महाभारत 12.316 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 316→

[mh-12-316] • 59 श्लोकाः

भीष्म उवाच। एतस्मिन्न् अन्तरे शून्ये नारदः समुपागमत्। शुकं स्वाध्यायनिरतं वेदार्थान् वक्तुम् ईप्सितान्। मोक्षोपायान् बहुविधाञ् शुकस्यादेष्टुम् ईप्सितान्।

bhīṣma uvāca. etasminn antare śūnye nāradaḥ samupāgamat. śukaṃ svādhyāyanirataṃ vedārthān vaktum īpsitān. mokṣopāyān bahuvidhāñ śukasyādeṣṭum īpsitān.

देवर्षिं तु शुको दृष्ट्वा नारदं समुपस्थितम्। अर्घ्यपूर्वेण विधिना वेदोक्तेनाभ्यपूजयत्।

devarṣiṃ tu śuko dṛṣṭvā nāradaṃ samupasthitam. arghyapūrveṇa vidhinā vedoktenābhyapūjayat.

नारदो ऽथाब्रवीत् प्रीतो ब्रूहि ब्रह्मविदां वर। केन त्वां श्रेयसा तात योजयामीति हृष्टवत्।

nārado 'thābravīt prīto brūhi brahmavidāṃ vara. kena tvāṃ śreyasā tāta yojayāmīti hṛṣṭavat.

नारदस्य वचः श्रुत्वा शुकः प्रोवाच भारत। अस्मिंल् लोके हितं यत् स्यात् तेन मां योक्तुम् अर्हसि।

nāradasya vacaḥ śrutvā śukaḥ provāca bhārata. asmiṃl loke hitaṃ yat syāt tena māṃ yoktum arhasi.

नारद उवाच। तत्त्वं जिज्ञासतां पूर्वम् ऋषीणां भावितात्मनाम्। सनत्कुमारो भगवान् इदं वचनम् अब्रवीत्।

nārada uvāca. tattvaṃ jijñāsatāṃ pūrvam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām. sanatkumāro bhagavān idaṃ vacanam abravīt.

नास्ति विद्यासमं चक्षुर् नास्ति विद्यासमं तपः। नास्ति रागसमं दुःखं नास्ति त्यागसमं सुखम्।

nāsti vidyāsamaṃ cakṣur nāsti vidyāsamaṃ tapaḥ. nāsti rāgasamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham.

निवृत्तिः कर्मणः पापात् सततं पुण्यशीलता। सद्वृत्तिः समुदाचारः श्रेय एतद् अनुत्तमम्।

nivṛttiḥ karmaṇaḥ pāpāt satataṃ puṇyaśīlatā. sadvṛttiḥ samudācāraḥ śreya etad anuttamam.

मानुष्यम् असुखं प्राप्य यः सज्जति स मुह्यति। नालं स दुःखमोक्षाय सङ्गो वै दुःखलक्षणम्।

mānuṣyam asukhaṃ prāpya yaḥ sajjati sa muhyati. nālaṃ sa duḥkhamokṣāya saṅgo vai duḥkhalakṣaṇam.

सक्तस्य बुद्धिश् चलति मोहजालविवर्धिनी। मोहजालावृतो दुःखम् इह चामुत्र चाश्नुते।

saktasya buddhiś calati mohajālavivardhinī. mohajālāvṛto duḥkham iha cāmutra cāśnute.

सर्वोपायेन कामस्य क्रोधस्य च विनिग्रहः। कार्यः श्रेयोर्थिना तौ हि श्रेयोघातार्थम् उद्यतौ।

sarvopāyena kāmasya krodhasya ca vinigrahaḥ. kāryaḥ śreyorthinā tau hi śreyoghātārtham udyatau.

नित्यं क्रोधात् तपो रक्षेच् छ्रियं रक्षेत मत्सरात्। विद्यां मानावमानाभ्याम् आत्मानं तु प्रमादतः।

nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt. vidyāṃ mānāvamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ.

आनृशंस्यं परो धर्मः क्षमा च परमं बलम्। आत्मज्ञानं परं ज्ञानं न सत्याद् विद्यते परम्।

ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ kṣamā ca paramaṃ balam. ātmajñānaṃ paraṃ jñānaṃ na satyād vidyate param.

सत्यस्य वचनं श्रेयः सत्याद् अपि हितं भवेत्। यद् भूतहितम् अत्यन्तम् एतत् सत्यं मतं मम।

satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyād api hitaṃ bhavet. yad bhūtahitam atyantam etat satyaṃ mataṃ mama.

सर्वारम्भफलत्यागी निराशीर् निष्परिग्रहः। येन सर्वं परित्यक्तं स विद्वान् स च पण्डितः।

sarvārambhaphalatyāgī nirāśīr niṣparigrahaḥ. yena sarvaṃ parityaktaṃ sa vidvān sa ca paṇḍitaḥ.

इन्द्रियैर् इन्द्रियार्थेभ्यश् चरत्य् आत्मवशैर् इह। असज्जमानः शान्तात्मा निर्विकारः समाहितः।

indriyair indriyārthebhyaś caraty ātmavaśair iha. asajjamānaḥ śāntātmā nirvikāraḥ samāhitaḥ.

आत्मभूतैर् अतद्भूतः सह चैव विनैव च। स विमुक्तः परं श्रेयो नचिरेणाधिगच्छति।

ātmabhūtair atadbhūtaḥ saha caiva vinaiva ca. sa vimuktaḥ paraṃ śreyo nacireṇādhigacchati.

अदर्शनम् असंस्पर्शस् तथासंभाषणं सदा। यस्य भूतैः सह मुने स श्रेयो विन्दते परम्।

adarśanam asaṃsparśas tathāsaṃbhāṣaṇaṃ sadā. yasya bhūtaiḥ saha mune sa śreyo vindate param.

न हिंस्यात् सर्वभूतानि मैत्रायणगतश् चरेत्। नेदं जन्म समासाद्य वैरं कुर्वीत केन चित्।

na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagataś caret. nedaṃ janma samāsādya vairaṃ kurvīta kena cit.

आकिंचन्यं सुसंतोषो निराशीष्ट्वम् अचापलम्। एतद् आहुः परं श्रेय आत्मज्ञस्य जितात्मनः।

ākiṃcanyaṃ susaṃtoṣo nirāśīṣṭvam acāpalam. etad āhuḥ paraṃ śreya ātmajñasya jitātmanaḥ.

परिग्रहं परित्यज्य भव तात जितेन्द्रियः। अशोकं स्थानम् आतिष्ठ इह चामुत्र चाभयम्।

parigrahaṃ parityajya bhava tāta jitendriyaḥ. aśokaṃ sthānam ātiṣṭha iha cāmutra cābhayam.

निरामिषा न शोचन्ति त्यजेहामिषम् आत्मनः। परित्यज्यामिषं सौम्य दुःखतापाद् विमोक्ष्यसे।

nirāmiṣā na śocanti tyajehāmiṣam ātmanaḥ. parityajyāmiṣaṃ saumya duḥkhatāpād vimokṣyase.

तपोनित्येन दान्तेन मुनिना संयतात्मना। अजितं जेतुकामेन भाव्यं सङ्गेष्व् असङ्गिना।

taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā. ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā.

गुणसङ्गेष्व् अनासक्त एकचर्यारतः सदा। ब्राह्मणे नचिराद् एव सुखम् आयात्य् अनुत्तमम्।

guṇasaṅgeṣv anāsakta ekacaryārataḥ sadā. brāhmaṇe nacirād eva sukham āyāty anuttamam.

द्वंद्वारामेषु भूतेषु य एको रमते मुनिः। विद्धि प्रज्ञानतृप्तं तं ज्ञानतृप्तो न शोचति।

dvaṃdvārāmeṣu bhūteṣu ya eko ramate muniḥ. viddhi prajñānatṛptaṃ taṃ jñānatṛpto na śocati.

शुभैर् लभति देवत्वं व्यामिश्रैर् जन्म मानुषम्। अशुभैश् चाप्य् अधोजन्म कर्मभिर् लभते ऽवशः।

śubhair labhati devatvaṃ vyāmiśrair janma mānuṣam. aśubhaiś cāpy adhojanma karmabhir labhate 'vaśaḥ.

तत्र मृत्युजरादुःखैः सततं समभिद्रुतः। संसारे पच्यते जन्तुस् तत् कथं नावबुध्यसे।

tatra mṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ. saṃsāre pacyate jantus tat kathaṃ nāvabudhyase.

अहिते हितसंज्ञस् त्वम् अध्रुवे ध्रुवसंज्ञकः। अनर्थे चार्थसंज्ञस् त्वं किमर्थं नावबुध्यसे।

ahite hitasaṃjñas tvam adhruve dhruvasaṃjñakaḥ. anarthe cārthasaṃjñas tvaṃ kimarthaṃ nāvabudhyase.

संवेष्ट्यमानं बहुभिर् मोहतन्तुभिर् आत्मजैः। कोशकारवद् आत्मानं वेष्टयन् नावबुध्यसे।

saṃveṣṭyamānaṃ bahubhir mohatantubhir ātmajaiḥ. kośakāravad ātmānaṃ veṣṭayan nāvabudhyase.

अलं परिग्रहेणेह दोषवान् हि परिग्रहः। कृमिर् हि कोशकारस् तु बध्यते स्वपरिग्रहात्।

alaṃ parigraheṇeha doṣavān hi parigrahaḥ. kṛmir hi kośakāras tu badhyate svaparigrahāt.

पुत्रदारकुटुम्बेषु सक्ताः सीदन्ति जन्तवः। सरःपङ्कार्णवे मग्ना जीर्णा वनगजा इव।

putradārakuṭumbeṣu saktāḥ sīdanti jantavaḥ. saraḥpaṅkārṇave magnā jīrṇā vanagajā iva.

महाजालसमाकृष्टान् स्थले मत्स्यान् इवोद्धृतान्। स्नेहजालसमाकृष्टान् पश्य जन्तून् सुदुःखितान्।

mahājālasamākṛṣṭān sthale matsyān ivoddhṛtān. snehajālasamākṛṣṭān paśya jantūn suduḥkhitān.

कुटुम्बं पुत्रदारं च शरीरं द्रव्यसंचयाः। पारक्यम् अध्रुवं सर्वं किं स्वं सुकृतदुष्कृतम्।

kuṭumbaṃ putradāraṃ ca śarīraṃ dravyasaṃcayāḥ. pārakyam adhruvaṃ sarvaṃ kiṃ svaṃ sukṛtaduṣkṛtam.

यदा सर्वं परित्यज्य गन्तव्यम् अवशेन ते। अनर्थे किं प्रसक्तस् त्वं स्वम् अर्थं नानुतिष्ठसि।

yadā sarvaṃ parityajya gantavyam avaśena te. anarthe kiṃ prasaktas tvaṃ svam arthaṃ nānutiṣṭhasi.

अविश्रान्तम् अनालम्बम् अपाथेयम् अदैशिकम्। तमःकान्तारम् अध्वानं कथम् एको गमिष्यसि।

aviśrāntam anālambam apātheyam adaiśikam. tamaḥkāntāram adhvānaṃ katham eko gamiṣyasi.

न हि त्वा प्रस्थितं कश् चित् पृष्ठतो ऽनुगमिष्यति। सुकृतं दुष्कृतं च त्वा यास्यन्तम् अनुयास्यति।

na hi tvā prasthitaṃ kaś cit pṛṣṭhato 'nugamiṣyati. sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca tvā yāsyantam anuyāsyati.

विद्या कर्म च शौर्यं च ज्ञानं च बहुविस्तरम्। अर्थार्थम् अनुसार्यन्ते सिद्धार्थस् तु विमुच्यते।

vidyā karma ca śauryaṃ ca jñānaṃ ca bahuvistaram. arthārtham anusāryante siddhārthas tu vimucyate.

निबन्धनी रज्जुर् एषा या ग्रामे वसतो रतिः। छित्त्वैनां सुकृतो यान्ति नैनां छिन्दन्ति दुष्कृतः। तुल्यजातिवयोरूपान् हुतान् पश्यसि मृत्युना। न च नामास्ति निर्वेदो लौहं हि हृदयं तव।

nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ. chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ. tulyajātivayorūpān hutān paśyasi mṛtyunā. na ca nāmāsti nirvedo lauhaṃ hi hṛdayaṃ tava.

रूपकूलां मनःस्रोतां स्पर्शद्वीपां रसावहाम्। गन्धपङ्कां शब्दजलां स्वर्गमार्गदुरावहाम्।

rūpakūlāṃ manaḥsrotāṃ sparśadvīpāṃ rasāvahām. gandhapaṅkāṃ śabdajalāṃ svargamārgadurāvahām.

क्षमारित्रां सत्यमयीं धर्मस्थैर्यवटाकराम्। त्यागवाताध्वगां शीघ्रां बुद्धिनावा नदीं तरेत्।

kṣamāritrāṃ satyamayīṃ dharmasthairyavaṭākarām. tyāgavātādhvagāṃ śīghrāṃ buddhināvā nadīṃ taret.

त्यज धर्मम् अधर्मं च उभे सत्यानृते त्यज। उभे सत्यानृते त्यक्त्वा येन त्यजसि तं त्यज।

tyaja dharmam adharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja. ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi taṃ tyaja.

त्यज धर्मम् असंकल्पाद् अधर्मं चाप्य् अहिंसया। उभे सत्यानृते बुद्ध्या बुद्धिं परमनिश्चयात्।

tyaja dharmam asaṃkalpād adharmaṃ cāpy ahiṃsayā. ubhe satyānṛte buddhyā buddhiṃ paramaniścayāt.

अस्थिस्थूणं स्नायुयुतं मांसशोणितलेपनम्। चर्मावनद्धं दुर्गन्धि पूर्णं मूत्रपुरीषयोः।

asthisthūṇaṃ snāyuyutaṃ māṃsaśoṇitalepanam. carmāvanaddhaṃ durgandhi pūrṇaṃ mūtrapurīṣayoḥ.

जराशोकसमाविष्टं रोगायतनम् आतुरम्। रजस्वलम् अनित्यं च भूतावासं समुत्सृज।

jarāśokasamāviṣṭaṃ rogāyatanam āturam. rajasvalam anityaṃ ca bhūtāvāsaṃ samutsṛja.

इदं विश्वं जगत् सर्वम् अजगच् चापि यद् भवेत्। महाभूतात्मकं सर्वं महद् यत् परमाणु यत्। महाभूतानि खं वायुर् अग्निर् आपस् तथा मही। षष्ठस् तु चेतना या तु आत्मा सप्तम उच्यते। अष्टमं तु मनो ज्ञेयं बुद्धिस् तु नवमी स्मृता।

idaṃ viśvaṃ jagat sarvam ajagac cāpi yad bhavet. mahābhūtātmakaṃ sarvaṃ mahad yat paramāṇu yat. mahābhūtāni khaṃ vāyur agnir āpas tathā mahī. ṣaṣṭhas tu cetanā yā tu ātmā saptama ucyate. aṣṭamaṃ tu mano jñeyaṃ buddhis tu navamī smṛtā.

इन्द्रियाणि च पञ्चैव तमः सत्त्वं रजस् तथा। इत्य् एष सप्तदशको राशिर् अव्यक्तसंज्ञकः।

indriyāṇi ca pañcaiva tamaḥ sattvaṃ rajas tathā. ity eṣa saptadaśako rāśir avyaktasaṃjñakaḥ.

सर्वैर् इहेन्द्रियार्थैश् च व्यक्ताव्यक्तैर् हि संहितः। पञ्चविंशक इत्य् एष व्यक्ताव्यक्तमयो गुणः।

sarvair ihendriyārthaiś ca vyaktāvyaktair hi saṃhitaḥ. pañcaviṃśaka ity eṣa vyaktāvyaktamayo guṇaḥ.

एतैः सर्वैः समायुक्तः पुमान् इत्य् अभिधीयते। त्रिवर्गो ऽत्र सुखं दुःखं जीवितं मरणं तथा।

etaiḥ sarvaiḥ samāyuktaḥ pumān ity abhidhīyate. trivargo 'tra sukhaṃ duḥkhaṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā.

य इदं वेद तत्त्वेन स वेद प्रभवाप्ययौ। पाराशर्येह बोद्धव्यं ज्ञानानां यच् च किं चन।

ya idaṃ veda tattvena sa veda prabhavāpyayau. pārāśaryeha boddhavyaṃ jñānānāṃ yac ca kiṃ cana.

इन्द्रियैर् गृह्यते यद् यत् तत् तद् व्यक्तम् इति स्थितिः। अव्यक्तम् इति विज्ञेयं लिङ्गग्राह्यम् अतीन्द्रियम्।

indriyair gṛhyate yad yat tat tad vyaktam iti sthitiḥ. avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam.

इन्द्रियैर् नियतैर् देही धाराभिर् इव तर्प्यते। लोके विततम् आत्मानं लोकं चात्मनि पश्यति।

indriyair niyatair dehī dhārābhir iva tarpyate. loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati.

परावरदृशः शक्तिर् ज्ञानवेलां न पश्यति। पश्यतः सर्वभूतानि सर्वावस्थासु सर्वदा।

parāvaradṛśaḥ śaktir jñānavelāṃ na paśyati. paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā.

ब्रह्मभूतस्य संयोगो नाशुभेनोपपद्यते। ज्ञानेन विविधान् क्लेशान् अतिवृत्तस्य मोहजान्। लोके बुद्धिप्रकाशेन लोकमार्गो न रिष्यते।

brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate. jñānena vividhān kleśān ativṛttasya mohajān. loke buddhiprakāśena lokamārgo na riṣyate.

अनादिनिधनं जन्तुम् आत्मनि स्थितम् अव्ययम्। अकर्तारम् अमूर्तं च भगवान् आह तीर्थवित्।

anādinidhanaṃ jantum ātmani sthitam avyayam. akartāram amūrtaṃ ca bhagavān āha tīrthavit.

यो जन्तुः स्वकृतैस् तैस् तैः कर्मभिर् नित्यदुःखितः। स दुःखप्रतिघातार्थं हन्ति जन्तून् अनेकधा।

yo jantuḥ svakṛtais tais taiḥ karmabhir nityaduḥkhitaḥ. sa duḥkhapratighātārthaṃ hanti jantūn anekadhā.

ततः कर्म समादत्ते पुनर् अन्यन् नवं बहु। तप्यते ऽथ पुनस् तेन भुक्त्वापथ्यम् इवातुरः।

tataḥ karma samādatte punar anyan navaṃ bahu. tapyate 'tha punas tena bhuktvāpathyam ivāturaḥ.

अजस्रम् एव मोहार्तो दुःखेषु सुखसंज्ञितः। बध्यते मथ्यते चैव कर्मभिर् मन्थवत् सदा।

ajasram eva mohārto duḥkheṣu sukhasaṃjñitaḥ. badhyate mathyate caiva karmabhir manthavat sadā.

ततो निवृत्तो बन्धात् स्वात् कर्मणाम् उदयाद् इह। परिभ्रमति संसारं चक्रवद् बहुवेदनः।

tato nivṛtto bandhāt svāt karmaṇām udayād iha. paribhramati saṃsāraṃ cakravad bahuvedanaḥ.

स त्वं निवृत्तबन्धस् तु निवृत्तश् चापि कर्मतः। सर्ववित् सर्वजित् सिद्धो भव भावविवर्जितः।

sa tvaṃ nivṛttabandhas tu nivṛttaś cāpi karmataḥ. sarvavit sarvajit siddho bhava bhāvavivarjitaḥ.

संयमेन नवं बन्धं निवर्त्य तपसो बलात्। संप्राप्ता बहवः सिद्धिम् अप्य् अबाधां सुखोदयाम्।

saṃyamena navaṃ bandhaṃ nivartya tapaso balāt. saṃprāptā bahavaḥ siddhim apy abādhāṃ sukhodayām.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents