महाभारत 12.317 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 317→

[mh-12-317] • 30 श्लोकाः

नारद उवाच। अशोकं शोकनाशार्थं शास्त्रं शान्तिकरं शिवम्। निशम्य लभते बुद्धिं तां लब्ध्वा सुखम् एधते।

nārada uvāca. aśokaṃ śokanāśārthaṃ śāstraṃ śāntikaraṃ śivam. niśamya labhate buddhiṃ tāṃ labdhvā sukham edhate.

शोकस्थानसहस्राणि भयस्थानशतानि च। दिवसे दिवसे मूढम् आविशन्ति न पण्डितम्।

śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca. divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam.

तस्माद् अनिष्टनाशार्थम् इतिहासं निबोध मे। तिष्ठते चेद् वशे बुद्धिर् लभते शोकनाशनम्।

tasmād aniṣṭanāśārtham itihāsaṃ nibodha me. tiṣṭhate ced vaśe buddhir labhate śokanāśanam.

अनिष्टसंप्रयोगाच् च विप्रयोगात् प्रियस्य च। मनुष्या मानसैर् दुःखैर् युज्यन्ते अल्पबुद्धयः।

aniṣṭasaṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca. manuṣyā mānasair duḥkhair yujyante alpabuddhayaḥ.

द्रव्येषु समतीतेषु ये गुणास् तान् न चिन्तयेत्। तान् अनाद्रियमाणस्य स्नेहबन्धः प्रमुच्यते।

dravyeṣu samatīteṣu ye guṇās tān na cintayet. tān anādriyamāṇasya snehabandhaḥ pramucyate.

दोषदर्शी भवेत् तत्र यत्र रागः प्रवर्तते। अनिष्टवद् धितं पश्येत् तथा क्षिप्रं विरज्यते।

doṣadarśī bhavet tatra yatra rāgaḥ pravartate. aniṣṭavad dhitaṃ paśyet tathā kṣipraṃ virajyate.

नार्थो न धर्मो न यशो यो ऽतीतम् अनुशोचति। अप्य् अभावेन युज्येत तच् चास्य न निवर्तते।

nārtho na dharmo na yaśo yo 'tītam anuśocati. apy abhāvena yujyeta tac cāsya na nivartate.

गुणैर् भूतानि युज्यन्ते वियुज्यन्ते तथैव च। सर्वाणि नैतद् एकस्य शोकस्थानं हि विद्यते।

guṇair bhūtāni yujyante viyujyante tathaiva ca. sarvāṇi naitad ekasya śokasthānaṃ hi vidyate.

मृतं वा यदि वा नष्टं यो ऽतीतम् अनुशोचति। दुःखेन लभते दुःखं द्वाव् अनर्थौ प्रपद्यते।

mṛtaṃ vā yadi vā naṣṭaṃ yo 'tītam anuśocati. duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate.

नाश्रु कुर्वन्ति ये बुद्ध्या दृष्ट्वा लोकेषु संततिम्। सम्यक् प्रपश्यतः सर्वं नाश्रुकर्मोपपद्यते।

nāśru kurvanti ye buddhyā dṛṣṭvā lokeṣu saṃtatim. samyak prapaśyataḥ sarvaṃ nāśrukarmopapadyate.

दुःखोपघाते शारीरे मानसे वाप्य् उपस्थिते। यस्मिन् न शक्यते कर्तुं यत्नस् तन् नानुचिन्तयेत्।

duḥkhopaghāte śārīre mānase vāpy upasthite. yasmin na śakyate kartuṃ yatnas tan nānucintayet.

भैषज्यम् एतद् दुःखस्य यद् एतन् नानुचिन्तयेत्। चिन्त्यमानं हि न व्येति भूयश् चापि प्रवर्धते।

bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet. cintyamānaṃ hi na vyeti bhūyaś cāpi pravardhate.

प्रज्ञया मानसं दुःखं हन्याच् छारीरम् औषधैः। एतद् विज्ञानसामर्थ्यं न बालैः समताम् इयात्।

prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ. etad vijñānasāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt.

अनित्यं यौवनं रूपं जीवितं द्रव्यसंचयः। आरोग्यं प्रियसंवासो गृध्येत् तत्र न पण्डितः।

anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ dravyasaṃcayaḥ. ārogyaṃ priyasaṃvāso gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ.

न जानपदिकं दुःखम् एकः शोचितुम् अर्हति। अशोचन् प्रतिकुर्वीत यदि पश्येद् उपक्रमम्।

na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhati. aśocan pratikurvīta yadi paśyed upakramam.

सुखाद् बहुतरं दुःखं जीविते नात्र संशयः। स्निग्धत्वं चेन्द्रियार्थेषु मोहान् मरणम् अप्रियम्।

sukhād bahutaraṃ duḥkhaṃ jīvite nātra saṃśayaḥ. snigdhatvaṃ cendriyārtheṣu mohān maraṇam apriyam.

परित्यजति यो दुःखं सुखं वाप्य् उभयं नरः। अभ्येति ब्रह्म सो ऽत्यन्तं न तं शोचन्ति पण्डिताः।

parityajati yo duḥkhaṃ sukhaṃ vāpy ubhayaṃ naraḥ. abhyeti brahma so 'tyantaṃ na taṃ śocanti paṇḍitāḥ.

दुःखम् अर्था हि त्यज्यन्ते पालने न च ते सुखाः। दुःखेन चाधिगम्यन्ते नाशम् एषां न चिन्तयेत्।

duḥkham arthā hi tyajyante pālane na ca te sukhāḥ. duḥkhena cādhigamyante nāśam eṣāṃ na cintayet.

अन्याम् अन्यां धनावस्थां प्राप्य वैशेषिकीं नराः। अतृप्ता यान्ति विध्वंसं संतोषं यान्ति पण्डिताः।

anyām anyāṃ dhanāvasthāṃ prāpya vaiśeṣikīṃ narāḥ. atṛptā yānti vidhvaṃsaṃ saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ.

सर्वे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः। संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं हि जीवितम्।

sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ. saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam.

अन्तो नास्ति पिपासायास् तुष्टिस् तु परमं सुखम्। तस्मात् संतोषम् एवेह धनं पश्यन्ति पण्डिताः।

anto nāsti pipāsāyās tuṣṭis tu paramaṃ sukham. tasmāt saṃtoṣam eveha dhanaṃ paśyanti paṇḍitāḥ.

निमेषमात्रम् अपि हि वयो गच्छन् न तिष्ठति। स्वशरीरेष्व् अनित्येषु नित्यं किम् अनुचिन्तयेत्।

nimeṣamātram api hi vayo gacchan na tiṣṭhati. svaśarīreṣv anityeṣu nityaṃ kim anucintayet.

भूतेष्व् अभावं संचिन्त्य ये बुद्ध्वा तमसः परम्। न शोचन्ति गताध्वानः पश्यन्तः परमां गतिम्।

bhūteṣv abhāvaṃ saṃcintya ye buddhvā tamasaḥ param. na śocanti gatādhvānaḥ paśyantaḥ paramāṃ gatim.

संचिन्वानकम् एवैनं कामानाम् अवितृप्तकम्। व्याघ्रः पशुम् इवासाद्य मृत्युर् आदाय गच्छति।

saṃcinvānakam evainaṃ kāmānām avitṛptakam. vyāghraḥ paśum ivāsādya mṛtyur ādāya gacchati.

अथाप्य् उपायं संपश्येद् दुःखस्य परिमोक्षणे। अशोचन्न् आरभेतैव युक्तश् चाव्यसनी भवेत्।

athāpy upāyaṃ saṃpaśyed duḥkhasya parimokṣaṇe. aśocann ārabhetaiva yuktaś cāvyasanī bhavet.

शब्दे स्पर्शे च रूपे च गन्धेषु च रसेषु च। नोपभोगात् परं किं चिद् धनिनो वाधनस्य वा।

śabde sparśe ca rūpe ca gandheṣu ca raseṣu ca. nopabhogāt paraṃ kiṃ cid dhanino vādhanasya vā.

प्राक् संप्रयोगाद् भूतानां नास्ति दुःखम् अनामयम्। विप्रयोगात् तु सर्वस्य न शोचेत् प्रकृतिस्थितः।

prāk saṃprayogād bhūtānāṃ nāsti duḥkham anāmayam. viprayogāt tu sarvasya na śocet prakṛtisthitaḥ.

धृत्या शिश्नोदरं रक्षेत् पाणिपादं च चक्षुषा। चक्षुःश्रोत्रे च मनसा मनो वाचं च विद्यया।

dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā. cakṣuḥśrotre ca manasā mano vācaṃ ca vidyayā.

प्रणयं प्रतिसंहृत्य संस्तुतेष्व् इतरेषु च। विचरेद् असमुन्नद्धः स सुखी स च पण्डितः।

praṇayaṃ pratisaṃhṛtya saṃstuteṣv itareṣu ca. vicared asamunnaddhaḥ sa sukhī sa ca paṇḍitaḥ.

अध्यात्मरतिर् आसीनो निरपेक्षो निरामिषः। आत्मनैव सहायेन यश् चरेत् स सुखी भवेत्।

adhyātmaratir āsīno nirapekṣo nirāmiṣaḥ. ātmanaiva sahāyena yaś caret sa sukhī bhavet.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...