महाभारत 12.314 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 314→

[mh-12-314] • 49 श्लोकाः

भीष्म उवाच। एतच् छ्रुत्वा तु वचनं कृतात्मा कृतनिश्चयः। आत्मनात्मानम् आस्थाय दृष्ट्वा चात्मानम् आत्मना।

bhīṣma uvāca. etac chrutvā tu vacanaṃ kṛtātmā kṛtaniścayaḥ. ātmanātmānam āsthāya dṛṣṭvā cātmānam ātmanā.

कृतकार्यः सुखी शान्तस् तूष्णीं प्रायाद् उदङ्मुखः। प्रययौ योगम् आस्थाय तुष्टो दिशम् अथोत्तराम्। शैशिरं गिरिम् उद्दिश्य सधर्मा मातरिश्वनः।

kṛtakāryaḥ sukhī śāntas tūṣṇīṃ prāyād udaṅmukhaḥ. prayayau yogam āsthāya tuṣṭo diśam athottarām. śaiśiraṃ girim uddiśya sadharmā mātariśvanaḥ.

एतस्मिन्न् एव काले तु देवर्षिर् नारदस् तदा। हिमवन्तम् इयाद् द्रष्टुं सिद्धचारणसेवितम्।

etasminn eva kāle tu devarṣir nāradas tadā. himavantam iyād draṣṭuṃ siddhacāraṇasevitam.

तम् अप्सरोगणाकीर्णं गीतस्वननिनादितम्। किंनराणां समूहैश् च भृङ्गराजैस् तथैव च।

tam apsarogaṇākīrṇaṃ gītasvananināditam. kiṃnarāṇāṃ samūhaiś ca bhṛṅgarājais tathaiva ca.

मद्गुभिः खञ्जरीटैश् च विचित्रैर् जीवजीवकैः। चित्रवर्णैर् मयूरैश् च केकाशतविराजितैः। राजहंससमूहैश् च हृष्टैः परभृतैस् तथा।

madgubhiḥ khañjarīṭaiś ca vicitrair jīvajīvakaiḥ. citravarṇair mayūraiś ca kekāśatavirājitaiḥ. rājahaṃsasamūhaiś ca hṛṣṭaiḥ parabhṛtais tathā.

पक्षिराजो गरुत्मांश् च यं नित्यम् अधिगच्छति। चत्वारो लोकपालाश् च देवाः सर्षिगणास् तथा। यत्र नित्यं समायान्ति लोकस्य हितकाम्यया।

pakṣirājo garutmāṃś ca yaṃ nityam adhigacchati. catvāro lokapālāś ca devāḥ sarṣigaṇās tathā. yatra nityaṃ samāyānti lokasya hitakāmyayā.

विष्णुना यत्र पुत्रार्थे तपस् तप्तं महात्मना। यत्रैव च कुमारेण बाल्ये क्षिप्ता दिवौकसः।

viṣṇunā yatra putrārthe tapas taptaṃ mahātmanā. yatraiva ca kumāreṇa bālye kṣiptā divaukasaḥ.

शक्तिर् न्यस्ता क्षितितले त्रैलोक्यम् अवमन्य वै। यत्रोवाच जगत्स्कन्दः क्षिपन् वाक्यम् इदं तदा।

śaktir nyastā kṣititale trailokyam avamanya vai. yatrovāca jagatskandaḥ kṣipan vākyam idaṃ tadā.

यो ऽन्यो ऽस्ति मत्तो ऽभ्यधिको विप्रा यस्याधिकं प्रियाः। यो ब्रह्मण्यो द्वितीयो ऽस्ति त्रिषु लोकेषु वीर्यवान्।

yo 'nyo 'sti matto 'bhyadhiko viprā yasyādhikaṃ priyāḥ. yo brahmaṇyo dvitīyo 'sti triṣu lokeṣu vīryavān.

सो ऽभ्युद्धरत्व् इमां शक्तिम् अथ वा कम्पयत्व् इति। तच् छ्रुत्वा व्यथिता लोकाः क इमाम् उद्धरेद् इति।

so 'bhyuddharatv imāṃ śaktim atha vā kampayatv iti. tac chrutvā vyathitā lokāḥ ka imām uddhared iti.

अथ देवगणं सर्वं संभ्रान्तेन्द्रियमानसम्। अपश्यद् भगवान् विष्णुः क्षिप्तं सासुरराक्षसम्। किं न्व् अत्र सुकृतं कार्यं भवेद् इति विचिन्तयन्।

atha devagaṇaṃ sarvaṃ saṃbhrāntendriyamānasam. apaśyad bhagavān viṣṇuḥ kṣiptaṃ sāsurarākṣasam. kiṃ nv atra sukṛtaṃ kāryaṃ bhaved iti vicintayan.

स नामृष्यत तं क्षेपम् अवैक्षत च पावकिम्। स प्रहस्य विशुद्धात्मा शक्तिं प्रज्वलितां तदा। कम्पयाम् आस सव्येन पाणिना पुरुषोत्तमः।

sa nāmṛṣyata taṃ kṣepam avaikṣata ca pāvakim. sa prahasya viśuddhātmā śaktiṃ prajvalitāṃ tadā. kampayām āsa savyena pāṇinā puruṣottamaḥ.

शक्त्यां तु कम्पमानायां विष्णुना बलिना तदा। मेदिनी कम्पिता सर्वा सशैलवनकानना।

śaktyāṃ tu kampamānāyāṃ viṣṇunā balinā tadā. medinī kampitā sarvā saśailavanakānanā.

शक्तेनापि समुद्धर्तुं कम्पिता सा न तूद्धृता। रक्षता स्कन्दराजस्य धर्षणां प्रभविष्णुना।

śaktenāpi samuddhartuṃ kampitā sā na tūddhṛtā. rakṣatā skandarājasya dharṣaṇāṃ prabhaviṣṇunā.

तां कम्पयित्वा भगवान् प्रह्रादम् इदम् अब्रवीत्। पश्य वीर्यं कुमारस्य नैतद् अन्यः करिष्यति।

tāṃ kampayitvā bhagavān prahrādam idam abravīt. paśya vīryaṃ kumārasya naitad anyaḥ kariṣyati.

सो ऽमृष्यमाणस् तद् वाक्यं समुद्धरणनिश्चितः। जग्राह तां तस्य शक्तिं न चैनाम् अप्य् अकम्पयत्।

so 'mṛṣyamāṇas tad vākyaṃ samuddharaṇaniścitaḥ. jagrāha tāṃ tasya śaktiṃ na cainām apy akampayat.

नादं महान्तं मुक्त्वा स मूर्छितो गिरिमूर्धनि। विह्वलः प्रापतद् भूमौ हिरण्यकशिपोः सुतः।

nādaṃ mahāntaṃ muktvā sa mūrchito girimūrdhani. vihvalaḥ prāpatad bhūmau hiraṇyakaśipoḥ sutaḥ.

यत्रोत्तरां दिशं गत्वा शैलराजस्य पार्श्वतः। तपो ऽतप्यत दुर्धर्षस् तात नित्यं वृषध्वजः।

yatrottarāṃ diśaṃ gatvā śailarājasya pārśvataḥ. tapo 'tapyata durdharṣas tāta nityaṃ vṛṣadhvajaḥ.

पावकेन परिक्षिप्तो दीप्यता तस्य चाश्रमः। आदित्यबन्धनं नाम दुर्धर्षम् अकृतात्मभिः।

pāvakena parikṣipto dīpyatā tasya cāśramaḥ. ādityabandhanaṃ nāma durdharṣam akṛtātmabhiḥ.

न तत्र शक्यते गन्तुं यक्षराक्षसदानवैः। दशयोजनविस्तारम् अग्निज्वालासमावृतम्।

na tatra śakyate gantuṃ yakṣarākṣasadānavaiḥ. daśayojanavistāram agnijvālāsamāvṛtam.

भगवान् पावकस् तत्र स्वयं तिष्ठति वीर्यवान्। सर्वविघ्नान् प्रशमयन् महादेवस्य धीमतः।

bhagavān pāvakas tatra svayaṃ tiṣṭhati vīryavān. sarvavighnān praśamayan mahādevasya dhīmataḥ.

दिव्यं वर्षसहस्रं हि पादेनैकेन तिष्ठतः। देवान् संतापयंस् तत्र महादेवो धृतव्रतः।

divyaṃ varṣasahasraṃ hi pādenaikena tiṣṭhataḥ. devān saṃtāpayaṃs tatra mahādevo dhṛtavrataḥ.

ऐन्द्रीं तु दिशम् आस्थाय शैलराजस्य धीमतः। विविक्ते पर्वततटे पाराशर्यो महातपाः। वेदान् अध्यापयाम् आस व्यासः शिष्यान् महातपाः।

aindrīṃ tu diśam āsthāya śailarājasya dhīmataḥ. vivikte parvatataṭe pārāśaryo mahātapāḥ. vedān adhyāpayām āsa vyāsaḥ śiṣyān mahātapāḥ.

सुमन्तुं च महाभागं वैशंपायनम् एव च। जैमिनिं च महाप्राज्ञं पैलं चापि तपस्विनम्।

sumantuṃ ca mahābhāgaṃ vaiśaṃpāyanam eva ca. jaiminiṃ ca mahāprājñaṃ pailaṃ cāpi tapasvinam.

एभिः शिष्यैः परिवृतो व्यास आस्ते महातपाः। तत्राश्रमपदं पुण्यं ददर्श पितुर् उत्तमम्। आरणेयो विशुद्धात्मा नभसीव दिवाकरः।

ebhiḥ śiṣyaiḥ parivṛto vyāsa āste mahātapāḥ. tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ dadarśa pitur uttamam. āraṇeyo viśuddhātmā nabhasīva divākaraḥ.

अथ व्यासः परिक्षिप्तं ज्वलन्तम् इव पावकम्। ददर्श सुतम् आयान्तं दिवाकरसमप्रभम्।

atha vyāsaḥ parikṣiptaṃ jvalantam iva pāvakam. dadarśa sutam āyāntaṃ divākarasamaprabham.

असज्जमानं वृक्षेषु शैलेषु विषमेषु च। योगयुक्तं महात्मानं यथा बाणं गुणच्युतम्।

asajjamānaṃ vṛkṣeṣu śaileṣu viṣameṣu ca. yogayuktaṃ mahātmānaṃ yathā bāṇaṃ guṇacyutam.

सो ऽभिगम्य पितुः पादाव् अगृह्णाद् अरणीसुतः। यथोपजोषं तैश् चापि समागच्छन् महामुनिः।

so 'bhigamya pituḥ pādāv agṛhṇād araṇīsutaḥ. yathopajoṣaṃ taiś cāpi samāgacchan mahāmuniḥ.

ततो निवेदयाम् आस पित्रे सर्वम् अशेषतः। शुको जनकराजेन संवादं प्रीतमानसः।

tato nivedayām āsa pitre sarvam aśeṣataḥ. śuko janakarājena saṃvādaṃ prītamānasaḥ.

एवम् अध्यापयञ् शिष्यान् व्यासः पुत्रं च वीर्यवान्। उवास हिमवत्पृष्ठे पाराशर्यो महामुनिः।

evam adhyāpayañ śiṣyān vyāsaḥ putraṃ ca vīryavān. uvāsa himavatpṛṣṭhe pārāśaryo mahāmuniḥ.

ततः कदा चिच् छिष्यास् तं परिवार्यावतस्थिरे। वेदाध्ययनसंपन्नाः शान्तात्मानो जितेन्द्रियाः।

tataḥ kadā cic chiṣyās taṃ parivāryāvatasthire. vedādhyayanasaṃpannāḥ śāntātmāno jitendriyāḥ.

वेदेषु निष्ठां संप्राप्य साङ्गेष्व् अतितपस्विनः। अथोचुस् ते तदा व्यासं शिष्याः प्राञ्जलयो गुरुम्।

vedeṣu niṣṭhāṃ saṃprāpya sāṅgeṣv atitapasvinaḥ. athocus te tadā vyāsaṃ śiṣyāḥ prāñjalayo gurum.

महता श्रेयसा युक्ता यशसा च स्म वर्धिताः। एकं त्व् इदानीम् इच्छामो गुरुणानुग्रहं कृतम्।

mahatā śreyasā yuktā yaśasā ca sma vardhitāḥ. ekaṃ tv idānīm icchāmo guruṇānugrahaṃ kṛtam.

इति तेषां वचः श्रुत्वा ब्रह्मर्षिस् तान् उवाच ह। उच्यताम् इति तद् वत्सा यद् वः कार्यं प्रियं मया।

iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā brahmarṣis tān uvāca ha. ucyatām iti tad vatsā yad vaḥ kāryaṃ priyaṃ mayā.

एतद् वाक्यं गुरोः श्रुत्वा शिष्यास् ते हृष्टमानसाः। पुनः प्राञ्जलयो भूत्वा प्रणम्य शिरसा गुरुम्।

etad vākyaṃ guroḥ śrutvā śiṣyās te hṛṣṭamānasāḥ. punaḥ prāñjalayo bhūtvā praṇamya śirasā gurum.

ऊचुस् ते सहिता राजन्न् इदं वचनम् उत्तमम्। यदि प्रीत उपाध्यायो धन्याः स्मो मुनिसत्तम।

ūcus te sahitā rājann idaṃ vacanam uttamam. yadi prīta upādhyāyo dhanyāḥ smo munisattama.

काङ्क्षामस् तु वयं सर्वे वरं दत्तं महर्षिणा। षष्ठः शिष्यो न ते ख्यातिं गच्छेद् अत्र प्रसीद नः।

kāṅkṣāmas tu vayaṃ sarve varaṃ dattaṃ maharṣiṇā. ṣaṣṭhaḥ śiṣyo na te khyātiṃ gacched atra prasīda naḥ.

चत्वारस् ते वयं शिष्या गुरुपुत्रश् च पञ्चमः। इह वेदाः प्रतिष्ठेरन्न् एष नः काङ्क्षितो वरः।

catvāras te vayaṃ śiṣyā guruputraś ca pañcamaḥ. iha vedāḥ pratiṣṭherann eṣa naḥ kāṅkṣito varaḥ.

शिष्याणां वचनं श्रुत्वा व्यासो वेदार्थतत्त्ववित्। पराशरात्मजो धीमान् परलोकार्थचिन्तकः। उवाच शिष्यान् धर्मात्मा धर्म्यं नैःश्रेयसं वचः।

śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā vyāso vedārthatattvavit. parāśarātmajo dhīmān paralokārthacintakaḥ. uvāca śiṣyān dharmātmā dharmyaṃ naiḥśreyasaṃ vacaḥ.

ब्राह्मणाय सदा देयं ब्रह्म शुश्रूषवे भवेत्। ब्रह्मलोके निवासं यो ध्रुवं समभिकाङ्क्षति।

brāhmaṇāya sadā deyaṃ brahma śuśrūṣave bhavet. brahmaloke nivāsaṃ yo dhruvaṃ samabhikāṅkṣati.

भवन्तो बहुलाः सन्तु वेदो विस्तार्यताम् अयम्। नाशिष्ये संप्रदातव्यो नाव्रते नाकृतात्मनि।

bhavanto bahulāḥ santu vedo vistāryatām ayam. nāśiṣye saṃpradātavyo nāvrate nākṛtātmani.

एते शिष्यगुणाः सर्वे विज्ञातव्या यथार्थतः। नापरीक्षितचारित्रे विद्या देया कथं चन।

ete śiṣyaguṇāḥ sarve vijñātavyā yathārthataḥ. nāparīkṣitacāritre vidyā deyā kathaṃ cana.

यथा हि कनकं शुद्धं तापच्छेदनिघर्षणैः। परीक्षेत तथा शिष्यान् ईक्षेत् कुलगुणादिभिः।

yathā hi kanakaṃ śuddhaṃ tāpacchedanigharṣaṇaiḥ. parīkṣeta tathā śiṣyān īkṣet kulaguṇādibhiḥ.

न नियोज्याश् च वः शिष्या अनियोगे महाभये। यथामति यथापाठं तथा विद्या फलिष्यति।

na niyojyāś ca vaḥ śiṣyā aniyoge mahābhaye. yathāmati yathāpāṭhaṃ tathā vidyā phaliṣyati.

सर्वस् तरतु दुर्गाणि सर्वो भद्राणि पश्यतु। श्रावयेच् चतुरो वर्णान् कृत्वा ब्राह्मणम् अग्रतः।

sarvas taratu durgāṇi sarvo bhadrāṇi paśyatu. śrāvayec caturo varṇān kṛtvā brāhmaṇam agrataḥ.

वेदस्याध्ययनं हीदं तच् च कार्यं महत् स्मृतम्। स्तुत्यर्थम् इह देवानां वेदाः सृष्टाः स्वयंभुवा।

vedasyādhyayanaṃ hīdaṃ tac ca kāryaṃ mahat smṛtam. stutyartham iha devānāṃ vedāḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā.

यो निर्वदेत संमोहाद् ब्राह्मणं वेदपारगम्। सो ऽपध्यानाद् ब्राह्मणस्य पराभूयाद् असंशयम्।

yo nirvadeta saṃmohād brāhmaṇaṃ vedapāragam. so 'padhyānād brāhmaṇasya parābhūyād asaṃśayam.

यश् चाधर्मेण विब्रूयाद् यश् चाधर्मेण पृच्छति। तयोर् अन्यतरः प्रैति विद्वेषं वाधिगच्छति।

yaś cādharmeṇa vibrūyād yaś cādharmeṇa pṛcchati. tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ vādhigacchati.

एतद् वः सर्वम् आख्यातं स्वाध्यायस्य विधिं प्रति। उपकुर्याच् च शिष्याणाम् एतच् च हृदि वो भवेत्।

etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ svādhyāyasya vidhiṃ prati. upakuryāc ca śiṣyāṇām etac ca hṛdi vo bhavet.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents