महाभारत 12.309 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 309→

[mh-12-309] • 92 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कथं निर्वेदम् आपन्नः शुको वैयासकिः पुरा। एतद् इच्छामि कौरव्य श्रोतुं कौतूहलं हि मे। अव्यक्तव्यक्ततत्त्वानां निश्चयं बुद्धिनिश्चयम्। वक्तुम् अर्हसि कौरव्य देवस्याजस्य या कृतिः।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ nirvedam āpannaḥ śuko vaiyāsakiḥ purā. etad icchāmi kauravya śrotuṃ kautūhalaṃ hi me. avyaktavyaktatattvānāṃ niścayaṃ buddhiniścayam. vaktum arhasi kauravya devasyājasya yā kṛtiḥ.

भीष्म उवाच। प्राकृतेन सुवृत्तेन चरन्तम् अकुतोभयम्। अध्याप्य कृत्स्नं स्वाध्यायम् अन्वशाद् वै पिता सुतम्।

bhīṣma uvāca. prākṛtena suvṛttena carantam akutobhayam. adhyāpya kṛtsnaṃ svādhyāyam anvaśād vai pitā sutam.

धर्मं पुत्र निषेवस्व सुतीक्ष्णौ हि हिमातपौ। क्षुत्पिपासे च वायुं च जय नित्यं जितेन्द्रियः।

dharmaṃ putra niṣevasva sutīkṣṇau hi himātapau. kṣutpipāse ca vāyuṃ ca jaya nityaṃ jitendriyaḥ.

सत्यम् आर्जवम् अक्रोधम् अनसूयां दमं तपः। अहिंसां चानृशंस्यं च विधिवत् परिपालय।

satyam ārjavam akrodham anasūyāṃ damaṃ tapaḥ. ahiṃsāṃ cānṛśaṃsyaṃ ca vidhivat paripālaya.

सत्ये तिष्ठ रतो धर्मे हित्वा सर्वम् अनार्जवम्। देवतातिथिशेषेण यात्रां प्राणस्य संश्रय।

satye tiṣṭha rato dharme hitvā sarvam anārjavam. devatātithiśeṣeṇa yātrāṃ prāṇasya saṃśraya.

फेनपात्रोपमे देहे जीवे शकुनिवत् स्थिते। अनित्ये प्रियसंवासे कथं स्वपिषि पुत्रक।

phenapātropame dehe jīve śakunivat sthite. anitye priyasaṃvāse kathaṃ svapiṣi putraka.

अप्रमत्तेषु जाग्रत्सु नित्ययुक्तेषु शत्रुषु। अन्तरं लिप्समानेषु बालस् त्वं नावबुध्यसे।

apramatteṣu jāgratsu nityayukteṣu śatruṣu. antaraṃ lipsamāneṣu bālas tvaṃ nāvabudhyase.

गण्यमानेषु वर्षेषु क्षीयमाणे तथायुषि। जीविते शिष्यमाणे च किम् उत्थाय न धावसि।

gaṇyamāneṣu varṣeṣu kṣīyamāṇe tathāyuṣi. jīvite śiṣyamāṇe ca kim utthāya na dhāvasi.

ऐहलौकिकम् ईहन्ते मांसशोणितवर्धनम्। पारलौकिककार्येषु प्रसुप्ता भृशनास्तिकाः।

aihalaukikam īhante māṃsaśoṇitavardhanam. pāralaukikakāryeṣu prasuptā bhṛśanāstikāḥ.

धर्माय ये ऽभ्यसूयन्ति बुद्धिमोहान्विता नराः। अपथा गच्छतां तेषाम् अनुयातापि पीड्यते।

dharmāya ye 'bhyasūyanti buddhimohānvitā narāḥ. apathā gacchatāṃ teṣām anuyātāpi pīḍyate.

ये तु तुष्टाः सुनियताः सत्यागमपरायणाः। धर्म्यं पन्थानम् आरूढास् तान् उपास्स्व च पृच्छ च।

ye tu tuṣṭāḥ suniyatāḥ satyāgamaparāyaṇāḥ. dharmyaṃ panthānam ārūḍhās tān upāssva ca pṛccha ca.

