युधिष्ठिर उवाच। गृहस्थो ब्रह्मचारी वा वानप्रस्थो ऽथ भिक्षुकः। य इच्छेत् सिद्धिम् आस्थातुं देवतां कां यजेत सः।

कुतो ह्य् अस्य ध्रुवः स्वर्गः कुतो निःश्रेयसं परम्। विधिना केन जुहुयाद् दैवं पित्र्यं तथैव च।

मुक्तश् च कां गतिं गच्छेन् मोक्षश् चैव किमात्मकः। स्वर्गतश् चैव किं कुर्याद् येन न च्यवते दिवः।

देवतानां च को देवः पितॄणां च तथा पिता। तस्मात् परतरं यच् च तन् मे ब्रूहि पितामह।

भीष्म उवाच। गूढं मां प्रश्नवित् प्रश्नं पृच्छसे त्वम् इहानघ। न ह्य् एष तर्कया शक्यो वक्तुं वर्षशतैर् अपि।

ऋते देवप्रसादाद् वा राजञ् ज्ञानागमेन वा। गहनं ह्य् एतद् आख्यानं व्याख्यातव्यं तवारिहन्।

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। नारदस्य च संवादम् ऋषेर् नारायणस्य च।

नारायणो हि विश्वात्मा चतुर्मूर्तिः सनातनः। धर्मात्मजः संबभूव पितैवं मे ऽभ्यभाषत।

कृते युगे महाराज पुरा स्वायंभुवे ऽन्तरे। नरो नारायणश् चैव हरिः कृष्णस् तथैव च।

तेभ्यो नारायणनरौ तपस् तेपतुर् अव्ययौ। बदर्याश्रमम् आसाद्य शकटे कनकामये।

अष्टचक्रं हि तद् यानं भूतयुक्तं मनोरमम्। तत्राद्यौ लोकनाथौ तौ कृशौ धमनिसंततौ।

तपसा तेजसा चैव दुर्निरीक्षौ सुरैर् अपि। यस्य प्रसादं कुर्वाते स देवौ द्रष्टुम् अर्हति।

नूनं तयोर् अनुमते हृदि हृच्छयचोदितः। महामेरोर् गिरेः शृङ्गात् प्रच्युतो गन्धमादनम्।

नारदः सुमहद् भूतं लोकान् सर्वान् अचीचरत्। तं देशम् अगमद् राजन् बदर्याश्रमम् आशुगः।

तयोर् आह्निकवेलायां तस्य कौतूहलं त्व् अभूत्। इदं तद् आस्पदं कृत्स्नं यस्मिंल् लोकाः प्रतिष्ठिताः।

सदेवासुरगन्धर्वाः सर्षिकिंनरलेलिहाः। एका मूर्तिर् इयं पूर्वं जाता भूयश् चतुर्विधा।

धर्मस्य कुलसंतानो महान् एभिर् विवर्धितः। अहो ह्य् अनुगृहीतो ऽद्य धर्म एभिः सुरैर् इह। नरनारायणाभ्यां च कृष्णेन हरिणा तथा।

तत्र कृष्णो हरिश् चैव कस्मिंश् चित् कारणान्तरे। स्थितौ धर्मोत्तरौ ह्य् एतौ तथा तपसि धिष्ठितौ।

एतौ हि परमं धाम कानयोर् आह्निकक्रिया। पितरौ सर्वभूतानां दैवतं च यशस्विनौ। कां देवतां नु यजतः पितॄन् वा कान् महामती।

इति संचिन्त्य मनसा भक्त्या नारायणस्य ह। सहसा प्रादुरभवत् समीपे देवयोस् तदा।

कृते दैवे च पित्र्ये च ततस् ताभ्यां निरीक्षितः। पूजितश् चैव विधिना यथाप्रोक्तेन शास्त्रतः।

तं दृष्ट्वा महद् आश्चर्यम् अपूर्वं विधिविस्तरम्। उपोपविष्टः सुप्रीतो नारदो भगवान् ऋषिः।

नारायणं संनिरीक्ष्य प्रसन्नेनान्तरात्मना। नमस्कृत्वा महादेवम् इदं वचनम् अब्रवीत्।

वेदेषु सपुराणेषु साङ्गोपाङ्गेषु गीयसे। त्वम् अजः शाश्वतो धाता मतो ऽमृतम् अनुत्तमम्। प्रतिष्ठितं भूतभव्यं त्वयि सर्वम् इदं जगत्।

चत्वारो ह्य् आश्रमा देव सर्वे गार्हस्थ्यमूलकाः। यजन्ते त्वाम् अहरहर् नानामूर्तिसमास्थितम्।

पिता माता च सर्वस्य जगतः शाश्वतो गुरुः। कं त्व् अद्य यजसे देवं पितरं कं न विद्महे। कम् अर्चसि महाभाग तन् मे ब्रूहीह पृच्छतः।

श्रीभगवान् उवाच। अवाच्यम् एतद् वक्तव्यम् आत्मगुह्यं सनातनम्। तव भक्तिमतो ब्रह्मन् वक्ष्यामि तु यथातथम्।

यत् तत् सूक्ष्मम् अविज्ञेयम् अव्यक्तम् अचलं ध्रुवम्। इन्द्रियैर् इन्द्रियार्थैश् च सर्वभूतैश् च वर्जितम्।

स ह्य् अन्तरात्मा भूतानां क्षेत्रज्ञश् चेति कथ्यते। त्रिगुणव्यतिरिक्तो ऽसौ पुरुषश् चेति कल्पितः। तस्माद् अव्यक्तम् उत्पन्नं त्रिगुणं द्विजसत्तम।

अव्यक्ता व्यक्तभावस्था या सा प्रकृतिर् अव्यया। तां योनिम् आवयोर् विद्धि यो ऽसौ सदसदात्मकः। आवाभ्यां पूज्यते ऽसौ हि दैवे पित्र्ये च कल्पिते।

नास्ति तस्मात् परो ऽन्यो हि पिता देवो ऽथ वा द्विजः। आत्मा हि नौ स विज्ञेयस् ततस् तं पूजयावहे।

तेनैषा प्रथिता ब्रह्मन् मर्यादा लोकभाविनी। दैवं पित्र्यं च कर्तव्यम् इति तस्यानुशासनम्।

ब्रह्मा स्थाणुर् मनुर् दक्षो भृगुर् धर्मस् तपो दमः। मरीचिर् अङ्गिरात्रिश् च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः।

वसिष्ठः परमेष्ठी च विवस्वान् सोम एव च। कर्दमश् चापि यः प्रोक्तः क्रोधो विक्रीत एव च।

एकविंशतिर् उत्पन्नास् ते प्रजापतयः स्मृताः। तस्य देवस्य मर्यादां पूजयन्ति सनातनीम्।

दैवं पित्र्यं च सततं तस्य विज्ञाय तत्त्वतः। आत्मप्राप्तानि च ततो जानन्ति द्विजसत्तमाः।

स्वर्गस्था अपि ये के चित् तं नमस्यन्ति देहिनः। ते तत्प्रसादाद् गच्छन्ति तेनादिष्टफलां गतिम्।

ये हीनाः सप्तदशभिर् गुणैः कर्मभिर् एव च। कलाः पञ्चदश त्यक्त्वा ते मुक्ता इति निश्चयः।

मुक्तानां तु गतिर् ब्रह्मन् क्षेत्रज्ञ इति कल्पितः। स हि सर्वगतश् चैव निर्गुणश् चैव कथ्यते।

दृश्यते ज्ञानयोगेन आवां च प्रसृतौ ततः। एवं ज्ञात्वा तम् आत्मानं पूजयावः सनातनम्।

तं वेदाश् चाश्रमाश् चैव नानातनुसमास्थिताः। भक्त्या संपूजयन्त्य् आद्यं गतिं चैषां ददाति सः।

ये तु तद्भाविता लोके एकान्तित्वं समास्थिताः। एतद् अभ्यधिकं तेषां यत् ते तं प्रविशन्त्य् उत।

इति गुह्यसमुद्देशस् तव नारद कीर्तितः। भक्त्या प्रेम्णा च विप्रर्षे अस्मद्भक्त्या च ते श्रुतः।