्यक्तम् उत्पन्नं लोकसृष्ट्यर्थम् ईश्वरात्।

tasmāt prasūtam avyaktaṃ pradhānaṃ tad vidur budhāḥ. avyaktād vyaktam utpannaṃ lokasṛṣṭyartham īśvarāt.

अनिरुद्धो हि लोकेषु महान् आत्मेति कथ्यते। यो ऽसौ व्यक्तत्वम् आपन्नो निर्ममे च पितामहम्। सो ऽहंकार इति प्रोक्तः सर्वतेजोमयो हि सः।

aniruddho hi lokeṣu mahān ātmeti kathyate. yo 'sau vyaktatvam āpanno nirmame ca pitāmaham. so 'haṃkāra iti proktaḥ sarvatejomayo hi saḥ.

पृथिवी वायुर् आकाशम् आपो ज्योतिश् च पञ्चमम्। अहंकारप्रसूतानि महाभूतानि भारत।

pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam. ahaṃkāraprasūtāni mahābhūtāni bhārata.

महाभूतानि सृष्ट्वाथ तद्गुणान् निर्ममे पुनः। भूतेभ्यश् चैव निष्पन्ना मूर्तिमन्तो ऽष्ट ताञ् शृणु।

mahābhūtāni sṛṣṭvātha tadguṇān nirmame punaḥ. bhūtebhyaś caiva niṣpannā mūrtimanto 'ṣṭa tāñ śṛṇu.

मरीचिर् अङ्गिराश् चात्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः। वसिष्ठश् च महात्मा वै मनुः स्वायंभुवस् तथा। ज्ञेयाः प्रकृतयो ऽष्टौ ता यासु लोकाः प्रतिष्ठिताः।

marīcir aṅgirāś cātriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ. vasiṣṭhaś ca mahātmā vai manuḥ svāyaṃbhuvas tathā. jñeyāḥ prakṛtayo 'ṣṭau tā yāsu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ.

वेदान् वेदाङ्गसंयुक्तान् यज्ञान् यज्ञाङ्गसंयुतान्। एतान् वै सुमहाभागान् ऋषींल् लोकपितामहान्। निर्ममे लोकसिद्ध्यर्थं ब्रह्मा लोकपितामहः। अष्टाभ्यः प्रकृतिभ्यश् च जातं विश्वम् इदं जगत्।

vedān vedāṅgasaṃyuktān yajñān yajñāṅgasaṃyutān. etān vai sumahābhāgān ṛṣīṃl lokapitāmahān. nirmame lokasiddhyarthaṃ brahmā lokapitāmahaḥ. aṣṭābhyaḥ prakṛtibhyaś ca jātaṃ viśvam idaṃ jagat.

रुद्रो रोषात्मको जातो दशान्यान् सो ऽसृजत् स्वयम्। एकादशैते रुद्रास् तु विकाराः पुरुषाः स्मृताः।

rudro roṣātmako jāto daśānyān so 'sṛjat svayam. ekādaśaite rudrās tu vikārāḥ puruṣāḥ smṛtāḥ.

ते रुद्राः प्रकृतिश् चैव सर्वे चैव सुरर्षयः। उत्पन्ना लोकसिद्ध्यर्थं ब्रह्माणं समुपस्थिताः।

te rudrāḥ prakṛtiś caiva sarve caiva surarṣayaḥ. utpannā lokasiddhyarthaṃ brahmāṇaṃ samupasthitāḥ.

वयं हि सृष्टा भगवंस् त्वया वै प्रभविष्णुना। येन यस्मिन्न् अधीकारे वर्तितव्यं पितामह।

vayaṃ hi sṛṣṭā bhagavaṃs tvayā vai prabhaviṣṇunā. yena yasminn adhīkāre vartitavyaṃ pitāmaha.

यो ऽसौ त्वया विनिर्दिष्टो अधिकारो ऽर्थचिन्तकः। परिपाल्यः कथं तेन सो ऽधिकारो ऽधिकारिणा।

yo 'sau tvayā vinirdiṣṭo adhikāro 'rthacintakaḥ. paripālyaḥ kathaṃ tena so 'dhikāro 'dhikāriṇā.

प्रदिशस्व बलं तस्य यो ऽधिकारार्थचिन्तकः। एवम् उक्तो महादेवो देवांस् तान् इदम् अब्रवीत्।

pradiśasva balaṃ tasya yo 'dhikārārthacintakaḥ. evam ukto mahādevo devāṃs tān idam abravīt.

साध्व् अहं ज्ञापितो देवा युष्माभिर् भद्रम् अस्तु वः। ममाप्य् एषा समुत्पन्ना चिन्ता या भवतां मता।

sādhv ahaṃ jñāpito devā yuṣmābhir bhadram astu vaḥ. mamāpy eṣā samutpannā cintā yā bhavatāṃ matā.

लोकतन्त्रस्य कृत्स्नस्य कथं कार्यः परिग्रहः। कथं बलक्षयो न स्याद् युष्माकं ह्य् आत्मनश् च मे।

lokatantrasya kṛtsnasya kathaṃ kāryaḥ parigrahaḥ. kathaṃ balakṣayo na syād yuṣmākaṃ hy ātmanaś ca me.

इतः सर्वे ऽपि गच्छामः शरणं लोकसाक्षिणम्। महापुरुषम् अव्यक्तं स नो वक्ष्यति यद् धितम्।

itaḥ sarve 'pi gacchāmaḥ śaraṇaṃ lokasākṣiṇam. mahāpuruṣam avyaktaṃ sa no vakṣyati yad dhitam.

ततस् ते ब्रह्मणा सार्धम् ऋषयो विबुधास् तथा। क्षीरोदस्योत्तरं कूलं जग्मुर् लोकहितार्थिनः।

tatas te brahmaṇā sārdham ṛṣayo vibudhās tathā. kṣīrodasyottaraṃ kūlaṃ jagmur lokahitārthinaḥ.

ते तपः समुपातिष्ठन् ब्रह्मोक्तं वेदकल्पितम्। स महानियमो नाम तपश्चर्या सुदारुणा।

te tapaḥ samupātiṣṭhan brahmoktaṃ vedakalpitam. sa mahāniyamo nāma tapaścaryā sudāruṇā.

ऊर्ध्वं दृष्टिर् बाहवश् च एकाग्रं च मनो ऽभवत्। एकपादस्थिताः सम्यक् काष्ठभूताः समाहिताः।

ūrdhvaṃ dṛṣṭir bāhavaś ca ekāgraṃ ca mano 'bhavat. ekapādasthitāḥ samyak kāṣṭhabhūtāḥ samāhitāḥ.

दिव्यं वर्षसहस्रं ते तपस् तप्त्वा तद् उत्तमम्। शुश्रुवुर् मधुरां वाणीं वेदवेदाङ्गभूषिताम्।

divyaṃ varṣasahasraṃ te tapas taptvā tad uttamam. śuśruvur madhurāṃ vāṇīṃ vedavedāṅgabhūṣitām.

भो भोः सब्रह्मका देवा ऋषयश् च तपोधनाः। स्वागतेनार्च्य वः सर्वाञ् श्रावये वाक्यम् उत्तमम्।

bho bhoḥ sabrahmakā devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ. svāgatenārcya vaḥ sarvāñ śrāvaye vākyam uttamam.

विज्ञातं वो मया कार्यं तच् च लोकहितं महत्। प्रवृत्तियुक्तं कर्तव्यं युष्मत्प्राणोपबृंहणम्।

vijñātaṃ vo mayā kāryaṃ tac ca lokahitaṃ mahat. pravṛttiyuktaṃ kartavyaṃ yuṣmatprāṇopabṛṃhaṇam.

सुतप्तं वस् तपो देवा ममाराधनकाम्यया। भोक्ष्यथास्य महासत्त्वास् तपसः फलम् उत्तमम्।

sutaptaṃ vas tapo devā mamārādhanakāmyayā. bhokṣyathāsya mahāsattvās tapasaḥ phalam uttamam.

एष ब्रह्मा लोकगुरुः सर्वलोकपितामहः। यूयं च विबुधश्रेष्ठा मां यजध्वं समाहिताः।

eṣa brahmā lokaguruḥ sarvalokapitāmahaḥ. yūyaṃ ca vibudhaśreṣṭhā māṃ yajadhvaṃ samāhitāḥ.

सर्वे भागान् कल्पयध्वं यज्ञेषु मम नित्यशः। तथा श्रेयो विधास्यामि यथाधीकारम् ईश्वराः।

sarve bhāgān kalpayadhvaṃ yajñeṣu mama nityaśaḥ. tathā śreyo vidhāsyāmi yathādhīkāram īśvarāḥ.

श्रुत्वैतद् देवदेवस्य वाक्यं हृष्टतनूरुहाः। ततस् ते विबुधाः सर्वे ब्रह्मा ते च महर्षयः।

śrutvaitad devadevasya vākyaṃ hṛṣṭatanūruhāḥ. tatas te vibudhāḥ sarve brahmā te ca maharṣayaḥ.

वेददृष्टेन विधिना वैष्णवं क्रतुम् आहरन्। तस्मिन् सत्रे तदा ब्रह्मा स्वयं भागम् अकल्पयत्। देवा देवर्षयश् चैव सर्वे भागान् अकल्पयन्।

vedadṛṣṭena vidhinā vaiṣṇavaṃ kratum āharan. tasmin satre tadā brahmā svayaṃ bhāgam akalpayat. devā devarṣayaś caiva sarve bhāgān akalpayan.

ते कार्तयुगधर्माणो भागाः परमसत्कृताः। प्रापुर् आदित्यवर्णं तं पुरुषं तमसः परम्। बृहन्तं सर्वगं देवम् ईशानं वरदं प्रभुम्।

te kārtayugadharmāṇo bhāgāḥ paramasatkṛtāḥ. prāpur ādityavarṇaṃ taṃ puruṣaṃ tamasaḥ param. bṛhantaṃ sarvagaṃ devam īśānaṃ varadaṃ prabhum.

ततो ऽथ वरदो देवस् तान् सर्वान् अमरान् स्थितान्। अशरीरो बभाषेदं वाक्यं खस्थो महेश्वरः।

tato 'tha varado devas tān sarvān amarān sthitān. aśarīro babhāṣedaṃ vākyaṃ khastho maheśvaraḥ.

येन यः कल्पितो भागः स तथा समुपागतः। प्रीतो ऽहं प्रदिशाम्य् अद्य फलम् आवृत्तिलक्षणम्।

yena yaḥ kalpito bhāgaḥ sa tathā samupāgataḥ. prīto 'haṃ pradiśāmy adya phalam āvṛttilakṣaṇam.

एतद् वो लक्षणं देवा मत्प्रसादसमुद्भवम्। यूयं यज्ञैर् इज्यमानाः समाप्तवरदक्षिणैः। युगे युगे भविष्यध्वं प्रवृत्तिफलभोगिनः।

etad vo lakṣaṇaṃ devā matprasādasamudbhavam. yūyaṃ yajñair ijyamānāḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ. yuge yuge bhaviṣyadhvaṃ pravṛttiphalabhoginaḥ.

यज्ञैर् ये चापि यक्ष्यन्ति सर्वलोकेषु वै सुराः। कल्पयिष्यन्ति वो भागांस् ते नरा वेदकल्पितान्।

yajñair ye cāpi yakṣyanti sarvalokeṣu vai surāḥ. kalpayiṣyanti vo bhāgāṃs te narā vedakalpitān.

यो मे यथा कल्पितवान् भागम् अस्मिन् महाक्रतौ। स तथा यज्ञभागार्हो वेदसूत्रे मया कृतः।

yo me yathā kalpitavān bhāgam asmin mahākratau. sa tathā yajñabhāgārho vedasūtre mayā kṛtaḥ.

यूयं लोकान् धारयध्वं यज्ञभागफलोदिताः। सर्वार्थचिन्तका लोके यथाधीकारनिर्मिताः।

yūyaṃ lokān dhārayadhvaṃ yajñabhāgaphaloditāḥ. sarvārthacintakā loke yathādhīkāranirmitāḥ.

याः क्रियाः प्रचरिष्यन्ति प्रवृत्तिफलसत्कृताः। ताभिर् आप्यायितबला लोकान् वै धारयिष्यथ।

yāḥ kriyāḥ pracariṣyanti pravṛttiphalasatkṛtāḥ. tābhir āpyāyitabalā lokān vai dhārayiṣyatha.

यूयं हि भाविता लोके सर्वयज्ञेषु मानवैः। मां ततो भावयिष्यध्वम् एषा वो भावना मम।

yūyaṃ hi bhāvitā loke sarvayajñeṣu mānavaiḥ. māṃ tato bhāvayiṣyadhvam eṣā vo bhāvanā mama.

इत्यर्थं निर्मिता वेदा यज्ञाश् चौषधिभिः सह। एभिः सम्यक् प्रयुक्तैर् हि प्रीयन्ते देवताः क्षितौ।

ityarthaṃ nirmitā vedā yajñāś cauṣadhibhiḥ saha. ebhiḥ samyak prayuktair hi prīyante devatāḥ kṣitau.

निर्माणम् एतद् युष्माकं प्रवृत्तिगुणकल्पितम्। मया कृतं सुरश्रेष्ठा यावत् कल्पक्षयाद् इति। चिन्तयध्वं लोकहितं यथाधीकारम् ईश्वराः।

nirmāṇam etad yuṣmākaṃ pravṛttiguṇakalpitam. mayā kṛtaṃ suraśreṣṭhā yāvat kalpakṣayād iti. cintayadhvaṃ lokahitaṃ yathādhīkāram īśvarāḥ.

मरीचिर् अङ्गिराश् चात्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः। वसिष्ठ इति सप्तैते मानसा निर्मिता हि वै।

marīcir aṅgirāś cātriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ. vasiṣṭha iti saptaite mānasā nirmitā hi vai.

एते वेदविदो मुख्या वेदाचार्याश् च कल्पिताः। प्रवृत्तिधर्मिणश् चैव प्राजापत्येन कल्पिताः।

ete vedavido mukhyā vedācāryāś ca kalpitāḥ. pravṛttidharmiṇaś caiva prājāpatyena kalpitāḥ.

अयं क्रियावतां पन्था व्यक्तीभूतः सनातनः। अनिरुद्ध इति प्रोक्तो लोकसर्गकरः प्रभुः।

ayaṃ kriyāvatāṃ panthā vyaktībhūtaḥ sanātanaḥ. aniruddha iti prokto lokasargakaraḥ prabhuḥ.

सनः सनत्सुजातश् च सनकः ससनन्दनः। सनत्कुमारः कपिलः सप्तमश् च सनातनः।

sanaḥ sanatsujātaś ca sanakaḥ sasanandanaḥ. sanatkumāraḥ kapilaḥ saptamaś ca sanātanaḥ.

सप्तैते मानसाः प्रोक्ता ऋषयो ब्रह्मणः सुताः। स्वयमागतविज्ञाना निवृत्तं धर्मम् आस्थिताः।

saptaite mānasāḥ proktā ṛṣayo brahmaṇaḥ sutāḥ. svayamāgatavijñānā nivṛttaṃ dharmam āsthitāḥ.

एते योगविदो मुख्याः सांख्यधर्मविदस् तथा। आचार्या मोक्षशास्त्रे च मोक्षधर्मप्रवर्तकाः।

ete yogavido mukhyāḥ sāṃkhyadharmavidas tathā. ācāryā mokṣaśāstre ca mokṣadharmapravartakāḥ.

यतो ऽहं प्रसृतः पूर्वम् अव्यक्तात् त्रिगुणो महान्। तस्मात् परतरो यो ऽसौ क्षेत्रज्ञ इति कल्पितः। सो ऽहं क्रियावतां पन्थाः पुनरावृत्तिदुर्लभः।

yato 'haṃ prasṛtaḥ pūrvam avyaktāt triguṇo mahān. tasmāt parataro yo 'sau kṣetrajña iti kalpitaḥ. so 'haṃ kriyāvatāṃ panthāḥ punarāvṛttidurlabhaḥ.

यो यथा निर्मितो जन्तुर् यस्मिन् यस्मिंश् च कर्मणि। प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा तत्फलं सो ऽश्नुते ऽवशः।

yo yathā nirmito jantur yasmin yasmiṃś ca karmaṇi. pravṛttau vā nivṛttau vā tatphalaṃ so 'śnute 'vaśaḥ.

एष लोकगुरुर् ब्रह्मा जगदादिकरः प्रभुः। एष माता पिता चैव युष्माकं च पितामहः। मयानुशिष्टो भविता सर्वभूतवरप्रदः।

eṣa lokagurur brahmā jagadādikaraḥ prabhuḥ. eṣa mātā pitā caiva yuṣmākaṃ ca pitāmahaḥ. mayānuśiṣṭo bhavitā sarvabhūtavarapradaḥ.

अस्य चैवानुजो रुद्रो ललाटाद् यः समुत्थितः। ब्रह्मानुशिष्टो भविता सर्वत्रसवरप्रदः।

asya caivānujo rudro lalāṭād yaḥ samutthitaḥ. brahmānuśiṣṭo bhavitā sarvatrasavarapradaḥ.

गच्छध्वं स्वान् अधीकारांश् चिन्तयध्वं यथाविधि। प्रवर्तन्तां क्रियाः सर्वाः सर्वलोकेषु माचिरम्।

gacchadhvaṃ svān adhīkārāṃś cintayadhvaṃ yathāvidhi. pravartantāṃ kriyāḥ sarvāḥ sarvalokeṣu māciram.

प्रदृश्यन्तां च कर्माणि प्राणिनां गतयस् तथा। परिनिर्मितकालानि आयूंषि च सुरोत्तमाः।

pradṛśyantāṃ ca karmāṇi prāṇināṃ gatayas tathā. parinirmitakālāni āyūṃṣi ca surottamāḥ.

इदं कृतयुगं नाम कालः श्रेष्ठः प्रवर्तते। त्रिपादहीनो धर्मश् च युगे तस्मिन् भविष्यति। अहिंस्या यज्ञपशवो युगे ऽस्मिन् नैतद् अन्यथा। चतुष्पात् सकलो धर्मो भविष्यत्य् अत्र वै सुराः।

idaṃ kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate. tripādahīno dharmaś ca yuge tasmin bhaviṣyati. ahiṃsyā yajñapaśavo yuge 'smin naitad anyathā. catuṣpāt sakalo dharmo bhaviṣyaty atra vai surāḥ.

ततस् त्रेतायुगं नाम त्रयी यत्र भविष्यति। प्रोक्षिता यत्र पशवो वधं प्राप्स्यन्ति वै मखे। तत्र पादचतुर्थो वै धर्मस्य न भविष्यति।

tatas tretāyugaṃ nāma trayī yatra bhaviṣyati. prokṣitā yatra paśavo vadhaṃ prāpsyanti vai makhe. tatra pādacaturtho vai dharmasya na bhaviṣyati.

ततो वै द्वापरं नाम मिश्रः कालो भविष्यति। द्विपादहीनो धर्मश् च युगे तस्मिन् भविष्यति। तत्र वध्यन्ति पशवो यूपेष्व् अत्र निबध्यते।

tato vai dvāparaṃ nāma miśraḥ kālo bhaviṣyati. dvipādahīno dharmaś ca yuge tasmin bhaviṣyati. tatra vadhyanti paśavo yūpeṣv atra nibadhyate.

ततस् तिष्ये ऽथ संप्राप्ते युगे कलिपुरस्कृते। एकपादस्थितो धर्मो यत्र तत्र भविष्यति। देवा देवर्षयश् चोचुस् तम् एवंवादिनं गुरुम्।

tatas tiṣye 'tha saṃprāpte yuge kalipuraskṛte. ekapādasthito dharmo yatra tatra bhaviṣyati. devā devarṣayaś cocus tam evaṃvādinaṃ gurum.

देवा ऊचुः। एकपादस्थिते धर्मे यत्रक्वचनगामिनि। कथं कर्तव्यम् अस्माभिर् भगवंस् तद् वदस्व नः।

devā ūcuḥ. ekapādasthite dharme yatrakvacanagāmini. kathaṃ kartavyam asmābhir bhagavaṃs tad vadasva naḥ.

श्रीभगवान् उवाच। गुरवो यत्र पूज्यन्ते साधुवृत्ताः शमान्विताः। वस्तव्यं तत्र युष्माभिर् यत्र धर्मो न हीयते। यत्र वेदाश् च यज्ञाश् च तपः सत्यं दमस् तथा। अहिंसाधर्मसंयुक्ताः प्रचरेयुः सुरोत्तमाः। स वै देशः सेवितव्यो मा वो ऽधर्मः पदा स्पृशेत्।

śrībhagavān uvāca. guravo yatra pūjyante sādhuvṛttāḥ śamānvitāḥ. vastavyaṃ tatra yuṣmābhir yatra dharmo na hīyate. yatra vedāś ca yajñāś ca tapaḥ satyaṃ damas tathā. ahiṃsādharmasaṃyuktāḥ pracareyuḥ surottamāḥ. sa vai deśaḥ sevitavyo mā vo 'dharmaḥ padā spṛśet.

व्यास उवाच। ते ऽनुशिष्टा भगवता देवाः सर्षिगणास् तथा। नमस्कृत्वा भगवते जग्मुर् देशान् यथेप्सितान्।

vyāsa uvāca. te 'nuśiṣṭā bhagavatā devāḥ sarṣigaṇās tathā. namaskṛtvā bhagavate jagmur deśān yathepsitān.

गतेषु त्रिदिवौकःसु ब्रह्मैकः पर्यवस्थितः। दिदृक्षुर् भगवन्तं तम् अनिरुद्धतनौ स्थितम्।

gateṣu tridivaukaḥsu brahmaikaḥ paryavasthitaḥ. didṛkṣur bhagavantaṃ tam aniruddhatanau sthitam.

तं देवो दर्शयाम् आस कृत्वा हयशिरो महत्। साङ्गान् आवर्तयन् वेदान् कमण्डलुगणित्रधृक्।

taṃ devo darśayām āsa kṛtvā hayaśiro mahat. sāṅgān āvartayan vedān kamaṇḍalugaṇitradhṛk.

ततो ऽश्वशिरसं दृष्ट्वा तं देवम् अमितौजसम्। लोककर्ता प्रभुर् ब्रह्मा लोकानां हितकाम्यया।

tato 'śvaśirasaṃ dṛṣṭvā taṃ devam amitaujasam. lokakartā prabhur brahmā lokānāṃ hitakāmyayā.

मूर्ध्ना प्रणम्य वरदं तस्थौ प्राञ्जलिर् अग्रतः। स परिष्वज्य देवेन वचनं श्रावितस् तदा।

mūrdhnā praṇamya varadaṃ tasthau prāñjalir agrataḥ. sa pariṣvajya devena vacanaṃ śrāvitas tadā.

लोककार्यगतीः सर्वास् त्वं चिन्तय यथाविधि। धाता त्वं सर्वभूतानां त्वं प्रभुर् जगतो गुरुः। त्वय्य् आवेशितभारो ऽहं धृतिं प्राप्स्याम्य् अथाञ्जसा।

lokakāryagatīḥ sarvās tvaṃ cintaya yathāvidhi. dhātā tvaṃ sarvabhūtānāṃ tvaṃ prabhur jagato guruḥ. tvayy āveśitabhāro 'haṃ dhṛtiṃ prāpsyāmy athāñjasā.

यदा च सुरकार्यं ते अविषह्यं भविष्यति। प्रादुर्भावं गमिष्यामि तदात्मज्ञानदेशिकः।

yadā ca surakāryaṃ te aviṣahyaṃ bhaviṣyati. prādurbhāvaṃ gamiṣyāmi tadātmajñānadeśikaḥ.

एवम् उक्त्वा हयशिरास् तत्रैवान्तरधीयत। तेनानुशिष्टो ब्रह्मापि स्वं लोकम् अचिराद् गतः।

evam uktvā hayaśirās tatraivāntaradhīyata. tenānuśiṣṭo brahmāpi svaṃ lokam acirād gataḥ.

एवम् एष महाभागः पद्मनाभः सनातनः। यज्ञेष्व् अग्रहरः प्रोक्तो यज्ञधारी च नित्यदा।

evam eṣa mahābhāgaḥ padmanābhaḥ sanātanaḥ. yajñeṣv agraharaḥ prokto yajñadhārī ca nityadā.

निवृत्तिं चास्थितो धर्मं गतिम् अक्षयधर्मिणाम्। प्रवृत्तिधर्मान् विदधे कृत्वा लोकस्य चित्रताम्।

nivṛttiṃ cāsthito dharmaṃ gatim akṣayadharmiṇām. pravṛttidharmān vidadhe kṛtvā lokasya citratām.

स आदिः स मध्यः स चान्तः प्रजानां; स धाता स धेयः स कर्ता स कार्यम्। युगान्ते स सुप्तः सुसंक्षिप्य लोकान्; युगादौ प्रबुद्धो जगद् ध्य् उत्ससर्ज। स आदिः स च मध्यं वै बुद्धः सृजति वै जगत्।

sa ādiḥ sa madhyaḥ sa cāntaḥ prajānāṃ; sa dhātā sa dheyaḥ sa kartā sa kāryam. yugānte sa suptaḥ susaṃkṣipya lokān; yugādau prabuddho jagad dhy utsasarja. sa ādiḥ sa ca madhyaṃ vai buddhaḥ sṛjati vai jagat.

तस्मै नमध्वं देवाय निर्गुणाय गुणात्मने। अजाय विश्वरूपाय धाम्ने सर्वदिवौकसाम्।

tasmai namadhvaṃ devāya nirguṇāya guṇātmane. ajāya viśvarūpāya dhāmne sarvadivaukasām.

महाभूताधिपतये रुद्राणां पतये तथा। आदित्यपतये चैव वसूनां पतये तथा।

mahābhūtādhipataye rudrāṇāṃ pataye tathā. ādityapataye caiva vasūnāṃ pataye tathā.

अश्विभ्यां पतये चैव मरुतां पतये तथा। वेदयज्ञाधिपतये वेदाङ्गपतये ऽपि च।

aśvibhyāṃ pataye caiva marutāṃ pataye tathā. vedayajñādhipataye vedāṅgapataye 'pi ca.

समुद्रवासिने नित्यं हरये मुञ्जकेशिने। शान्तये सर्वभूतानां मोक्षधर्मानुभाषिणे।

samudravāsine nityaṃ haraye muñjakeśine. śāntaye sarvabhūtānāṃ mokṣadharmānubhāṣiṇe.

तपसां तेजसां चैव पतये यशसो ऽपि च। वाचश् च पतये नित्यं सरितां पतये तथा।

tapasāṃ tejasāṃ caiva pataye yaśaso 'pi ca. vācaś ca pataye nityaṃ saritāṃ pataye tathā.

कपर्दिने वराहाय एकशृङ्गाय धीमते। विवस्वते ऽश्वशिरसे चतुर्मूर्तिधृते सदा।

kapardine varāhāya ekaśṛṅgāya dhīmate. vivasvate 'śvaśirase caturmūrtidhṛte sadā.

गुह्याय ज्ञानदृश्याय अक्षराय क्षराय च। एष देवः संचरति सर्वत्रगतिर् अव्ययः।

guhyāya jñānadṛśyāya akṣarāya kṣarāya ca. eṣa devaḥ saṃcarati sarvatragatir avyayaḥ.

एवम् एतत् पुरा दृष्टं मया वै ज्ञानचक्षुषा। कथितं तच् च वः सर्वं मया पृष्टेन तत्त्वतः।

evam etat purā dṛṣṭaṃ mayā vai jñānacakṣuṣā. kathitaṃ tac ca vaḥ sarvaṃ mayā pṛṣṭena tattvataḥ.

क्रियतां मद्वचः शिष्याः सेव्यतां हरिर् ईश्वरः। गीयतां वेदशब्दैश् च पूज्यतां च यथाविधि।

kriyatāṃ madvacaḥ śiṣyāḥ sevyatāṃ harir īśvaraḥ. gīyatāṃ vedaśabdaiś ca pūjyatāṃ ca yathāvidhi.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्तास् तु वयं तेन वेदव्यासेन धीमता। सर्वे शिष्याः सुतश् चास्य शुकः परमधर्मवित्।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktās tu vayaṃ tena vedavyāsena dhīmatā. sarve śiṣyāḥ sutaś cāsya śukaḥ paramadharmavit.

स चास्माकम् उपाध्यायः सहास्माभिर् विशां पते। चतुर्वेदोद्गताभिश् च ऋग्भिस् तम् अभितुष्टुवे।

sa cāsmākam upādhyāyaḥ sahāsmābhir viśāṃ pate. caturvedodgatābhiś ca ṛgbhis tam abhituṣṭuve.

एतत् ते सर्वम् आख्यातं यन् मां त्वं परिपृच्छसि। एवं मे ऽकथयद् राजन् पुरा द्वैपायनो गुरुः।

etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi. evaṃ me 'kathayad rājan purā dvaipāyano guruḥ.

यश् चेदं शृणुयान् नित्यं यश् चेदं परिकीर्तयेत्। नमो भगवते कृत्वा समाहितमना नरः।

yaś cedaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaś cedaṃ parikīrtayet. namo bhagavate kṛtvā samāhitamanā naraḥ.

भवत्य् अरोगो द्युतिमान् बलरूपसमन्वितः। आतुरो मुच्यते रोगाद् बद्धो मुच्येत बन्धनात्।

bhavaty arogo dyutimān balarūpasamanvitaḥ. āturo mucyate rogād baddho mucyeta bandhanāt.

कामकामी लभेत् कामं दीर्घम् आयुर् अवाप्नुयात्। ब्राह्मणः सर्ववेदी स्यात् क्षत्रियो विजयी भवेत्। वैश्यो विपुललाभः स्याच् छूद्रः सुखम् अवाप्नुयात्।

kāmakāmī labhet kāmaṃ dīrgham āyur avāpnuyāt. brāhmaṇaḥ sarvavedī syāt kṣatriyo vijayī bhavet. vaiśyo vipulalābhaḥ syāc chūdraḥ sukham avāpnuyāt.

अपुत्रो लभते पुत्रं कन्या चैवेप्सितं पतिम्। लग्नगर्भा विमुच्येत गर्भिणी जनयेत् सुतम्। वन्ध्या प्रसवम् आप्नोति पुत्रपौत्रसमृद्धिमत्।

aputro labhate putraṃ kanyā caivepsitaṃ patim. lagnagarbhā vimucyeta garbhiṇī janayet sutam. vandhyā prasavam āpnoti putrapautrasamṛddhimat.

क्षेमेण गच्छेद् अध्वानम् इदं यः पठते पथि। यो यं कामं कामयते स तम् आप्नोति च ध्रुवम्। इत्य् आह भगवान् व्यासः पराशरसुतः प्रभुः।

kṣemeṇa gacched adhvānam idaṃ yaḥ paṭhate pathi. yo yaṃ kāmaṃ kāmayate sa tam āpnoti ca dhruvam. ity āha bhagavān vyāsaḥ parāśarasutaḥ prabhuḥ.

इदं महर्षेर् वचनं विनिश्चितं; महात्मनः पुरुषवरस्य कीर्तनम्। समागमं चर्षिदिवौकसाम् इमं; निशम्य भक्ताः सुसुखं लभन्ते।

idaṃ maharṣer vacanaṃ viniścitaṃ; mahātmanaḥ puruṣavarasya kīrtanam. samāgamaṃ carṣidivaukasām imaṃ; niśamya bhaktāḥ susukhaṃ labhante.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...