महाभारत 12.318 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 318→

[mh-12-318] • 63 श्लोकाः

नारद उवाच। सुखदुःखविपर्यासो यदा समुपपद्यते। नैनं प्रज्ञा सुनीतं वा त्रायते नापि पौरुषम्।

nārada uvāca. sukhaduḥkhaviparyāso yadā samupapadyate. nainaṃ prajñā sunītaṃ vā trāyate nāpi pauruṣam.

स्वभावाद् यत्नम् आतिष्ठेद् यत्नवान् नावसीदति। जरामरणरोगेभ्यः प्रियम् आत्मानम् उद्धरेत्।

svabhāvād yatnam ātiṣṭhed yatnavān nāvasīdati. jarāmaraṇarogebhyaḥ priyam ātmānam uddharet.

रुजन्ति हि शरीराणि रोगाः शारीरमानसाः। सायका इव तीक्ष्णाग्राः प्रयुक्ता दृढधन्विभिः।

rujanti hi śarīrāṇi rogāḥ śārīramānasāḥ. sāyakā iva tīkṣṇāgrāḥ prayuktā dṛḍhadhanvibhiḥ.

व्याधितस्य विवित्साभिस् त्रस्यतो जीवितैषिणः। अवशस्य विनाशाय शरीरम् अपकृष्यते।

vyādhitasya vivitsābhis trasyato jīvitaiṣiṇaḥ. avaśasya vināśāya śarīram apakṛṣyate.

स्रवन्ति न निवर्तन्ते स्रोतांसि सरिताम् इव। आयुर् आदाय मर्त्यानां रात्र्यहानि पुनः पुनः।

sravanti na nivartante srotāṃsi saritām iva. āyur ādāya martyānāṃ rātryahāni punaḥ punaḥ.

व्यत्ययो ह्य् अयम् अत्यन्तं पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः। जातं मर्त्यं जरयति निमेषं नावतिष्ठते।

vyatyayo hy ayam atyantaṃ pakṣayoḥ śuklakṛṣṇayoḥ. jātaṃ martyaṃ jarayati nimeṣaṃ nāvatiṣṭhate.

सुखदुःखानि भूतानाम् अजरो जरयन्न् असौ। आदित्यो ह्य् अस्तम् अभ्येति पुनः पुनर् उदेति च।

sukhaduḥkhāni bhūtānām ajaro jarayann asau. ādityo hy astam abhyeti punaḥ punar udeti ca.

अदृष्टपूर्वान् आदाय भावान् अपरिशङ्कितान्। इष्टानिष्टान् मनुष्याणाम् अस्तं गच्छन्ति रात्रयः।

adṛṣṭapūrvān ādāya bhāvān apariśaṅkitān. iṣṭāniṣṭān manuṣyāṇām astaṃ gacchanti rātrayaḥ.

यो यम् इच्छेद् यथाकामं कामानां तत् तद् आप्नुयात्। यदि स्यान् न पराधीनं पुरुषस्य क्रियाफलम्।

yo yam icched yathākāmaṃ kāmānāṃ tat tad āpnuyāt. yadi syān na parādhīnaṃ puruṣasya kriyāphalam.

संयताश् च हि दक्षाश् च मतिमन्तश् च मानवाः। दृश्यन्ते निष्फलाः सन्तः प्रहीणाश् च स्वकर्मभिः।

saṃyatāś ca hi dakṣāś ca matimantaś ca mānavāḥ. dṛśyante niṣphalāḥ santaḥ prahīṇāś ca svakarmabhiḥ.

अपरे बालिशाः सन्तो निर्गुणाः पुरुषाधमाः। आशीर्भिर् अप्य् असंयुक्ता दृश्यन्ते सर्वकामिनः।

apare bāliśāḥ santo nirguṇāḥ puruṣādhamāḥ. āśīrbhir apy asaṃyuktā dṛśyante sarvakāminaḥ.

भूतानाम् अपरः कश् चिद् धिंसायां सततोत्थितः। वञ्चनायां च लोकस्य स सुखेष्व् एव जीर्यते।

bhūtānām aparaḥ kaś cid dhiṃsāyāṃ satatotthitaḥ. vañcanāyāṃ ca lokasya sa sukheṣv eva jīryate.

अचेष्टमानम् आसीनं श्रीः कं चिद् उपतिष्ठति। कश् चित् कर्मानुसृत्यान्यो न प्राप्यम् अधिगच्छति।

aceṣṭamānam āsīnaṃ śrīḥ kaṃ cid upatiṣṭhati. kaś cit karmānusṛtyānyo na prāpyam adhigacchati.

अपराधं समाचक्ष्व पुरुषस्य स्वभावतः। शुक्रम् अन्यत्र संभूतं पुनर् अन्यत्र गच्छति।

aparādhaṃ samācakṣva puruṣasya svabhāvataḥ. śukram anyatra saṃbhūtaṃ punar anyatra gacchati.

तस्य योनौ प्रसक्तस्य गर्भो भवति वा न वा। आम्रपुष्पोपमा यस्य निवृत्तिर् उपलभ्यते।

tasya yonau prasaktasya garbho bhavati vā na vā. āmrapuṣpopamā yasya nivṛttir upalabhyate.

केषां चित् पुत्रकामानाम् अनुसंतानम् इच्छताम्। सिद्धौ प्रयतमानानां नैवाण्डम् उपजायते।

keṣāṃ cit putrakāmānām anusaṃtānam icchatām. siddhau prayatamānānāṃ naivāṇḍam upajāyate.

गर्भाच् चोद्विजमानानां क्रुद्धाद् आशीविषाद् इव। आयुष्माञ् जायते पुत्रः कथं प्रेतः पितैव सः।

garbhāc codvijamānānāṃ kruddhād āśīviṣād iva. āyuṣmāñ jāyate putraḥ kathaṃ pretaḥ pitaiva saḥ.

देवान् इष्ट्वा तपस् तप्त्वा कृपणैः पुत्रगृद्धिभिः। दश मासान् परिधृता जायन्ते कुलपांसनाः।

devān iṣṭvā tapas taptvā kṛpaṇaiḥ putragṛddhibhiḥ. daśa māsān paridhṛtā jāyante kulapāṃsanāḥ.

अपरे धनधान्यानि भोगांश् च पितृसंचितान्। विपुलान् अभिजायन्ते लब्धास् तैर् एव मङ्गलैः।

apare dhanadhānyāni bhogāṃś ca pitṛsaṃcitān. vipulān abhijāyante labdhās tair eva maṅgalaiḥ.

अन्योन्यं समभिप्रेत्य मैथुनस्य समागमे। उपद्रव इवाविष्टो योनिं गर्भः प्रपद्यते।

anyonyaṃ samabhipretya maithunasya samāgame. upadrava ivāviṣṭo yoniṃ garbhaḥ prapadyate.

शीर्णं परशरीरेण निच्छवीकं शरीरिणम्। प्राणिनां प्राणसंरोधे मांसश्लेष्मविचेष्टितम्।

śīrṇaṃ paraśarīreṇa nicchavīkaṃ śarīriṇam. prāṇināṃ prāṇasaṃrodhe māṃsaśleṣmaviceṣṭitam.

निर्दग्धं परदेहेन परदेहं चलाचलम्। विनश्यन्तं विनाशान्ते नावि नावम् इवाहितम्।

nirdagdhaṃ paradehena paradehaṃ calācalam. vinaśyantaṃ vināśānte nāvi nāvam ivāhitam.

संगत्या जठरे न्यस्तं रेतोबिन्दुम् अचेतनम्। केन यत्नेन जीवन्तं गर्भं त्वम् इह पश्यसि।

saṃgatyā jaṭhare nyastaṃ retobindum acetanam. kena yatnena jīvantaṃ garbhaṃ tvam iha paśyasi.

अन्नपानानि जीर्यन्ते यत्र भक्षाश् च भक्षिताः। तस्मिन्न् एवोदरे गर्भः किं नान्नम् इव जीर्यते।

annapānāni jīryante yatra bhakṣāś ca bhakṣitāḥ. tasminn evodare garbhaḥ kiṃ nānnam iva jīryate.

गर्भमूत्रपुरीषाणां स्वभावनियता गतिः। धारणे वा विसर्गे वा न कर्तुर् विद्यते वशः।

garbhamūtrapurīṣāṇāṃ svabhāvaniyatā gatiḥ. dhāraṇe vā visarge vā na kartur vidyate vaśaḥ.

स्रवन्ति ह्य् उदराद् गर्भा जायमानास् तथापरे। आगमेन सहान्येषां विनाश उपपद्यते।

sravanti hy udarād garbhā jāyamānās tathāpare. āgamena sahānyeṣāṃ vināśa upapadyate.

एतस्माद् योनिसंबन्धाद् यो जीवन् परिमुच्यते। प्रजां च लभते कां चित् पुनर् द्वंद्वेषु मज्जति।

etasmād yonisaṃbandhād yo jīvan parimucyate. prajāṃ ca labhate kāṃ cit punar dvaṃdveṣu majjati.

शतस्य सहजातस्य सप्तमीं दशमीं दशाम्। प्राप्नुवन्ति ततः पञ्च न भवन्ति शतायुषः।

śatasya sahajātasya saptamīṃ daśamīṃ daśām. prāpnuvanti tataḥ pañca na bhavanti śatāyuṣaḥ.

नाभ्युत्थाने मनुष्याणां योगाः स्युर् नात्र संशयः। व्याधिभिश् च विमथ्यन्ते व्यालैः क्षुद्रमृगा इव।

nābhyutthāne manuṣyāṇāṃ yogāḥ syur nātra saṃśayaḥ. vyādhibhiś ca vimathyante vyālaiḥ kṣudramṛgā iva.

व्याधिभिर् भक्ष्यमाणानां त्यजतां विपुलं धनम्। वेदनां नापकर्षन्ति यतमानाश् चिकित्सकाः।

vyādhibhir bhakṣyamāṇānāṃ tyajatāṃ vipulaṃ dhanam. vedanāṃ nāpakarṣanti yatamānāś cikitsakāḥ.

ते चापि निपुणा वैद्याः कुशलाः संभृतौषधाः। व्याधिभिः परिकृष्यन्ते मृगा व्याधैर् इवार्दिताः।

te cāpi nipuṇā vaidyāḥ kuśalāḥ saṃbhṛtauṣadhāḥ. vyādhibhiḥ parikṛṣyante mṛgā vyādhair ivārditāḥ.

ते पिबन्तः कषायांश् च सर्पींषि विविधानि च। दृश्यन्ते जरया भग्ना नागा नागैर् इवोत्तमैः।

te pibantaḥ kaṣāyāṃś ca sarpīṃṣi vividhāni ca. dṛśyante jarayā bhagnā nāgā nāgair ivottamaiḥ.

के वा भुवि चिकित्सन्ते रोगार्तान् मृगपक्षिणः। श्वापदानि दरिद्रांश् च प्रायो नार्ता भवन्ति ते।

ke vā bhuvi cikitsante rogārtān mṛgapakṣiṇaḥ. śvāpadāni daridrāṃś ca prāyo nārtā bhavanti te.

घोरान् अपि दुराधर्षान् नृपतीन् उग्रतेजसः। आक्रम्य रोग आदत्ते पशून् पशुपचो यथा।

ghorān api durādharṣān nṛpatīn ugratejasaḥ. ākramya roga ādatte paśūn paśupaco yathā.

इति लोकम् अनाक्रन्दं मोहशोकपरिप्लुतम्। स्रोतसा सहसा क्षिप्तं ह्रियमाणं बलीयसा।

iti lokam anākrandaṃ mohaśokapariplutam. srotasā sahasā kṣiptaṃ hriyamāṇaṃ balīyasā.

न धनेन न राज्येन नोग्रेण तपसा तथा। स्वभावा व्यतिवर्तन्ते ये नियुक्ताः शरीरिषु।

na dhanena na rājyena nogreṇa tapasā tathā. svabhāvā vyativartante ye niyuktāḥ śarīriṣu.

न म्रियेरन् न जीर्येरन् सर्वे स्युः सर्वकामिकाः। नाप्रियं प्रतिपश्येयुर् उत्थानस्य फलं प्रति।

na mriyeran na jīryeran sarve syuḥ sarvakāmikāḥ. nāpriyaṃ pratipaśyeyur utthānasya phalaṃ prati.

उपर्य् उपरि लोकस्य सर्वो भवितुम् इच्छति। यतते च यथाशक्ति न च तद् वर्तते तथा।

upary upari lokasya sarvo bhavitum icchati. yatate ca yathāśakti na ca tad vartate tathā.

ऐश्वर्यमदमत्तांश् च मत्तान् मद्यमदेन च। अप्रमत्ताः शठाः क्रूरा विक्रान्ताः पर्युपासते।

aiśvaryamadamattāṃś ca mattān madyamadena ca. apramattāḥ śaṭhāḥ krūrā vikrāntāḥ paryupāsate.

क्लेशाः प्रतिनिवर्तन्ते केषां चिद् असमीक्षिताः। स्वं स्वं च पुनर् अन्येषां न किं चिद् अभिगम्यते।

kleśāḥ pratinivartante keṣāṃ cid asamīkṣitāḥ. svaṃ svaṃ ca punar anyeṣāṃ na kiṃ cid abhigamyate.

महच् च फलवैषम्यं दृश्यते कर्मसंधिषु। वहन्ति शिबिकाम् अन्ये यान्त्य् अन्ये शिबिकागताः।

mahac ca phalavaiṣamyaṃ dṛśyate karmasaṃdhiṣu. vahanti śibikām anye yānty anye śibikāgatāḥ.

सर्वेषाम् ऋद्धिकामानाम् अन्ये रथपुरःसराः। मनुजाश् च शतस्त्रीकाः शतशो विधवाः स्त्रियः।

sarveṣām ṛddhikāmānām anye rathapuraḥsarāḥ. manujāś ca śatastrīkāḥ śataśo vidhavāḥ striyaḥ.

द्वंद्वारामेषु भूतेषु गच्छन्त्य् एकैकशो नराः। इदम् अन्यत् परं पश्य मात्र मोहं करिष्यसि।

dvaṃdvārāmeṣu bhūteṣu gacchanty ekaikaśo narāḥ. idam anyat paraṃ paśya mātra mohaṃ kariṣyasi.

त्यज धर्मम् अधर्मं च उभे सत्यानृते त्यज। उभे सत्यानृते त्यक्त्वा येन त्यजसि तं त्यज।

tyaja dharmam adharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja. ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi taṃ tyaja.

एतत् ते परमं गुह्यम् आख्यातम् ऋषिसत्तम। येन देवाः परित्यज्य मर्त्यलोकं दिवं गताः।

etat te paramaṃ guhyam ākhyātam ṛṣisattama. yena devāḥ parityajya martyalokaṃ divaṃ gatāḥ.

भीष्म उवाच। नारदस्य वचः श्रुत्वा शुकः परमबुद्धिमान्। संचिन्त्य मनसा धीरो निश्चयं नाध्यगच्छत।

bhīṣma uvāca. nāradasya vacaḥ śrutvā śukaḥ paramabuddhimān. saṃcintya manasā dhīro niścayaṃ nādhyagacchata.

पुत्रदारैर् महान् क्लेशो विद्याम्नाये महाञ् श्रमः। किं नु स्याच् छाश्वतं स्थानम् अल्पक्लेशं महोदयम्।

putradārair mahān kleśo vidyāmnāye mahāñ śramaḥ. kiṃ nu syāc chāśvataṃ sthānam alpakleśaṃ mahodayam.

ततो मुहूर्तं संचिन्त्य निश्चितां गतिम् आत्मनः। परावरज्ञो धर्मस्य परां नैःश्रेयसीं गतिम्।

tato muhūrtaṃ saṃcintya niścitāṃ gatim ātmanaḥ. parāvarajño dharmasya parāṃ naiḥśreyasīṃ gatim.

कथं त्व् अहम् असंक्लिष्टो गच्छेयं परमां गतिम्। नावर्तेयं यथा भूयो योनिसंसारसागरे।

kathaṃ tv aham asaṃkliṣṭo gaccheyaṃ paramāṃ gatim. nāvarteyaṃ yathā bhūyo yonisaṃsārasāgare.

परं भावं हि काङ्क्षामि यत्र नावर्तते पुनः। सर्वसङ्गान् परित्यज्य निश्चितां मनसो गतिम्।

paraṃ bhāvaṃ hi kāṅkṣāmi yatra nāvartate punaḥ. sarvasaṅgān parityajya niścitāṃ manaso gatim.

तत्र यास्यामि यत्रात्मा शमं मे ऽधिगमिष्यति। अक्षयश् चाव्ययश् चैव यत्र स्थास्यामि शाश्वतः।

tatra yāsyāmi yatrātmā śamaṃ me 'dhigamiṣyati. akṣayaś cāvyayaś caiva yatra sthāsyāmi śāśvataḥ.

न तु योगम् ऋते शक्या प्राप्तुं सा परमा गतिः। अवबन्धो हि मुक्तस्य कर्मभिर् नोपपद्यते।

na tu yogam ṛte śakyā prāptuṃ sā paramā gatiḥ. avabandho hi muktasya karmabhir nopapadyate.

तस्माद् योगं समास्थाय त्यक्त्वा गृहकलेवरम्। वायुभूतः प्रवेक्ष्यामि तेजोराशिं दिवाकरम्।

tasmād yogaṃ samāsthāya tyaktvā gṛhakalevaram. vāyubhūtaḥ pravekṣyāmi tejorāśiṃ divākaram.

न ह्य् एष क्षयम् आप्नोति सोमः सुरगणैर् यथा। कम्पितः पतते भूमिं पुनश् चैवाधिरोहति। क्षीयते हि सदा सोमः पुनश् चैवाभिपूर्यते। नेच्छाम्य् एवं विदित्वैते ह्रासवृद्धी पुनः पुनः।

na hy eṣa kṣayam āpnoti somaḥ suragaṇair yathā. kampitaḥ patate bhūmiṃ punaś caivādhirohati. kṣīyate hi sadā somaḥ punaś caivābhipūryate. necchāmy evaṃ viditvaite hrāsavṛddhī punaḥ punaḥ.

रविस् तु संतापयति लोकान् रश्मिभिर् उल्बणैः। सर्वतस् तेज आदत्ते नित्यम् अक्षयमण्डलः।

ravis tu saṃtāpayati lokān raśmibhir ulbaṇaiḥ. sarvatas teja ādatte nityam akṣayamaṇḍalaḥ.

अतो मे रोचते गन्तुम् आदित्यं दीप्ततेजसम्। अत्र वत्स्यामि दुर्धर्षो निःसङ्गेनान्तरात्मना। सूर्यस्य तपतश् चाहं जगत् स्थावरजङ्गमम्।

ato me rocate gantum ādityaṃ dīptatejasam. atra vatsyāmi durdharṣo niḥsaṅgenāntarātmanā. sūryasya tapataś cāhaṃ jagat sthāvarajaṅgamam.

सूर्यस्य सदने चाहं निक्षिप्येदं कलेवरम्। ऋषिभिः सह यास्यामि सौरं तेजो ऽतिदुःसहम्।

sūryasya sadane cāhaṃ nikṣipyedaṃ kalevaram. ṛṣibhiḥ saha yāsyāmi sauraṃ tejo 'tiduḥsaham.

आपृच्छामि नगान् नागान् गिरीन् उर्वीं दिशो दिवम्। देवदानवगन्धर्वान् पिशाचोरगराक्षसान्।

āpṛcchāmi nagān nāgān girīn urvīṃ diśo divam. devadānavagandharvān piśācoragarākṣasān.

लोकेषु सर्वभूतानि प्रवेक्ष्यामि नसंशयः। पश्यन्तु योगवीर्यं मे सर्वे देवाः सहर्षिभिः।

lokeṣu sarvabhūtāni pravekṣyāmi nasaṃśayaḥ. paśyantu yogavīryaṃ me sarve devāḥ saharṣibhiḥ.

अथानुज्ञाप्य तम् ऋषिं नारदं लोकविश्रुतम्। तस्माद् अनुज्ञां संप्राप्य जगाम पितरं प्रति।

athānujñāpya tam ṛṣiṃ nāradaṃ lokaviśrutam. tasmād anujñāṃ saṃprāpya jagāma pitaraṃ prati.

सो ऽभिवाद्य महात्मानम् ऋषिं द्वैपायनं मुनिम्। शुकः प्रदक्षिणीकृत्य कृष्णम् आपृष्टवान् मुनिः।

so 'bhivādya mahātmānam ṛṣiṃ dvaipāyanaṃ munim. śukaḥ pradakṣiṇīkṛtya kṛṣṇam āpṛṣṭavān muniḥ.

श्रुत्वा ऋषिस् तद् वचनं शुकस्य; प्रीतो महात्मा पुनर् आह चैनम्। भो भोः पुत्र स्थीयतां तावद् अद्य; यावच् चक्षुः प्रीणयामि त्वदर्थम्। एवम् उक्तः पितुस् तेन स्नेहयुक्तेन चेतसा। नैवेच्छाम् अकरोत् तस्य निःसङ्गेनान्तरात्मना।

śrutvā ṛṣis tad vacanaṃ śukasya; prīto mahātmā punar āha cainam. bho bhoḥ putra sthīyatāṃ tāvad adya; yāvac cakṣuḥ prīṇayāmi tvadartham. evam uktaḥ pitus tena snehayuktena cetasā. naivecchām akarot tasya niḥsaṅgenāntarātmanā.

निरपेक्षः शुको भूत्वा निःस्नेहो मुक्तबन्धनः। मोक्षम् एवानुसंचिन्त्य गमनाय मनो दधे। पितरं संपरित्यज्य जगाम द्विजसत्तमः। कैलासपृष्ठं विपुलं सिद्धसंघैर् निषेवितम्।

nirapekṣaḥ śuko bhūtvā niḥsneho muktabandhanaḥ. mokṣam evānusaṃcintya gamanāya mano dadhe. pitaraṃ saṃparityajya jagāma dvijasattamaḥ. kailāsapṛṣṭhaṃ vipulaṃ siddhasaṃghair niṣevitam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...