उपधार्य मतं तेषां वृद्धानां धर्मदर्शिनाम्। नियच्छ परया बुद्ध्या चित्तम् उत्पथगामि वै।

upadhārya mataṃ teṣāṃ vṛddhānāṃ dharmadarśinām. niyaccha parayā buddhyā cittam utpathagāmi vai.

अद्यकालिकया बुद्ध्या दूरे श्व इति निर्भयाः। सर्वभक्षा न पश्यन्ति कर्मभूमिं विचेतसः।

adyakālikayā buddhyā dūre śva iti nirbhayāḥ. sarvabhakṣā na paśyanti karmabhūmiṃ vicetasaḥ.

धर्मनिःश्रेणिम् आस्थाय किं चित् किं चित् समारुह। कोशकारवद् आत्मानं वेष्टयन् नावबुध्यसे।

dharmaniḥśreṇim āsthāya kiṃ cit kiṃ cit samāruha. kośakāravad ātmānaṃ veṣṭayan nāvabudhyase.

नास्तिकं भिन्नमर्यादं कूलपातम् इवास्थिरम्। वामतः कुरु विस्रब्धो नरं वेणुम् इवोद्धतम्।

nāstikaṃ bhinnamaryādaṃ kūlapātam ivāsthiram. vāmataḥ kuru visrabdho naraṃ veṇum ivoddhatam.

कामं क्रोधं च मृत्युं च पञ्चेन्द्रियजलां नदीम्। नावं धृतिमयीं कृत्वा जन्मदुर्गाणि संतर।

kāmaṃ krodhaṃ ca mṛtyuṃ ca pañcendriyajalāṃ nadīm. nāvaṃ dhṛtimayīṃ kṛtvā janmadurgāṇi saṃtara.

मृत्युनाभ्याहते लोके जरया परिपीडिते। अमोघासु पतन्तीषु धर्मयानेन संतर।

mṛtyunābhyāhate loke jarayā paripīḍite. amoghāsu patantīṣu dharmayānena saṃtara.

तिष्ठन्तं च शयानं च मृत्युर् अन्वेषते यदा। निर्वृतिं लभसे कस्माद् अकस्मान् मृत्युनाशितः।

tiṣṭhantaṃ ca śayānaṃ ca mṛtyur anveṣate yadā. nirvṛtiṃ labhase kasmād akasmān mṛtyunāśitaḥ.

संचिन्वानकम् एवैनं कामानाम् अवितृप्तकम्। वृकीवोरणम् आसाद्य मृत्युर् आदाय गच्छति।

saṃcinvānakam evainaṃ kāmānām avitṛptakam. vṛkīvoraṇam āsādya mṛtyur ādāya gacchati.

क्रमशः संचितशिखो धर्मबुद्धिमयो महान्। अन्धकारे प्रवेष्टव्ये दीपो यत्नेन धार्यताम्।

kramaśaḥ saṃcitaśikho dharmabuddhimayo mahān. andhakāre praveṣṭavye dīpo yatnena dhāryatām.

संपतन् देहजालानि कदा चिद् इह मानुषे। ब्राह्मण्यं लभते जन्तुस् तत् पुत्र परिपालय।

saṃpatan dehajālāni kadā cid iha mānuṣe. brāhmaṇyaṃ labhate jantus tat putra paripālaya.

ब्राह्मणस्य हि देहो ऽयं न कामार्थाय जायते। इह क्लेशाय तपसे प्रेत्य त्व् अनुपमं सुखम्।

brāhmaṇasya hi deho 'yaṃ na kāmārthāya jāyate. iha kleśāya tapase pretya tv anupamaṃ sukham.

ब्राह्मण्यं बहुभिर् अवाप्यते तपोभिस्; तल् लब्ध्वा न परिपणेन हेडितव्यम्। स्वाध्याये तपसि दमे च नित्ययुक्तः; क्षेमार्थी कुशलपरः सदा यतस्व।

brāhmaṇyaṃ bahubhir avāpyate tapobhis; tal labdhvā na paripaṇena heḍitavyam. svādhyāye tapasi dame ca nityayuktaḥ; kṣemārthī kuśalaparaḥ sadā yatasva.

अव्यक्तप्रकृतिर् अयं कलाशरीरः; सूक्ष्मात्मा क्षणत्रुटिशो निमेषरोमा। ऋत्वास्यः समबलशुक्लकृष्णनेत्रो; मांसाङ्गो द्रवति वयोहयो नराणाम्।

avyaktaprakṛtir ayaṃ kalāśarīraḥ; sūkṣmātmā kṣaṇatruṭiśo nimeṣaromā. ṛtvāsyaḥ samabalaśuklakṛṣṇanetro; māṃsāṅgo dravati vayohayo narāṇām.

तं दृष्ट्वा प्रसृतम् अजस्रम् उग्रवेगं; गच्छन्तं सततम् इहाव्यपेक्षमाणम्। चक्षुस् ते यदि न परप्रणेतृनेयं; धर्मे ते भवतु मनः परं निशम्य।

taṃ dṛṣṭvā prasṛtam ajasram ugravegaṃ; gacchantaṃ satatam ihāvyapekṣamāṇam. cakṣus te yadi na parapraṇetṛneyaṃ; dharme te bhavatu manaḥ paraṃ niśamya.

ये ऽमी तु प्रचलितधर्मकामवृत्ताः; क्रोशन्तः सततम् अनिष्टसंप्रयोगाः। क्लिश्यन्ते परिगतवेदनाशरीरा; बह्वीभिः सुभृशम् अधर्मवासनाभिः।

ye 'mī tu pracalitadharmakāmavṛttāḥ; krośantaḥ satatam aniṣṭasaṃprayogāḥ. kliśyante parigatavedanāśarīrā; bahvībhiḥ subhṛśam adharmavāsanābhiḥ.

राजा धर्मपरः सदा शुभगोप्ता; समीक्ष्य सुकृतिनां दधाति लोकान्। बहुविधम् अपि चरतः प्रदिशति; सुखम् अनुपगतं निरवद्यम्।

rājā dharmaparaḥ sadā śubhagoptā; samīkṣya sukṛtināṃ dadhāti lokān. bahuvidham api carataḥ pradiśati; sukham anupagataṃ niravadyam.

श्वानो भीषणायोमुखानि वयांसि; वडगृध्रकुलपक्षिणां च संघाः। नरां कदने रुधिरपा गुरुवचन;नुदम् उपरतं विशसन्ति।

śvāno bhīṣaṇāyomukhāni vayāṃsi; vaḍagṛdhrakulapakṣiṇāṃ ca saṃghāḥ. narāṃ kadane rudhirapā guruvacana;nudam uparataṃ viśasanti.

मर्यादा नियताः स्वयंभुवा य इहेमाः; प्रभिनत्ति दशगुणा मनोनुगत्वात्। निवसति भृशम् असुखं पितृविषय;विपिनम् अवगाह्य स पापः।

maryādā niyatāḥ svayaṃbhuvā ya ihemāḥ; prabhinatti daśaguṇā manonugatvāt. nivasati bhṛśam asukhaṃ pitṛviṣaya;vipinam avagāhya sa pāpaḥ.

यो लुब्धः सुभृशं प्रियानृतश् च मनुष्यः; सततनिकृतिवञ्चनारतिः स्यात्। उपनिधिभिर् असुखकृत् स परमनिरयगो; भृशम् असुखम् अनुभवति दुष्कृतकर्मा।

yo lubdhaḥ subhṛśaṃ priyānṛtaś ca manuṣyaḥ; satatanikṛtivañcanāratiḥ syāt. upanidhibhir asukhakṛt sa paramanirayago; bhṛśam asukham anubhavati duṣkṛtakarmā.

उष्णां वैतरणीं महानदीम्; अवगाढो ऽसिपत्रवनभिन्नगात्रः। परशुवनशयो निपतितो; वसति च महानिरये भृशार्तः।

uṣṇāṃ vaitaraṇīṃ mahānadīm; avagāḍho 'sipatravanabhinnagātraḥ. paraśuvanaśayo nipatito; vasati ca mahāniraye bhṛśārtaḥ.

महापदानि कत्थसे न चाप्य् अवेक्षसे परम्। चिरस्य मृत्युकारिकाम् अनागतां न बुध्यसे।

mahāpadāni katthase na cāpy avekṣase param. cirasya mṛtyukārikām anāgatāṃ na budhyase.

प्रयास्यतां किम् आस्यते समुत्थितं महद् भयम्। अतिप्रमाथि दारुणं सुखस्य संविधीयताम्।

prayāsyatāṃ kim āsyate samutthitaṃ mahad bhayam. atipramāthi dāruṇaṃ sukhasya saṃvidhīyatām.

पुरा मृतः प्रणीयसे यमस्य मृत्युशासनात्। तद् अन्तिकाय दारुणैः प्रयत्नम् आर्जवे कुरु।

purā mṛtaḥ praṇīyase yamasya mṛtyuśāsanāt. tad antikāya dāruṇaiḥ prayatnam ārjave kuru.

पुरा समूलबान्धवं प्रभुर् हरत्य् अदुःखवित्। तवेह जीवितं यमो न चास्ति तस्य वारकः।

purā samūlabāndhavaṃ prabhur haraty aduḥkhavit. taveha jīvitaṃ yamo na cāsti tasya vārakaḥ.

पुरा विवाति मारुतो यमस्य यः पुरःसरः। पुरैक एव नीयसे कुरुष्व सांपरायिकम्।

purā vivāti māruto yamasya yaḥ puraḥsaraḥ. puraika eva nīyase kuruṣva sāṃparāyikam.

पुरा सहिक्क एव ते प्रवाति मारुतो ऽन्तकः। पुरा च विभ्रमन्ति ते दिशो महाभयागमे।

purā sahikka eva te pravāti māruto 'ntakaḥ. purā ca vibhramanti te diśo mahābhayāgame.

स्मृतिश् च संनिरुध्यते पुरा तवेह पुत्रक। समाकुलस्य गच्छतः समाधिम् उत्तमं कुरु।

smṛtiś ca saṃnirudhyate purā taveha putraka. samākulasya gacchataḥ samādhim uttamaṃ kuru.

कृताकृते शुभाशुभे प्रमादकर्मविप्लुते। स्मरन् पुरा न तप्यसे निधत्स्व केवलं निधिम्।

kṛtākṛte śubhāśubhe pramādakarmaviplute. smaran purā na tapyase nidhatsva kevalaṃ nidhim.

पुरा जरा कलेवरं विजर्जरीकरोति ते। बलाङ्गरूपहारिणी निधत्स्व केवलं निधिम्।

purā jarā kalevaraṃ vijarjarīkaroti te. balāṅgarūpahāriṇī nidhatsva kevalaṃ nidhim.

पुरा शरीरम् अन्तको भिनत्ति रोगसायकैः। प्रसह्य जीवितक्षये तपो महत् समाचर।

purā śarīram antako bhinatti rogasāyakaiḥ. prasahya jīvitakṣaye tapo mahat samācara.

पुरा वृका भयंकरा मनुष्यदेहगोचराः। अभिद्रवन्ति सर्वतो यतस्व पुण्यशीलने।

purā vṛkā bhayaṃkarā manuṣyadehagocarāḥ. abhidravanti sarvato yatasva puṇyaśīlane.

पुरान्धकारम् एकको ऽनुपश्यसि त्वरस्व वै। पुरा हिरण्मयान् नगान् निरीक्षसे ऽद्रिमूर्धनि।

purāndhakāram ekako 'nupaśyasi tvarasva vai. purā hiraṇmayān nagān nirīkṣase 'drimūrdhani.

पुरा कुसंगतानि ते सुहृन्मुखाश् च शत्रवः। विचालयन्ति दर्शनाद् घटस्व पुत्र यत् परम्।

purā kusaṃgatāni te suhṛnmukhāś ca śatravaḥ. vicālayanti darśanād ghaṭasva putra yat param.

धनस्य यस्य राजतो भयं न चास्ति चौरतः। मृतं च यन् न मुञ्चति समर्जयस्व तद् धनम्।

dhanasya yasya rājato bhayaṃ na cāsti caurataḥ. mṛtaṃ ca yan na muñcati samarjayasva tad dhanam.

न तत्र संविभज्यते स्वकर्मभिः परस्परम्। यद् एव यस्य यौतकं तद् एव तत्र सो ऽश्नुते।

na tatra saṃvibhajyate svakarmabhiḥ parasparam. yad eva yasya yautakaṃ tad eva tatra so 'śnute.

परत्र येन जीव्यते तद् एव पुत्र दीयताम्। धनं यद् अक्षयं ध्रुवं समर्जयस्व तत् स्वयम्।

paratra yena jīvyate tad eva putra dīyatām. dhanaṃ yad akṣayaṃ dhruvaṃ samarjayasva tat svayam.

न यावद् एव पच्यते महाजनस्य यावकम्। अपक्व एव यावके पुरा प्रणीयसे त्वर।

na yāvad eva pacyate mahājanasya yāvakam. apakva eva yāvake purā praṇīyase tvara.

न मातृपितृबान्धवा न संस्तुतः प्रियो जनः। अनुव्रजन्ति संकटे व्रजन्तम् एकपातिनम्।

na mātṛpitṛbāndhavā na saṃstutaḥ priyo janaḥ. anuvrajanti saṃkaṭe vrajantam ekapātinam.

यद् एव कर्म केवलं स्वयं कृतं शुभाशुभम्। तद् एव तस्य यौतकं भवत्य् अमुत्र गच्छतः।

yad eva karma kevalaṃ svayaṃ kṛtaṃ śubhāśubham. tad eva tasya yautakaṃ bhavaty amutra gacchataḥ.

हिरण्यरत्नसंचयाः शुभाशुभेन संचिताः। न तस्य देहसंक्षये भवन्ति कार्यसाधकाः।

hiraṇyaratnasaṃcayāḥ śubhāśubhena saṃcitāḥ. na tasya dehasaṃkṣaye bhavanti kāryasādhakāḥ.

परत्रगामिकस्य ते कृताकृतस्य कर्मणः। न साक्षिर् आत्मना समो नृणाम् इहास्ति कश् चन।

paratragāmikasya te kṛtākṛtasya karmaṇaḥ. na sākṣir ātmanā samo nṛṇām ihāsti kaś cana.

मनुष्यदेहशून्यकं भवत्य् अमुत्र गच्छतः। प्रपश्य बुद्धिचक्षुषा प्रदृश्यते हि सर्वतः।

manuṣyadehaśūnyakaṃ bhavaty amutra gacchataḥ. prapaśya buddhicakṣuṣā pradṛśyate hi sarvataḥ.

इहाग्निसूर्यवायवः शरीरम् आश्रितास् त्रयः। त एव तस्य साक्षिणो भवन्ति धर्मदर्शिनः।

ihāgnisūryavāyavaḥ śarīram āśritās trayaḥ. ta eva tasya sākṣiṇo bhavanti dharmadarśinaḥ.

यथानिशेषु सर्वतःस्पृशत्सु सर्वदारिषु। प्रकाशगूढवृत्तिषु स्वधर्मम् एव पालय।

yathāniśeṣu sarvataḥspṛśatsu sarvadāriṣu. prakāśagūḍhavṛttiṣu svadharmam eva pālaya.

अनेकपारिपन्थिके विरूपरौद्ररक्षिते। स्वम् एव कर्म रक्ष्यतां स्वकर्म तत्र गच्छति।

anekapāripanthike virūparaudrarakṣite. svam eva karma rakṣyatāṃ svakarma tatra gacchati.

न तत्र संविभज्यते स्वकर्मणा परस्परम्। यथाकृतं स्वकर्मजं तद् एव भुज्यते फलम्।

na tatra saṃvibhajyate svakarmaṇā parasparam. yathākṛtaṃ svakarmajaṃ tad eva bhujyate phalam.

यथाप्सरोगणाः फलं सुखं महर्षिभिः सह। तथाप्नुवन्ति कर्मतो विमानकामगामिनः।

yathāpsarogaṇāḥ phalaṃ sukhaṃ maharṣibhiḥ saha. tathāpnuvanti karmato vimānakāmagāminaḥ.

यथेह यत् कृतं शुभं विपाप्मभिः कृतात्मभिः। तद् आप्नुवन्ति मानवास् तथा विशुद्धयोनयः।

yatheha yat kṛtaṃ śubhaṃ vipāpmabhiḥ kṛtātmabhiḥ. tad āpnuvanti mānavās tathā viśuddhayonayaḥ.

प्रजापतेः सलोकतां बृहस्पतेः शतक्रतोः। व्रजन्ति ते परां गतिं गृहस्थधर्मसेतुभिः।

prajāpateḥ salokatāṃ bṛhaspateḥ śatakratoḥ. vrajanti te parāṃ gatiṃ gṛhasthadharmasetubhiḥ.

सहस्रशो ऽप्य् अनेकशः प्रवक्तुम् उत्सहामहे। अबुद्धिमोहनं पुनः प्रभुर् विना न यावकम्।

sahasraśo 'py anekaśaḥ pravaktum utsahāmahe. abuddhimohanaṃ punaḥ prabhur vinā na yāvakam.

गता द्विरष्टवर्षता ध्रुवो ऽसि पञ्चविंशकः। कुरुष्व धर्मसंचयं वयो हि ते ऽतिवर्तते।

gatā dviraṣṭavarṣatā dhruvo 'si pañcaviṃśakaḥ. kuruṣva dharmasaṃcayaṃ vayo hi te 'tivartate.

पुरा करोति सो ऽन्तकः प्रमादगोमुखं दमम्। यथागृहीतम् उत्थितं त्वरस्व धर्मपालने।

purā karoti so 'ntakaḥ pramādagomukhaṃ damam. yathāgṛhītam utthitaṃ tvarasva dharmapālane.

यदा त्वम् एव पृष्ठतस् त्वम् अग्रतो गमिष्यसि। तथा गतिं गमिष्यतः किम् आत्मना परेण वा।

yadā tvam eva pṛṣṭhatas tvam agrato gamiṣyasi. tathā gatiṃ gamiṣyataḥ kim ātmanā pareṇa vā.

यद् एकपातिनां सतां भवत्य् अमुत्र गच्छताम्। भयेषु सांपरायिकं निधत्स्व तं महानिधिम्।

yad ekapātināṃ satāṃ bhavaty amutra gacchatām. bhayeṣu sāṃparāyikaṃ nidhatsva taṃ mahānidhim.

सकूलमूलबान्धवं प्रभुर् हरत्य् असङ्गवान्। न सन्ति यस्य वारकाः कुरुष्व धर्मसंनिधिम्।

sakūlamūlabāndhavaṃ prabhur haraty asaṅgavān. na santi yasya vārakāḥ kuruṣva dharmasaṃnidhim.

इदं निदर्शनं मया तवेह पुत्र संमतम्। स्वदर्शनानुमानतः प्रवर्णितं कुरुष्व तत्।

idaṃ nidarśanaṃ mayā taveha putra saṃmatam. svadarśanānumānataḥ pravarṇitaṃ kuruṣva tat.

दधाति यः स्वकर्मणा धनानि यस्य कस्य चित्। अबुद्धिमोहजैर् गुणैः शतैक एव युज्यते।

dadhāti yaḥ svakarmaṇā dhanāni yasya kasya cit. abuddhimohajair guṇaiḥ śataika eva yujyate.

श्रुतं समर्थम् अस्तु ते प्रकुर्वतः शुभाः क्रियाः। तद् एव तत्र दर्शनं कृतज्ञम् अर्थसंहितम्।

śrutaṃ samartham astu te prakurvataḥ śubhāḥ kriyāḥ. tad eva tatra darśanaṃ kṛtajñam arthasaṃhitam.

निबन्धनी रज्जुर् एषा या ग्रामे वसतो रतिः। छित्त्वैनां सुकृतो यान्ति नैनां छिन्दन्ति दुष्कृतः।

nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ. chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ.

किं ते धनेन किं बन्धुभिस् ते; किं ते पुत्रैः पुत्रक यो मरिष्यसि। आत्मानम् अन्विच्छ गुहां प्रविष्टं; पितामहास् ते क्व गताश् च सर्वे।

kiṃ te dhanena kiṃ bandhubhis te; kiṃ te putraiḥ putraka yo mariṣyasi. ātmānam anviccha guhāṃ praviṣṭaṃ; pitāmahās te kva gatāś ca sarve.

श्वःकार्यम् अद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम्। न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतं वास्य न वा कृतम्। को हि तद् वेद कस्याद्य मृत्युसेना निवेक्ष्यते।

śvaḥkāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam. na hi pratīkṣate mṛtyuḥ kṛtaṃ vāsya na vā kṛtam. ko hi tad veda kasyādya mṛtyusenā nivekṣyate.

अनुगम्य श्मशानान्तं निवर्तन्तीह बान्धवाः। अग्नौ प्रक्षिप्य पुरुषं ज्ञातयः सुहृदस् तथा।

anugamya śmaśānāntaṃ nivartantīha bāndhavāḥ. agnau prakṣipya puruṣaṃ jñātayaḥ suhṛdas tathā.

नास्तिकान् निरनुक्रोशान् नरान् पापमतौ स्थितान्। वामतः कुरु विश्रब्धं परं प्रेप्सुर् अतन्द्रितः।

nāstikān niranukrośān narān pāpamatau sthitān. vāmataḥ kuru viśrabdhaṃ paraṃ prepsur atandritaḥ.

एवम् अभ्याहते लोके कालेनोपनिपीडिते। सुमहद् धैर्यम् आलम्ब्य धर्मं सर्वात्मना कुरु।

evam abhyāhate loke kālenopanipīḍite. sumahad dhairyam ālambya dharmaṃ sarvātmanā kuru.

अथेमं दर्शनोपायं सम्यग् यो वेत्ति मानवः। सम्यक् स धर्मं कृत्वेह परत्र सुखम् एधते।

athemaṃ darśanopāyaṃ samyag yo vetti mānavaḥ. samyak sa dharmaṃ kṛtveha paratra sukham edhate.

न देहभेदे मरणं विजानतां; न च प्रणाशः स्वनुपालिते पथि। धर्मं हि यो वर्धयते स पण्डितो; य एव धर्माच् च्यवते स मुह्यति।

na dehabhede maraṇaṃ vijānatāṃ; na ca praṇāśaḥ svanupālite pathi. dharmaṃ hi yo vardhayate sa paṇḍito; ya eva dharmāc cyavate sa muhyati.

प्रयुक्तयोः कर्मपथि स्वकर्मणोः; फलं प्रयोक्ता लभते यथाविधि। निहीनकर्मा निरयं प्रपद्यते; त्रिविष्टपं गच्छति धर्मपारगः।

prayuktayoḥ karmapathi svakarmaṇoḥ; phalaṃ prayoktā labhate yathāvidhi. nihīnakarmā nirayaṃ prapadyate; triviṣṭapaṃ gacchati dharmapāragaḥ.

सोपानभूतं स्वर्गस्य मानुष्यं प्राप्य दुर्लभम्। तथात्मानं समादध्याद् भ्रश्येत न पुनर् यथा।

sopānabhūtaṃ svargasya mānuṣyaṃ prāpya durlabham. tathātmānaṃ samādadhyād bhraśyeta na punar yathā.

यस्य नोत्क्रामति मतिः स्वर्गमार्गानुसारिणी। तम् आहुः पुण्यकर्माणम् अशोच्यं मित्रबान्धवैः।

yasya notkrāmati matiḥ svargamārgānusāriṇī. tam āhuḥ puṇyakarmāṇam aśocyaṃ mitrabāndhavaiḥ.

यस्य नोपहता बुद्धिर् निश्चयेष्व् अवलम्बते। स्वर्गे कृतावकाशस्य तस्य नास्ति महद् भयम्।

yasya nopahatā buddhir niścayeṣv avalambate. svarge kṛtāvakāśasya tasya nāsti mahad bhayam.

तपोवनेषु ये जातास् तत्रैव निधनं गताः। तेषाम् अल्पतरो धर्मः कामभोगम् अजानताम्।

tapovaneṣu ye jātās tatraiva nidhanaṃ gatāḥ. teṣām alpataro dharmaḥ kāmabhogam ajānatām.

यस् तु भोगान् परित्यज्य शरीरेण तपश् चरेत्। न तेन किं चिन् न प्राप्तं तन् मे बहुमतं फलम्।

yas tu bhogān parityajya śarīreṇa tapaś caret. na tena kiṃ cin na prāptaṃ tan me bahumataṃ phalam.

मातापितृसहस्राणि पुत्रदारशतानि च। अनागतान्य् अतीतानि कस्य ते कस्य वा वयम्। अहम् एको न मे कश् चिद् अहं वापि न कस्य चित्। तं न पश्यामि यस्याहं तं न पश्यामि यो मम।

mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca. anāgatāny atītāni kasya te kasya vā vayam. aham eko na me kaś cid ahaṃ vāpi na kasya cit. taṃ na paśyāmi yasyāhaṃ taṃ na paśyāmi yo mama.

न तेषां भवता कार्यं न कार्यं तव तैर् अपि। स्वकृतैस् तानि यातानि भवांश् चैव गमिष्यति।

na teṣāṃ bhavatā kāryaṃ na kāryaṃ tava tair api. svakṛtais tāni yātāni bhavāṃś caiva gamiṣyati.

इह लोके हि धनिनः परो ऽपि स्वजनायते। स्वजनस् तु दरिद्राणां जीवताम् एव नश्यति।

iha loke hi dhaninaḥ paro 'pi svajanāyate. svajanas tu daridrāṇāṃ jīvatām eva naśyati.

संचिनोत्य् अशुभं कर्म कलत्रापेक्षया नरः। ततः क्लेशम् अवाप्नोति परत्रेह तथैव च।

saṃcinoty aśubhaṃ karma kalatrāpekṣayā naraḥ. tataḥ kleśam avāpnoti paratreha tathaiva ca.

पश्य त्वं छिद्रभूतं हि जीवलोकं स्वकर्मणा। तत् कुरुष्व तथा पुत्र कृत्स्नं यत् समुदाहृतम्।

paśya tvaṃ chidrabhūtaṃ hi jīvalokaṃ svakarmaṇā. tat kuruṣva tathā putra kṛtsnaṃ yat samudāhṛtam.

तद् एतत् संप्रदृश्यैव कर्मभूमिं प्रविश्य ताम्। शुभान्य् आचरितव्यानि परलोकम् अभीप्सता।

tad etat saṃpradṛśyaiva karmabhūmiṃ praviśya tām. śubhāny ācaritavyāni paralokam abhīpsatā.

मासर्तुसंज्ञापरिवर्तकेन; सूर्याग्निना रात्रिदिवेन्धनेन। स्वकर्मनिष्ठाफलसाक्षिकेण; भूतानि कालः पचति प्रसह्य।

māsartusaṃjñāparivartakena; sūryāgninā rātridivendhanena. svakarmaniṣṭhāphalasākṣikeṇa; bhūtāni kālaḥ pacati prasahya.

धनेन किं यन् न ददाति नाश्नुते; बलेन किं येन रिपून् न बाधते। श्रुतेन किं येन न धर्मम् आचरेत्; किम् आत्मना यो न जितेन्द्रियो वशी।

dhanena kiṃ yan na dadāti nāśnute; balena kiṃ yena ripūn na bādhate. śrutena kiṃ yena na dharmam ācaret; kim ātmanā yo na jitendriyo vaśī.

इदं द्वैपायनवचो हितम् उक्तं निशम्य तु। शुको गतः परित्यज्य पितरं मोक्षदेशिकम्।

idaṃ dvaipāyanavaco hitam uktaṃ niśamya tu. śuko gataḥ parityajya pitaraṃ mokṣadeśikam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents