महाभारत 12.322 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 322→

[mh-12-322] • 52 श्लोकाः

भीष्म उवाच। स एवम् उक्तो द्विपदां वरिष्ठो; नारायणेनोत्तमपूरुषेण। जगाद वाक्यं द्विपदां वरिष्ठं; नारायणं लोकहिताधिवासम्।

bhīṣma uvāca. sa evam ukto dvipadāṃ variṣṭho; nārāyaṇenottamapūruṣeṇa. jagāda vākyaṃ dvipadāṃ variṣṭhaṃ; nārāyaṇaṃ lokahitādhivāsam.

यदर्थम् आत्मप्रभवेह जन्म; तवोत्तमं धर्मगृहे चतुर्धा। तत् साध्यतां लोकहितार्थम् अद्य; गच्छामि द्रष्टुं प्रकृतिं तवाद्याम्।

yadartham ātmaprabhaveha janma; tavottamaṃ dharmagṛhe caturdhā. tat sādhyatāṃ lokahitārtham adya; gacchāmi draṣṭuṃ prakṛtiṃ tavādyām.

वेदाः स्वधीता मम लोकनाथ; तप्तं तपो नानृतम् उक्तपूर्वम्। पूजां गुरूणां सततं करोमि; परस्य गुह्यं न च भिन्नपूर्वम्।

vedāḥ svadhītā mama lokanātha; taptaṃ tapo nānṛtam uktapūrvam. pūjāṃ gurūṇāṃ satataṃ karomi; parasya guhyaṃ na ca bhinnapūrvam.

गुप्तानि चत्वारि यथागमं मे; शत्रौ च मित्रे च समो ऽस्मि नित्यम्। तं चादिदेवं सततं प्रपन्न; एकान्तभावेन वृणोम्य् अजस्रम्। एभिर् विशेषैः परिशुद्धसत्त्वः; कस्मान् न पश्येयम् अनन्तम् ईशम्।

guptāni catvāri yathāgamaṃ me; śatrau ca mitre ca samo 'smi nityam. taṃ cādidevaṃ satataṃ prapanna; ekāntabhāvena vṛṇomy ajasram. ebhir viśeṣaiḥ pariśuddhasattvaḥ; kasmān na paśyeyam anantam īśam.

तत् पारमेष्ठ्यस्य वचो निशम्य; नारायणः सात्वतधर्मगोप्ता। तस्माद् अनुज्ञां मम देहि देव। तं वै दृष्ट्वा कृतकृत्यो भवामि। गच्छेति तं नारदम् उक्तवान् स; संपूजयित्वात्मविधिक्रियाभिः।

tat pārameṣṭhyasya vaco niśamya; nārāyaṇaḥ sātvatadharmagoptā. tasmād anujñāṃ mama dehi deva. taṃ vai dṛṣṭvā kṛtakṛtyo bhavāmi. gaccheti taṃ nāradam uktavān sa; saṃpūjayitvātmavidhikriyābhiḥ.

ततो विसृष्टः परमेष्ठिपुत्रः; सो ऽभ्यर्चयित्वा तम् ऋषिं पुराणम्। खम् उत्पपातोत्तमवेगयुक्तस्; ततो ऽधिमेरौ सहसा निलिल्ये।

tato visṛṣṭaḥ parameṣṭhiputraḥ; so 'bhyarcayitvā tam ṛṣiṃ purāṇam. kham utpapātottamavegayuktas; tato 'dhimerau sahasā nililye.

तत्रावतस्थे च मुनिर् मुहूर्तम्; एकान्तम् आसाद्य गिरेः स शृङ्गे। आलोकयन्न् उत्तरपश्चिमेन; ददर्श चात्यद्भुतरूपयुक्तम्।

tatrāvatasthe ca munir muhūrtam; ekāntam āsādya gireḥ sa śṛṅge. ālokayann uttarapaścimena; dadarśa cātyadbhutarūpayuktam.

क्षीरोदधेर् उत्तरतो हि द्वीपः; श्वेतः स नाम्ना प्रथितो विशालः। मेरोः सहस्रैः स हि योजनानां; द्वात्रिंशतोर्ध्वं कविभिर् निरुक्तः।

kṣīrodadher uttarato hi dvīpaḥ; śvetaḥ sa nāmnā prathito viśālaḥ. meroḥ sahasraiḥ sa hi yojanānāṃ; dvātriṃśatordhvaṃ kavibhir niruktaḥ.

अतीन्द्रियाश् चानशनाश् च तत्र; निष्पन्दहीनाः सुसुगन्धिनश् च। श्वेताः पुमांसो गतसर्वपापाश्; चक्षुर्मुषः पापकृतां नराणाम्।

atīndriyāś cānaśanāś ca tatra; niṣpandahīnāḥ susugandhinaś ca. śvetāḥ pumāṃso gatasarvapāpāś; cakṣurmuṣaḥ pāpakṛtāṃ narāṇām.

वज्रास्थिकायाः सममानोन्माना; दिव्यान्वयरूपाः शुभसारोपेताः। छत्राकृतिशीर्षा मेघौघनिनादाः; सत्पुष्करचतुष्का राजीवशतपादाः।

vajrāsthikāyāḥ samamānonmānā; divyānvayarūpāḥ śubhasāropetāḥ. chatrākṛtiśīrṣā meghaughaninādāḥ; satpuṣkaracatuṣkā rājīvaśatapādāḥ.

षष्ट्या दन्तैर् युक्ताः शुक्लैर्; अष्टाभिर् दंष्ट्राभिर् ये। जिह्वाभिर् ये विष्वग्वक्त्रं; लेलिह्यन्ते सूर्यप्रख्यम्।

ṣaṣṭyā dantair yuktāḥ śuklair; aṣṭābhir daṃṣṭrābhir ye. jihvābhir ye viṣvagvaktraṃ; lelihyante sūryaprakhyam.

भक्त्या देवं विश्वोत्पन्नं; यस्मात् सर्वे लोकाः सूताः। वेदा धर्मा मुनयः शान्ता; देवाः सर्वे तस्य विसर्गाः।

bhaktyā devaṃ viśvotpannaṃ; yasmāt sarve lokāḥ sūtāḥ. vedā dharmā munayaḥ śāntā; devāḥ sarve tasya visargāḥ.

युधिष्ठिर उवाच। अतीन्द्रिया निराहारा अनिष्पन्दाः सुगन्धिनः। कथं ते पुरुषा जाताः का तेषां गतिर् उत्तमा।

yudhiṣṭhira uvāca. atīndriyā nirāhārā aniṣpandāḥ sugandhinaḥ. kathaṃ te puruṣā jātāḥ kā teṣāṃ gatir uttamā.

ये विमुक्ता भवन्तीह नरा भरतसत्तम। तेषां लक्षणम् एतद् धि यच् छ्वेतद्वीपवासिनाम्।

ye vimuktā bhavantīha narā bharatasattama. teṣāṃ lakṣaṇam etad dhi yac chvetadvīpavāsinām.

तस्मान् मे संशयं छिन्धि परं कौतूहलं हि मे। त्वं हि सर्वकथारामस् त्वां चैवोपाश्रिता वयम्।

tasmān me saṃśayaṃ chindhi paraṃ kautūhalaṃ hi me. tvaṃ hi sarvakathārāmas tvāṃ caivopāśritā vayam.

भीष्म उवाच। विस्तीर्णैषा कथा राजञ् श्रुता मे पितृसंनिधौ। सैषा तव हि वक्तव्या कथासारो हि स स्मृतः। शंतनोः कथयाम् आस नारदो मुनिसत्तमः। राज्ञा पृष्टः पुरा प्राह तत्राहं श्रुतवान् पुरा।

bhīṣma uvāca. vistīrṇaiṣā kathā rājañ śrutā me pitṛsaṃnidhau. saiṣā tava hi vaktavyā kathāsāro hi sa smṛtaḥ. śaṃtanoḥ kathayām āsa nārado munisattamaḥ. rājñā pṛṣṭaḥ purā prāha tatrāhaṃ śrutavān purā.

राजोपरिचरो नाम बभूवाधिपतिर् भुवः। आखण्डलसखः ख्यातो भक्तो नारायणं हरिम्।

rājoparicaro nāma babhūvādhipatir bhuvaḥ. ākhaṇḍalasakhaḥ khyāto bhakto nārāyaṇaṃ harim.

धार्मिको नित्यभक्तश् च पितॄन् नित्यम् अतन्द्रितः। साम्राज्यं तेन संप्राप्तं नारायणवरात् पुरा।

dhārmiko nityabhaktaś ca pitṝn nityam atandritaḥ. sāmrājyaṃ tena saṃprāptaṃ nārāyaṇavarāt purā.

सात्वतं विधिम् आस्थाय प्राक् सूर्यमुखनिःसृतम्। पूजयाम् आस देवेशं तच्छेषेण पितामहान्।

sātvataṃ vidhim āsthāya prāk sūryamukhaniḥsṛtam. pūjayām āsa deveśaṃ taccheṣeṇa pitāmahān.

पितृशेषेण विप्रांश् च संविभज्याश्रितांश् च सः। शेषान्नभुक् सत्यपरः सर्वभूतेष्व् अहिंसकः। सर्वभावेन भक्तः स देवदेवं जनार्दनम्। अनादिमध्यनिधनं लोककर्तारम् अव्ययम्।

pitṛśeṣeṇa viprāṃś ca saṃvibhajyāśritāṃś ca saḥ. śeṣānnabhuk satyaparaḥ sarvabhūteṣv ahiṃsakaḥ. sarvabhāvena bhaktaḥ sa devadevaṃ janārdanam. anādimadhyanidhanaṃ lokakartāram avyayam.

तस्य नारायणे भक्तिं वहतो ऽमित्रकर्शन। एकशय्यासनं शक्रो दत्तवान् देवराट् स्वयम्।

tasya nārāyaṇe bhaktiṃ vahato 'mitrakarśana. ekaśayyāsanaṃ śakro dattavān devarāṭ svayam.

आत्मा राज्यं धनं चैव कलत्रं वाहनानि च। एतद् भगवते सर्वम् इति तत् प्रेक्षितं सदा।

ātmā rājyaṃ dhanaṃ caiva kalatraṃ vāhanāni ca. etad bhagavate sarvam iti tat prekṣitaṃ sadā.

काम्यनैमित्तिकाजस्रं यज्ञियाः परमक्रियाः। सर्वाः सात्वतम् आस्थाय विधिं चक्रे समाहितः।

kāmyanaimittikājasraṃ yajñiyāḥ paramakriyāḥ. sarvāḥ sātvatam āsthāya vidhiṃ cakre samāhitaḥ.

पञ्चरात्रविदो मुख्यास् तस्य गेहे महात्मनः। प्रायणं भगवत्प्रोक्तं भुञ्जते चाग्रभोजनम्।

pañcarātravido mukhyās tasya gehe mahātmanaḥ. prāyaṇaṃ bhagavatproktaṃ bhuñjate cāgrabhojanam.

तस्य प्रशासतो राज्यं धर्मेणामित्रघातिनः। नानृता वाक् समभवन् मनो दुष्टं न चाभवत्। न च कायेन कृतवान् स पापं परम् अण्व् अपि।

tasya praśāsato rājyaṃ dharmeṇāmitraghātinaḥ. nānṛtā vāk samabhavan mano duṣṭaṃ na cābhavat. na ca kāyena kṛtavān sa pāpaṃ param aṇv api.

ये हि ते मुनयः ख्याताः सप्त चित्रशिखण्डिनः। तैर् एकमतिभिर् भूत्वा यत् प्रोक्तं शास्त्रम् उत्तमम्। वेदैश् चतुर्भिः समितं कृतं मेरौ महागिरौ। आस्यैः सप्तभिर् उद्गीर्णं लोकधर्मम् अनुत्तमम्।

ye hi te munayaḥ khyātāḥ sapta citraśikhaṇḍinaḥ. tair ekamatibhir bhūtvā yat proktaṃ śāstram uttamam. vedaiś caturbhiḥ samitaṃ kṛtaṃ merau mahāgirau. āsyaiḥ saptabhir udgīrṇaṃ lokadharmam anuttamam.

मरीचिर् अत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः। वसिष्ठश् च महातेजा एते चित्रशिखण्डिनः।

marīcir atryaṅgirasau pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ. vasiṣṭhaś ca mahātejā ete citraśikhaṇḍinaḥ.

सप्त प्रकृतयो ह्य् एतास् तथा स्वायंभुवो ऽष्टमः। एताभिर् धार्यते लोकस् ताभ्यः शास्त्रं विनिःसृतम्।

sapta prakṛtayo hy etās tathā svāyaṃbhuvo 'ṣṭamaḥ. etābhir dhāryate lokas tābhyaḥ śāstraṃ viniḥsṛtam.

एकाग्रमनसो दान्ता मुनयः संयमे रताः। भूतभव्यभविष्यज्ञाः सत्यधर्मपरायणाः। इदं श्रेय इदं ब्रह्म इदं हितम् अनुत्तमम्। लोकान् संचिन्त्य मनसा ततः शास्त्रं प्रचक्रिरे।

ekāgramanaso dāntā munayaḥ saṃyame ratāḥ. bhūtabhavyabhaviṣyajñāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ. idaṃ śreya idaṃ brahma idaṃ hitam anuttamam. lokān saṃcintya manasā tataḥ śāstraṃ pracakrire.

तत्र धर्मार्थकामा हि मोक्षः पश्चाच् च कीर्तितः। मर्यादा विविधाश् चैव दिवि भूमौ च संस्थिताः।

tatra dharmārthakāmā hi mokṣaḥ paścāc ca kīrtitaḥ. maryādā vividhāś caiva divi bhūmau ca saṃsthitāḥ.

आराध्य तपसा देवं हरिं नारायणं प्रभुम्। दिव्यं वर्षसहस्रं वै सर्वे ते ऋषिभिः सह।

ārādhya tapasā devaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum. divyaṃ varṣasahasraṃ vai sarve te ṛṣibhiḥ saha.

नारायणानुशास्ता हि तदा देवी सरस्वती। विवेश तान् ऋषीन् सर्वांल् लोकानां हितकाम्यया।

nārāyaṇānuśāstā hi tadā devī sarasvatī. viveśa tān ṛṣīn sarvāṃl lokānāṃ hitakāmyayā.

ततः प्रवर्तिता सम्यक् तपोविद्भिर् द्विजातिभिः। शब्दे चार्थे च हेतौ च एषा प्रथमसर्गजा।

tataḥ pravartitā samyak tapovidbhir dvijātibhiḥ. śabde cārthe ca hetau ca eṣā prathamasargajā.

आदाव् एव हि तच् छास्त्रम् ॐकारस्वरभूषितम्। ऋषिभिर् भावितं तत्र यत्र कारुणिको ह्य् असौ।

ādāv eva hi tac chāstram oṃkārasvarabhūṣitam. ṛṣibhir bhāvitaṃ tatra yatra kāruṇiko hy asau.

ततः प्रसन्नो भगवान् अनिर्दिष्टशरीरगः। ऋषीन् उवाच तान् सर्वान् अदृश्यः पुरुषोत्तमः।

tataḥ prasanno bhagavān anirdiṣṭaśarīragaḥ. ṛṣīn uvāca tān sarvān adṛśyaḥ puruṣottamaḥ.

कृतं शतसहस्रं हि श्लोकानाम् इदम् उत्तमम्। लोकतन्त्रस्य कृत्स्नस्य यस्माद् धर्मः प्रवर्तते।

kṛtaṃ śatasahasraṃ hi ślokānām idam uttamam. lokatantrasya kṛtsnasya yasmād dharmaḥ pravartate.

प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च योनिर् एतद् भविष्यति। ऋग्यजुःसामभिर् जुष्टम् अथर्वाङ्गिरसैस् तथा।

pravṛttau ca nivṛttau ca yonir etad bhaviṣyati. ṛgyajuḥsāmabhir juṣṭam atharvāṅgirasais tathā.

तथा प्रमाणं हि मया कृतो ब्रह्मा प्रसादजः। रुद्रश् च क्रोधजो विप्रा यूयं प्रकृतयस् तथा।

tathā pramāṇaṃ hi mayā kṛto brahmā prasādajaḥ. rudraś ca krodhajo viprā yūyaṃ prakṛtayas tathā.

सूर्याचन्द्रमसौ वायुर् भूमिर् आपो ऽग्निर् एव च। सर्वे च नक्षत्रगणा यच् च भूताभिशब्दितम्।

sūryācandramasau vāyur bhūmir āpo 'gnir eva ca. sarve ca nakṣatragaṇā yac ca bhūtābhiśabditam.

अधिकारेषु वर्तन्ते यथास्वं ब्रह्मवादिनः। सर्वे प्रमाणं हि यथा तथैतच् छास्त्रम् उत्तमम्।

adhikāreṣu vartante yathāsvaṃ brahmavādinaḥ. sarve pramāṇaṃ hi yathā tathaitac chāstram uttamam.

भविष्यति प्रमाणं वै एतन् मदनुशासनम्। अस्मात् प्रवक्ष्यते धर्मान् मनुः स्वायंभुवः स्वयम्।

bhaviṣyati pramāṇaṃ vai etan madanuśāsanam. asmāt pravakṣyate dharmān manuḥ svāyaṃbhuvaḥ svayam.

उशना बृहस्पतिश् चैव यदोत्पन्नौ भविष्यतः। तदा प्रवक्ष्यतः शास्त्रं युष्मन्मतिभिर् उद्धृतम्।

uśanā bṛhaspatiś caiva yadotpannau bhaviṣyataḥ. tadā pravakṣyataḥ śāstraṃ yuṣmanmatibhir uddhṛtam.

स्वायंभुवेषु धर्मेषु शास्त्रे चोशनसा कृते। बृहस्पतिमते चैव लोकेषु प्रविचारिते।

svāyaṃbhuveṣu dharmeṣu śāstre cośanasā kṛte. bṛhaspatimate caiva lokeṣu pravicārite.

युष्मत्कृतम् इदं शास्त्रं प्रजापालो वसुस् ततः। बृहस्पतिसकाशाद् वै प्राप्स्यते द्विजसत्तमाः।

yuṣmatkṛtam idaṃ śāstraṃ prajāpālo vasus tataḥ. bṛhaspatisakāśād vai prāpsyate dvijasattamāḥ.

स हि मद्भावितो राजा मद्भक्तश् च भविष्यति। तेन शास्त्रेण लोकेषु क्रियाः सर्वाः करिष्यति।

sa hi madbhāvito rājā madbhaktaś ca bhaviṣyati. tena śāstreṇa lokeṣu kriyāḥ sarvāḥ kariṣyati.

एतद् धि सर्वशास्त्राणां शास्त्रम् उत्तमसंज्ञितम्। एतद् अर्थ्यं च धर्म्यं च यशस्यं चैतद् उत्तमम्।

etad dhi sarvaśāstrāṇāṃ śāstram uttamasaṃjñitam. etad arthyaṃ ca dharmyaṃ ca yaśasyaṃ caitad uttamam.

अस्य प्रवर्तनाच् चैव प्रजावन्तो भविष्यथ। स च राजा श्रिया युक्तो भविष्यति महान् वसुः।

asya pravartanāc caiva prajāvanto bhaviṣyatha. sa ca rājā śriyā yukto bhaviṣyati mahān vasuḥ.

संस्थिते तु नृपे तस्मिञ् शास्त्रम् एतत् सनातनम्। अन्तर्धास्यति तत् सत्यम् एतद् वः कथितं मया।

saṃsthite tu nṛpe tasmiñ śāstram etat sanātanam. antardhāsyati tat satyam etad vaḥ kathitaṃ mayā.

एतावद् उक्त्वा वचनम् अदृश्यः पुरुषोत्तमः। विसृज्य तान् ऋषीन् सर्वान् काम् अपि प्रस्थितो दिशम्।

etāvad uktvā vacanam adṛśyaḥ puruṣottamaḥ. visṛjya tān ṛṣīn sarvān kām api prasthito diśam.

ततस् ते लोकपितरः सर्वलोकार्थचिन्तकाः। प्रावर्तयन्त तच् छास्त्रं धर्मयोनिं सनातनम्।

tatas te lokapitaraḥ sarvalokārthacintakāḥ. prāvartayanta tac chāstraṃ dharmayoniṃ sanātanam.

उत्पन्ने ऽऽङ्गिरसे चैव युगे प्रथमकल्पिते। साङ्गोपनिषदं शास्त्रं स्थापयित्वा बृहस्पतौ।

utpanne ''ṅgirase caiva yuge prathamakalpite. sāṅgopaniṣadaṃ śāstraṃ sthāpayitvā bṛhaspatau.

जग्मुर् यथेप्सितं देशं तपसे कृतनिश्चयाः। धारणात् सर्वलोकानां सर्वधर्मप्रवर्तकाः।

jagmur yathepsitaṃ deśaṃ tapase kṛtaniścayāḥ. dhāraṇāt sarvalokānāṃ sarvadharmapravartakāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents