महाभारत 12.313 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 313→

[mh-12-313] • 51 श्लोकाः

भीष्म उवाच। ततः स राजा जनको मन्त्रिभिः सह भारत। पुरः पुरोहितं कृत्वा सर्वाण्य् अन्तःपुराणि च।

bhīṣma uvāca. tataḥ sa rājā janako mantribhiḥ saha bhārata. puraḥ purohitaṃ kṛtvā sarvāṇy antaḥpurāṇi ca.

आसनं च पुरस्कृत्य रत्नानि विविधानि च। शिरसा चार्घ्यम् आदाय गुरुपुत्रं समभ्यगात्।

āsanaṃ ca puraskṛtya ratnāni vividhāni ca. śirasā cārghyam ādāya guruputraṃ samabhyagāt.

स तद् आसनम् आदाय बहुरत्नविभूषितम्। स्पर्ध्यास्तरणसंस्तीर्णं सर्वतोभद्रम् ऋद्धिमत्।

sa tad āsanam ādāya bahuratnavibhūṣitam. spardhyāstaraṇasaṃstīrṇaṃ sarvatobhadram ṛddhimat.

पुरोधसा संगृहीतं हस्तेनालभ्य पार्थिवः। प्रददौ गुरुपुत्राय शुकाय परमार्चितम्।

purodhasā saṃgṛhītaṃ hastenālabhya pārthivaḥ. pradadau guruputrāya śukāya paramārcitam.

तत्रोपविष्टं तं कार्ष्णिं शास्त्रतः प्रत्यपूजयत्। पाद्यं निवेद्य प्रथमम् अर्घ्यं गां च न्यवेदयत्। स च तां मन्त्रवत् पूजां प्रत्यगृह्णाद् यथाविधि।

tatropaviṣṭaṃ taṃ kārṣṇiṃ śāstrataḥ pratyapūjayat. pādyaṃ nivedya prathamam arghyaṃ gāṃ ca nyavedayat. sa ca tāṃ mantravat pūjāṃ pratyagṛhṇād yathāvidhi.

प्रतिगृह्य च तां पूजां जनकाद् द्विजसत्तमः। गां चैव समनुज्ञाय राजानम् अनुमान्य च।

pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ janakād dvijasattamaḥ. gāṃ caiva samanujñāya rājānam anumānya ca.

पर्यपृच्छन् महातेजा राज्ञः कुशलम् अव्ययम्। अनामयं च राजेन्द्र शुकः सानुचरस्य ह।

paryapṛcchan mahātejā rājñaḥ kuśalam avyayam. anāmayaṃ ca rājendra śukaḥ sānucarasya ha.

अनुज्ञातः स तेनाथ निषसाद सहानुगः। उदारसत्त्वाभिजनो भूमौ राजा कृताञ्जलिः।

anujñātaḥ sa tenātha niṣasāda sahānugaḥ. udārasattvābhijano bhūmau rājā kṛtāñjaliḥ.

कुशलं चाव्ययं चैव पृष्ट्वा वैयासकिं नृपः। किम् आगमनम् इत्य् एव पर्यपृच्छत पार्थिवः।

kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva pṛṣṭvā vaiyāsakiṃ nṛpaḥ. kim āgamanam ity eva paryapṛcchata pārthivaḥ.

शुक उवाच। पित्राहम् उक्तो भद्रं ते मोक्षधर्मार्थकोविदः। विदेहराजो याज्यो मे जनको नाम विश्रुतः।

śuka uvāca. pitrāham ukto bhadraṃ te mokṣadharmārthakovidaḥ. videharājo yājyo me janako nāma viśrutaḥ.

तत्र गच्छस्व वै तूर्णं यदि ते हृदि संशयः। प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा स ते छेत्स्यति संशयम्।

tatra gacchasva vai tūrṇaṃ yadi te hṛdi saṃśayaḥ. pravṛttau vā nivṛttau vā sa te chetsyati saṃśayam.

सो ऽहं पितुर् नियोगात् त्वाम् उपप्रष्टुम् इहागतः। तन् मे धर्मभृतां श्रेष्ठ यथावद् वक्तुम् अर्हसि।

so 'haṃ pitur niyogāt tvām upapraṣṭum ihāgataḥ. tan me dharmabhṛtāṃ śreṣṭha yathāvad vaktum arhasi.

किं कार्यं ब्राह्मणेनेह मोक्षार्थश् च किम् आत्मकः। कथं च मोक्षः कर्तव्यो ज्ञानेन तपसापि वा।

kiṃ kāryaṃ brāhmaṇeneha mokṣārthaś ca kim ātmakaḥ. kathaṃ ca mokṣaḥ kartavyo jñānena tapasāpi vā.

जनक उवाच। यत् कार्यं ब्राह्मणेनेह जन्मप्रभृति तच् छृणु। कृतोपनयनस् तात भवेद् वेदपरायणः।

janaka uvāca. yat kāryaṃ brāhmaṇeneha janmaprabhṛti tac chṛṇu. kṛtopanayanas tāta bhaved vedaparāyaṇaḥ.

तपसा गुरुवृत्त्या च ब्रह्मचर्येण चाभिभो। देवतानां पितॄणां चाप्य् अनृणश् चानसूयकः।

tapasā guruvṛttyā ca brahmacaryeṇa cābhibho. devatānāṃ pitṝṇāṃ cāpy anṛṇaś cānasūyakaḥ.

वेदान् अधीत्य नियतो दक्षिणाम् अपवर्ज्य च। अभ्यनुज्ञाम् अथ प्राप्य समावर्तेत वै द्विजः।

vedān adhītya niyato dakṣiṇām apavarjya ca. abhyanujñām atha prāpya samāvarteta vai dvijaḥ.

समावृत्तस् तु गार्हस्थ्ये सदारो नियतो वसेत्। अनसूयुर् यथान्यायम् आहिताग्निस् तथैव च।

samāvṛttas tu gārhasthye sadāro niyato vaset. anasūyur yathānyāyam āhitāgnis tathaiva ca.

उत्पाद्य पुत्रपौत्रं तु वन्याश्रमपदे वसेत्। तान् एवाग्नीन् यथाशास्त्रम् अर्चयन्न् अतिथिप्रियः।

utpādya putrapautraṃ tu vanyāśramapade vaset. tān evāgnīn yathāśāstram arcayann atithipriyaḥ.

स वने ऽग्नीन् यथान्यायम् आत्मन्य् आरोप्य धर्मवित्। निर्द्वंद्वो वीतरागात्मा ब्रह्माश्रमपदे वसेत्।

sa vane 'gnīn yathānyāyam ātmany āropya dharmavit. nirdvaṃdvo vītarāgātmā brahmāśramapade vaset.

शुक उवाच। उत्पन्ने ज्ञानविज्ञाने प्रत्यक्षे हृदि शाश्वते। किम् अवश्यं निवस्तव्यम् आश्रमेषु वनेषु च।

śuka uvāca. utpanne jñānavijñāne pratyakṣe hṛdi śāśvate. kim avaśyaṃ nivastavyam āśrameṣu vaneṣu ca.

एतद् भवन्तं पृच्छामि तद् भवान् वक्तुम् अर्हति। यथावेदार्थतत्त्वेन ब्रूहि मे त्वं जनाधिप।

etad bhavantaṃ pṛcchāmi tad bhavān vaktum arhati. yathāvedārthatattvena brūhi me tvaṃ janādhipa.

जनक उवाच। न विना ज्ञानविज्ञानं मोक्षस्याधिगमो भवेत्। न विना गुरुसंबन्धं ज्ञानस्याधिगमः स्मृतः।

janaka uvāca. na vinā jñānavijñānaṃ mokṣasyādhigamo bhavet. na vinā gurusaṃbandhaṃ jñānasyādhigamaḥ smṛtaḥ.

आचार्यः प्लाविता तस्य ज्ञानं प्लव इहोच्यते। विज्ञाय कृतकृत्यस् तु तीर्णस् तद् उभयं त्यजेत्।

ācāryaḥ plāvitā tasya jñānaṃ plava ihocyate. vijñāya kṛtakṛtyas tu tīrṇas tad ubhayaṃ tyajet.

अनुच्छेदाय लोकानाम् अनुच्छेदाय कर्मणाम्। पूर्वैर् आचरितो धर्मश् चातुराश्रम्यसंकथः।

anucchedāya lokānām anucchedāya karmaṇām. pūrvair ācarito dharmaś cāturāśramyasaṃkathaḥ.

अनेन क्रमयोगेन बहुजातिषु कर्मणा। कृत्वा शुभाशुभं कर्म मोक्षो नामेह लभ्यते।

anena kramayogena bahujātiṣu karmaṇā. kṛtvā śubhāśubhaṃ karma mokṣo nāmeha labhyate.

भवितैः कारणैश् चायं बहुसंसारयोनिषु। आसादयति शुद्धात्मा मोक्षं वै प्रथमाश्रमे।

bhavitaiḥ kāraṇaiś cāyaṃ bahusaṃsārayoniṣu. āsādayati śuddhātmā mokṣaṃ vai prathamāśrame.

तम् आसाद्य तु मुक्तस्य दृष्टार्थस्य विपश्चितः। त्रिष्व् आश्रमेषु को न्व् अर्थो भवेत् परम् अभीप्सतः।

tam āsādya tu muktasya dṛṣṭārthasya vipaścitaḥ. triṣv āśrameṣu ko nv artho bhavet param abhīpsataḥ.

राजसांस् तामसांश् चैव नित्यं दोषान् विवर्जयेत्। सात्त्विकं मार्गम् आस्थाय पश्येद् आत्मानम् आत्मना।

rājasāṃs tāmasāṃś caiva nityaṃ doṣān vivarjayet. sāttvikaṃ mārgam āsthāya paśyed ātmānam ātmanā.

सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि। संपश्यन् नोपलिप्येत जले वारिचरो यथा।

sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani. saṃpaśyan nopalipyeta jale vāricaro yathā.

पक्षीव प्लवनाद् ऊर्ध्वम् अमुत्रानन्त्यम् अश्नुते। विहाय देहं निर्मुक्तो निर्द्वंद्वः प्रशमं गतः।

pakṣīva plavanād ūrdhvam amutrānantyam aśnute. vihāya dehaṃ nirmukto nirdvaṃdvaḥ praśamaṃ gataḥ.

अत्र गाथाः पुरा गीताः शृणु राज्ञा ययातिना। धार्यन्ते या द्विजैस् तात मोक्षशास्त्रविशारदैः।

atra gāthāḥ purā gītāḥ śṛṇu rājñā yayātinā. dhāryante yā dvijais tāta mokṣaśāstraviśāradaiḥ.

ज्योतिर् आत्मनि नान्यत्र रतं तत्रैव चैव तत्। स्वयं च शक्यं तद् द्रष्टुं सुसमाहितचेतसा।

jyotir ātmani nānyatra rataṃ tatraiva caiva tat. svayaṃ ca śakyaṃ tad draṣṭuṃ susamāhitacetasā.

न बिभेति परो यस्मान् न बिभेति पराच् च यः। यश् च नेच्छति न द्वेष्टि ब्रह्म संपद्यते तदा।

na bibheti paro yasmān na bibheti parāc ca yaḥ. yaś ca necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā.

यदा भावं न कुरुते सर्वभूतेषु पापकम्। कर्मणा मनसा वाचा ब्रह्म संपद्यते तदा।

yadā bhāvaṃ na kurute sarvabhūteṣu pāpakam. karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā.

संयोज्य तपसात्मानम् ईर्ष्याम् उत्सृज्य मोहिनीम्। त्यक्त्वा कामं च लोभं च ततो ब्रह्मत्वम् अश्नुते।

saṃyojya tapasātmānam īrṣyām utsṛjya mohinīm. tyaktvā kāmaṃ ca lobhaṃ ca tato brahmatvam aśnute.

यदा श्रव्ये च दृश्ये च सर्वभूतेषु चाप्ययम्। समो भवति निर्द्वंद्वो ब्रह्म संपद्यते तदा।

yadā śravye ca dṛśye ca sarvabhūteṣu cāpyayam. samo bhavati nirdvaṃdvo brahma saṃpadyate tadā.

यदा स्तुतिं च निन्दां च समत्वेनैव पश्यति। काञ्चनं चायसं चैव सुखदुःखे तथैव च।

yadā stutiṃ ca nindāṃ ca samatvenaiva paśyati. kāñcanaṃ cāyasaṃ caiva sukhaduḥkhe tathaiva ca.

शीतम् उष्णं तथैवार्थम् अनर्थं प्रियम् अप्रियम्। जीवितं मरणं चैव ब्रह्म संपद्यते तदा।

śītam uṣṇaṃ tathaivārtham anarthaṃ priyam apriyam. jīvitaṃ maraṇaṃ caiva brahma saṃpadyate tadā.

प्रसार्येह यथाङ्गानि कूर्मः संहरते पुनः। तथेन्द्रियाणि मनसा संयन्तव्यानि भिक्षुणा।

prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ. tathendriyāṇi manasā saṃyantavyāni bhikṣuṇā.

तमःपरिगतं वेश्म यथा दीपेन दृश्यते। तथा बुद्धिप्रदीपेन शक्य आत्मा निरीक्षितुम्।

tamaḥparigataṃ veśma yathā dīpena dṛśyate. tathā buddhipradīpena śakya ātmā nirīkṣitum.

एतत् सर्वं प्रपश्यामि त्वयि बुद्धिमतां वर। यच् चान्यद् अपि वेत्तव्यं तत्त्वतो वेद तद् भवान्।

etat sarvaṃ prapaśyāmi tvayi buddhimatāṃ vara. yac cānyad api vettavyaṃ tattvato veda tad bhavān.

ब्रह्मर्षे विदितश् चासि विषयान्तम् उपागतः। गुरोस् तव प्रसादेन तव चैवोपशिक्षया।

brahmarṣe viditaś cāsi viṣayāntam upāgataḥ. guros tava prasādena tava caivopaśikṣayā.

तस्यैव च प्रसादेन प्रादुर्भूतं महामुने। ज्ञानं दिव्यं ममापीदं तेनासि विदितो मम।

tasyaiva ca prasādena prādurbhūtaṃ mahāmune. jñānaṃ divyaṃ mamāpīdaṃ tenāsi vidito mama.

अधिकं तव विज्ञानम् अधिका च गतिस् तव। अधिकं च तवैश्वर्यं तच् च त्वं नावबुध्यसे।

adhikaṃ tava vijñānam adhikā ca gatis tava. adhikaṃ ca tavaiśvaryaṃ tac ca tvaṃ nāvabudhyase.

बाल्याद् वा संशयाद् वापि भयाद् वाप्य् अविमोक्षजात्। उत्पन्ने चापि विज्ञाने नाधिगच्छति तां गतिम्।

bālyād vā saṃśayād vāpi bhayād vāpy avimokṣajāt. utpanne cāpi vijñāne nādhigacchati tāṃ gatim.

व्यवसायेन शुद्धेन मद्विधैश् छिन्नसंशयः। विमुच्य हृदयग्रन्थीन् आसादयति तां गतिम्।

vyavasāyena śuddhena madvidhaiś chinnasaṃśayaḥ. vimucya hṛdayagranthīn āsādayati tāṃ gatim.

भवांश् चोत्पन्नविज्ञानः स्थिरबुद्धिर् अलोलुपः। व्यवसायाद् ऋते ब्रह्मन्न् आसादयति तत्परम्।

bhavāṃś cotpannavijñānaḥ sthirabuddhir alolupaḥ. vyavasāyād ṛte brahmann āsādayati tatparam.

नास्ति ते सुखदुःखेषु विशेषो नास्ति लोलुपा। नौत्सुक्यं नृत्तगीतेषु न राग उपजायते।

nāsti te sukhaduḥkheṣu viśeṣo nāsti lolupā. nautsukyaṃ nṛttagīteṣu na rāga upajāyate.

न बन्धुषु निबन्धस् ते न भयेष्व् अस्ति ते भयम्। पश्यामि त्वां महाभाग तुल्यलोष्टाश्मकाञ्चनम्।

na bandhuṣu nibandhas te na bhayeṣv asti te bhayam. paśyāmi tvāṃ mahābhāga tulyaloṣṭāśmakāñcanam.

अहं च त्वानुपश्यामि ये चाप्य् अन्ये मनीषिणः। आस्थितं परमं मार्गम् अक्षयं तम् अनामयम्।

ahaṃ ca tvānupaśyāmi ye cāpy anye manīṣiṇaḥ. āsthitaṃ paramaṃ mārgam akṣayaṃ tam anāmayam.

यत् फलं ब्राह्मणस्येह मोक्षार्थश् च यद् आत्मकः। तस्मिन् वै वर्तसे विप्र किम् अन्यत् परिपृच्छसि।

yat phalaṃ brāhmaṇasyeha mokṣārthaś ca yad ātmakaḥ. tasmin vai vartase vipra kim anyat paripṛcchasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...