महाभारत 12.323 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 323→

[mh-12-323] • 57 श्लोकाः

भीष्म उवाच। ततो ऽतीते महाकल्पे उत्पन्ने ऽङ्गिरसः सुते। बभूवुर् निर्वृता देवा जाते देवपुरोहिते।

bhīṣma uvāca. tato 'tīte mahākalpe utpanne 'ṅgirasaḥ sute. babhūvur nirvṛtā devā jāte devapurohite.

बृहद् ब्रह्म महच् चेति शब्दाः पर्यायवाचकाः। एभिः समन्वितो राजन् गुणैर् विद्वान् बृहस्पतिः।

bṛhad brahma mahac ceti śabdāḥ paryāyavācakāḥ. ebhiḥ samanvito rājan guṇair vidvān bṛhaspatiḥ.

तस्य शिष्यो बभूवाग्र्यो राजोपरिचरो वसुः। अधीतवांस् तदा शास्त्रं सम्यक् चित्रशिखण्डिजम्।

tasya śiṣyo babhūvāgryo rājoparicaro vasuḥ. adhītavāṃs tadā śāstraṃ samyak citraśikhaṇḍijam.

स राजा भावितः पूर्वं दैवेन विधिना वसुः। पालयाम् आस पृथिवीं दिवम् आखण्डलो यथा।

sa rājā bhāvitaḥ pūrvaṃ daivena vidhinā vasuḥ. pālayām āsa pṛthivīṃ divam ākhaṇḍalo yathā.

तस्य यज्ञो महान् आसीद् अश्वमेधो महात्मनः। बृहस्पतिर् उपाध्यायस् तत्र होता बभूव ह।

tasya yajño mahān āsīd aśvamedho mahātmanaḥ. bṛhaspatir upādhyāyas tatra hotā babhūva ha.

प्रजापतिसुताश् चात्र सदस्यास् त्व् अभवंस् त्रयः। एकतश् च द्वितश् चैव त्रितश् चैव महर्षयः।

prajāpatisutāś cātra sadasyās tv abhavaṃs trayaḥ. ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ.

धनुषाक्षो ऽथ रैभ्यश् च अर्वावसुपरावसू। ऋषिर् मेधातिथिश् चैव ताण्ड्यश् चैव महान् ऋषिः।

dhanuṣākṣo 'tha raibhyaś ca arvāvasuparāvasū. ṛṣir medhātithiś caiva tāṇḍyaś caiva mahān ṛṣiḥ.

ऋषिः शक्तिर् महाभागस् तथा वेदशिराश् च यः। कपिलश् च ऋषिश्रेष्ठः शालिहोत्रपितामहः।

ṛṣiḥ śaktir mahābhāgas tathā vedaśirāś ca yaḥ. kapilaś ca ṛṣiśreṣṭhaḥ śālihotrapitāmahaḥ.

आद्यः कठस् तैत्तिरिश् च वैशंपायनपूर्वजः। कण्वो ऽथ देवहोत्रश् च एते षोडश कीर्तिताः। संभृताः सर्वसंभारास् तस्मिन् राजन् महाक्रतौ।

ādyaḥ kaṭhas taittiriś ca vaiśaṃpāyanapūrvajaḥ. kaṇvo 'tha devahotraś ca ete ṣoḍaśa kīrtitāḥ. saṃbhṛtāḥ sarvasaṃbhārās tasmin rājan mahākratau.

न तत्र पशुघातो ऽभूत् स राजैवं स्थितो ऽभवत्। अहिंस्रः शुचिर् अक्षुद्रो निराशीः कर्मसंस्तुतः। आरण्यकपदोद्गीता भागास् तत्रोपकल्पिताः।

na tatra paśughāto 'bhūt sa rājaivaṃ sthito 'bhavat. ahiṃsraḥ śucir akṣudro nirāśīḥ karmasaṃstutaḥ. āraṇyakapadodgītā bhāgās tatropakalpitāḥ.

प्रीतस् ततो ऽस्य भगवान् देवदेवः पुरातनः। साक्षात् तं दर्शयाम् आस सो ऽदृश्यो ऽन्येन केन चित्।

prītas tato 'sya bhagavān devadevaḥ purātanaḥ. sākṣāt taṃ darśayām āsa so 'dṛśyo 'nyena kena cit.

स्वयं भागम् उपाघ्राय पुरोडाशं गृहीतवान्। अदृश्येन हृतो भागो देवेन हरिमेधसा।

svayaṃ bhāgam upāghrāya puroḍāśaṃ gṛhītavān. adṛśyena hṛto bhāgo devena harimedhasā.

बृहस्पतिस् ततः क्रुद्धः स्रुवम् उद्यम्य वेगितः। आकाशं घ्नन् स्रुवः पातै रोषाद् अश्रूण्य् अवर्तयत्।

bṛhaspatis tataḥ kruddhaḥ sruvam udyamya vegitaḥ. ākāśaṃ ghnan sruvaḥ pātai roṣād aśrūṇy avartayat.

उवाच चोपरिचरं मया भागो ऽयम् उद्यतः। ग्राह्यः स्वयं हि देवेन मत्प्रत्यक्षं न संशयः।

uvāca coparicaraṃ mayā bhāgo 'yam udyataḥ. grāhyaḥ svayaṃ hi devena matpratyakṣaṃ na saṃśayaḥ.

उद्यता यज्ञभागा हि साक्षात् प्राप्ताः सुरैर् इह। किमर्थम् इह न प्राप्तो दर्शनं स हरिर् विभुः।

udyatā yajñabhāgā hi sākṣāt prāptāḥ surair iha. kimartham iha na prāpto darśanaṃ sa harir vibhuḥ.

ततः स तं समुद्धूतं भूमिपालो महान् वसुः। प्रसादयाम् आस मुनिं सदस्यास् ते च सर्वशः। उपरिचरवसुर् उवाच। हुतं त्वयावदानीह पुरोडाशस्य यावती। गृहीता देवदेवेन मत्प्रत्यक्षं न संशयः। इत्य् एवम् उक्तो वसुना सरोषश् चाब्रवीद् गुरुः। न यजेयम् अहं चात्र परिभूतस् त्वयानघ। त्वया पशुर् वारितश् च कृतः पिष्टमयः पशुः। वसुर् उवाच। त्वं देवं पश्यसे नित्यं न पश्येयम् अहं कथम्। पशुहिंसा वारिता च यजुर्वेदादिमन्त्रतः। अहं न वारये हिंसां द्रक्ष्याम्य् एकान्तिको हरिम्। भीष्म उवाच। तस्मात् कोपो न कर्तव्यो भवता गुरुणा मयि। वसुम् एवं ब्रुवाणं तु क्रुद्ध एव बृहस्पतिः। उवाच ऋत्विजश् चैव किं नः कर्मेति वारयन्। अथैकतो द्वितश् चैव त्रितश् चैव महर्षयः।

tataḥ sa taṃ samuddhūtaṃ bhūmipālo mahān vasuḥ. prasādayām āsa muniṃ sadasyās te ca sarvaśaḥ. uparicaravasur uvāca. hutaṃ tvayāvadānīha puroḍāśasya yāvatī. gṛhītā devadevena matpratyakṣaṃ na saṃśayaḥ. ity evam ukto vasunā saroṣaś cābravīd guruḥ. na yajeyam ahaṃ cātra paribhūtas tvayānagha. tvayā paśur vāritaś ca kṛtaḥ piṣṭamayaḥ paśuḥ. vasur uvāca. tvaṃ devaṃ paśyase nityaṃ na paśyeyam ahaṃ katham. paśuhiṃsā vāritā ca yajurvedādimantrataḥ. ahaṃ na vāraye hiṃsāṃ drakṣyāmy ekāntiko harim. bhīṣma uvāca. tasmāt kopo na kartavyo bhavatā guruṇā mayi. vasum evaṃ bruvāṇaṃ tu kruddha eva bṛhaspatiḥ. uvāca ṛtvijaś caiva kiṃ naḥ karmeti vārayan. athaikato dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ.

ऊचुश् चैनम् असंभ्रान्ता न रोषं कर्तुम् अर्हसि। शृणु त्वं वचनं पुत्र अस्माभिः समुदाहृतम्। नैष धर्मः कृतयुगे यस् त्वं रोषम् अचीकृथाः।

ūcuś cainam asaṃbhrāntā na roṣaṃ kartum arhasi. śṛṇu tvaṃ vacanaṃ putra asmābhiḥ samudāhṛtam. naiṣa dharmaḥ kṛtayuge yas tvaṃ roṣam acīkṛthāḥ.

अरोषणो ह्य् असौ देवो यस्य भागो ऽयम् उद्यतः। न स शक्यस् त्वया द्रष्टुम् अस्माभिर् वा बृहस्पते। यस्य प्रसादं कुरुते स वै तं द्रष्टुम् अर्हति।

aroṣaṇo hy asau devo yasya bhāgo 'yam udyataḥ. na sa śakyas tvayā draṣṭum asmābhir vā bṛhaspate. yasya prasādaṃ kurute sa vai taṃ draṣṭum arhati.

एकतद्वितत्रिता ऊचुः। एकतद्वितत्रितश् चोचुस् ततश् चित्रशिखण्डिनः। वयं हि ब्रह्मणः पुत्रा मानसाः परिकीर्तिताः। गता निःश्रेयसार्थं हि कदा चिद् दिशम् उत्तराम्।

ekatadvitatritā ūcuḥ. ekatadvitatritaś cocus tataś citraśikhaṇḍinaḥ. vayaṃ hi brahmaṇaḥ putrā mānasāḥ parikīrtitāḥ. gatā niḥśreyasārthaṃ hi kadā cid diśam uttarām.

तप्त्वा वर्षसहस्राणि चत्वारि तप उत्तमम्। एकपादस्थिताः सम्यक् काष्ठभूताः समाहिताः।

taptvā varṣasahasrāṇi catvāri tapa uttamam. ekapādasthitāḥ samyak kāṣṭhabhūtāḥ samāhitāḥ.

मेरोर् उत्तरभागे तु क्षीरोदस्यानुकूलतः। स देशो यत्र नस् तप्तं तपः परमदारुणम्। कथं पश्येमहि वयं देवं नारायणं त्व् इति। वरेण्यं वरदं तं वै देवदेवं सनातनम्।

meror uttarabhāge tu kṣīrodasyānukūlataḥ. sa deśo yatra nas taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam. kathaṃ paśyemahi vayaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ tv iti. vareṇyaṃ varadaṃ taṃ vai devadevaṃ sanātanam.

ततो व्रतस्यावभृथे वाग् उवाचाशरीरिणी। स्निग्धगम्भीरया वाचा प्रहर्षणकरी विभो। सुतप्तं वस् तपो विप्राः प्रसन्नेनान्तरात्मना।

tato vratasyāvabhṛthe vāg uvācāśarīriṇī. snigdhagambhīrayā vācā praharṣaṇakarī vibho. sutaptaṃ vas tapo viprāḥ prasannenāntarātmanā.

यूयं जिज्ञासवो भक्ताः कथं द्रक्ष्यथ तं प्रभुम्। क्षीरोदधेर् उत्तरतः श्वेतद्वीपो महाप्रभः।

yūyaṃ jijñāsavo bhaktāḥ kathaṃ drakṣyatha taṃ prabhum. kṣīrodadher uttarataḥ śvetadvīpo mahāprabhaḥ.

तत्र नारायणपरा मानवाश् चन्द्रवर्चसः। एकान्तभावोपगतास् ते भक्ताः पुरुषोत्तमम्।

tatra nārāyaṇaparā mānavāś candravarcasaḥ. ekāntabhāvopagatās te bhaktāḥ puruṣottamam.

ते सहस्रार्चिषं देवं प्रविशन्ति सनातनम्। अतीन्द्रिया निराहारा अनिष्पन्दाः सुगन्धिनः।

te sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśanti sanātanam. atīndriyā nirāhārā aniṣpandāḥ sugandhinaḥ.

एकान्तिनस् ते पुरुषाः श्वेतद्वीपनिवासिनः। गच्छध्वं तत्र मुनयस् तत्रात्मा मे प्रकाशितः।

ekāntinas te puruṣāḥ śvetadvīpanivāsinaḥ. gacchadhvaṃ tatra munayas tatrātmā me prakāśitaḥ.

अथ श्रुत्वा वयं सर्वे वाचं ताम् अशरीरिणीम्। यथाख्यातेन मार्गेण तं देशं प्रतिपेदिरे।

atha śrutvā vayaṃ sarve vācaṃ tām aśarīriṇīm. yathākhyātena mārgeṇa taṃ deśaṃ pratipedire.

प्राप्य श्वेतं महाद्वीपं तच्चित्तास् तद्दिदृक्षवः। सहसाभिहताः सर्वे तेजसा तस्य मोहिताः। ततो नो दृष्टिविषयस् तदा प्रतिहतो ऽभवत्।

prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ taccittās taddidṛkṣavaḥ. sahasābhihatāḥ sarve tejasā tasya mohitāḥ. tato no dṛṣṭiviṣayas tadā pratihato 'bhavat.

न च पश्याम पुरुषं तत्तेजोहृतदर्शनाः। ततो नः प्रादुरभवद् विज्ञानं देवयोगजम्।

na ca paśyāma puruṣaṃ tattejohṛtadarśanāḥ. tato naḥ prādurabhavad vijñānaṃ devayogajam.

न किलातप्ततपसा शक्यते द्रष्टुम् अञ्जसा। ततः पुनर् वर्षशतं तप्त्वा तात्कालिकं महत्।

na kilātaptatapasā śakyate draṣṭum añjasā. tataḥ punar varṣaśataṃ taptvā tātkālikaṃ mahat.

व्रतावसाने सुशुभान् नरान् ददृशिरे वयम्। श्वेतांश् चन्द्रप्रतीकाशान् सर्वलक्षणलक्षितान्।

vratāvasāne suśubhān narān dadṛśire vayam. śvetāṃś candrapratīkāśān sarvalakṣaṇalakṣitān.

नित्याञ्जलिकृतान् ब्रह्म जपतः प्रागुदङ्मुखान्। मानसो नाम स जपो जप्यते तैर् महात्मभिः। तेनैकाग्रमनस्त्वेन प्रीतो भवति वै हरिः।

nityāñjalikṛtān brahma japataḥ prāgudaṅmukhān. mānaso nāma sa japo japyate tair mahātmabhiḥ. tenaikāgramanastvena prīto bhavati vai hariḥ.

या भवेन् मुनिशार्दूल भाः सूर्यस्य युगक्षये। एकैकस्य प्रभा तादृक् साभवन् मानवस्य ह।

yā bhaven muniśārdūla bhāḥ sūryasya yugakṣaye. ekaikasya prabhā tādṛk sābhavan mānavasya ha.

तेजोनिवासः स द्वीप इति वै मेनिरे वयम्। न तत्राभ्यधिकः कश् चित् सर्वे ते समतेजसः।

tejonivāsaḥ sa dvīpa iti vai menire vayam. na tatrābhyadhikaḥ kaś cit sarve te samatejasaḥ.

अथ सूर्यसहस्रस्य प्रभां युगपद् उत्थिताम्। सहसा दृष्टवन्तः स्म पुनर् एव बृहस्पते।

atha sūryasahasrasya prabhāṃ yugapad utthitām. sahasā dṛṣṭavantaḥ sma punar eva bṛhaspate.

सहिताश् चाभ्यधावन्त ततस् ते मानवा द्रुतम्। कृताञ्जलिपुटा हृष्टा नम इत्य् एव वादिनः।

sahitāś cābhyadhāvanta tatas te mānavā drutam. kṛtāñjalipuṭā hṛṣṭā nama ity eva vādinaḥ.

ततो ऽभिवदतां तेषाम् अश्रौष्म विपुलं ध्वनिम्। बलिः किलोपह्रियते तस्य देवस्य तैर् नरैः।

tato 'bhivadatāṃ teṣām aśrauṣma vipulaṃ dhvanim. baliḥ kilopahriyate tasya devasya tair naraiḥ.

वयं तु तेजसा तस्य सहसा हृतचेतसः। न किं चिद् अपि पश्यामो हृतदृष्टिबलेन्द्रियाः।

vayaṃ tu tejasā tasya sahasā hṛtacetasaḥ. na kiṃ cid api paśyāmo hṛtadṛṣṭibalendriyāḥ.

एकस् तु शब्दो ऽविरतः श्रुतो ऽस्माभिर् उदीरितः। आकाशं पूरयन् सर्वं शिक्षाक्षरसमन्वितः। जितं ते पुण्डरीकाक्ष नमस् ते विश्वभावन।

ekas tu śabdo 'virataḥ śruto 'smābhir udīritaḥ. ākāśaṃ pūrayan sarvaṃ śikṣākṣarasamanvitaḥ. jitaṃ te puṇḍarīkākṣa namas te viśvabhāvana.

नमस् ते ऽस्तु हृषीकेश महापुरुषपूर्वज। इति शब्दः श्रुतो ऽस्माभिः शिक्षाक्षरसमीरितः।

namas te 'stu hṛṣīkeśa mahāpuruṣapūrvaja. iti śabdaḥ śruto 'smābhiḥ śikṣākṣarasamīritaḥ.

एतस्मिन्न् अन्तरे वायुः सर्वगन्धवहः शुचिः। दिव्यान्य् उवाह पुष्पाणि कर्मण्याश् चौषधीस् तथा।

etasminn antare vāyuḥ sarvagandhavahaḥ śuciḥ. divyāny uvāha puṣpāṇi karmaṇyāś cauṣadhīs tathā.

तैर् इष्टः पञ्चकालज्ञैर् हरिर् एकान्तिभिर् नरैः। भक्त्या परमया युक्तैर् मनोवाक्कर्मभिस् तदा। नूनं तत्रागतो देवो यथा तैर् वाग् उदीरिता। वयं त्व् एनं न पश्यामो मोहितास् तस्य मायया।

tair iṣṭaḥ pañcakālajñair harir ekāntibhir naraiḥ. bhaktyā paramayā yuktair manovākkarmabhis tadā. nūnaṃ tatrāgato devo yathā tair vāg udīritā. vayaṃ tv enaṃ na paśyāmo mohitās tasya māyayā.

मारुते संनिवृत्ते च बलौ च प्रतिपादिते। चिन्ताव्याकुलितात्मानो जाताः स्मो ऽङ्गिरसां वर।

mārute saṃnivṛtte ca balau ca pratipādite. cintāvyākulitātmāno jātāḥ smo 'ṅgirasāṃ vara.

मानवानां सहस्रेषु तेषु वै शुद्धयोनिषु। अस्मान् न कश् चिन् मनसा चक्षुषा वाप्य् अपूजयत्।

mānavānāṃ sahasreṣu teṣu vai śuddhayoniṣu. asmān na kaś cin manasā cakṣuṣā vāpy apūjayat.

ते ऽपि स्वस्था मुनिगणा एकभावम् अनुव्रताः। नास्मासु दधिरे भावं ब्रह्मभावम् अनुष्ठिताः।

te 'pi svasthā munigaṇā ekabhāvam anuvratāḥ. nāsmāsu dadhire bhāvaṃ brahmabhāvam anuṣṭhitāḥ.

ततो ऽस्मान् सुपरिश्रान्तांस् तपसा चापि कर्शितान्। उवाच खस्थं किम् अपि भूतं तत्राशरीरकम्।

tato 'smān supariśrāntāṃs tapasā cāpi karśitān. uvāca khasthaṃ kim api bhūtaṃ tatrāśarīrakam.

दृष्टा वः पुरुषाः श्वेताः सर्वेन्द्रियविवर्जिताः। दृष्टो भवति देवेश एभिर् दृष्टैर् द्विजोत्तमाः।

dṛṣṭā vaḥ puruṣāḥ śvetāḥ sarvendriyavivarjitāḥ. dṛṣṭo bhavati deveśa ebhir dṛṣṭair dvijottamāḥ.

गच्छध्वं मुनयः सर्वे यथागतम् इतो ऽचिरात्। न स शक्यो अभक्तेन द्रष्टुं देवः कथं चन।

gacchadhvaṃ munayaḥ sarve yathāgatam ito 'cirāt. na sa śakyo abhaktena draṣṭuṃ devaḥ kathaṃ cana.

कामं कालेन महता एकान्तित्वं समागतैः। शक्यो द्रष्टुं स भगवान् प्रभामण्डलदुर्दृशः।

kāmaṃ kālena mahatā ekāntitvaṃ samāgataiḥ. śakyo draṣṭuṃ sa bhagavān prabhāmaṇḍaladurdṛśaḥ.

महत् कार्यं तु कर्तव्यं युष्माभिर् द्विजसत्तमाः। इतः कृतयुगे ऽतीते विपर्यासं गते ऽपि च।

mahat kāryaṃ tu kartavyaṃ yuṣmābhir dvijasattamāḥ. itaḥ kṛtayuge 'tīte viparyāsaṃ gate 'pi ca.

वैवस्वते ऽन्तरे विप्राः प्राप्ते त्रेतायुगे ततः। सुराणां कार्यसिद्ध्यर्थं सहाया वै भविष्यथ।

vaivasvate 'ntare viprāḥ prāpte tretāyuge tataḥ. surāṇāṃ kāryasiddhyarthaṃ sahāyā vai bhaviṣyatha.

ततस् तद् अद्भुतं वाक्यं निशम्यैवं स्म सोमप। तस्य प्रसादात् प्राप्ताः स्मो देशम् ईप्सितम् अञ्जसा।

tatas tad adbhutaṃ vākyaṃ niśamyaivaṃ sma somapa. tasya prasādāt prāptāḥ smo deśam īpsitam añjasā.

एवं सुतपसा चैव हव्यकव्यैस् तथैव च। देवो ऽस्माभिर् न दृष्टः स कथं त्वं द्रष्टुम् अर्हसि। नारायणो महद् भूतं विश्वसृग् घव्यकव्यभुक्। अनादिनिधनो ऽव्यक्तो देवदानवपूजितः।

evaṃ sutapasā caiva havyakavyais tathaiva ca. devo 'smābhir na dṛṣṭaḥ sa kathaṃ tvaṃ draṣṭum arhasi. nārāyaṇo mahad bhūtaṃ viśvasṛg ghavyakavyabhuk. anādinidhano 'vyakto devadānavapūjitaḥ.

भीष्म उवाच। एवम् एकतवाक्येन द्वितत्रितमतेन च। अनुनीतः सदस्यैश् च बृहस्पतिर् उदारधीः। समानीय ततो यज्ञं दैवतं समपूजयत्।

bhīṣma uvāca. evam ekatavākyena dvitatritamatena ca. anunītaḥ sadasyaiś ca bṛhaspatir udāradhīḥ. samānīya tato yajñaṃ daivataṃ samapūjayat.

समाप्तयज्ञो राजापि प्रजाः पालितवान् वसुः। ब्रह्मशापाद् दिवो भ्रष्टः प्रविवेश महीं ततः। स राजा राजशार्दूल सत्यधर्मपरायणः।

samāptayajño rājāpi prajāḥ pālitavān vasuḥ. brahmaśāpād divo bhraṣṭaḥ praviveśa mahīṃ tataḥ. sa rājā rājaśārdūla satyadharmaparāyaṇaḥ.

अन्तर्भूमिगतश् चैव सततं धर्मवत्सलः। नारायणपरो भूत्वा नारायणपदं जगौ।

antarbhūmigataś caiva satataṃ dharmavatsalaḥ. nārāyaṇaparo bhūtvā nārāyaṇapadaṃ jagau.

तस्यैव च प्रसादेन पुनर् एवोत्थितस् तु सः। महीतलाद् गतः स्थानं ब्रह्मणः समनन्तरम्। परां गतिम् अनुप्राप्त इति नैष्ठिकम् अञ्जसा।

tasyaiva ca prasādena punar evotthitas tu saḥ. mahītalād gataḥ sthānaṃ brahmaṇaḥ samanantaram. parāṃ gatim anuprāpta iti naiṣṭhikam añjasā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...