याज्ञवल्क्य उवाच। अव्यक्तस्थं परं यत् तत् पृष्टस् ते ऽहं नराधिप। परं गुह्यम् इमं प्रश्नं शृणुष्वावहितो नृप।

यथार्षेणेह विधिना चरतावमतेन ह। मयादित्याद् अवाप्तानि यजूंषि मिथिलाधिप।

महता तपसा देवस् तपिष्ठः सेवितो मया। प्रीतेन चाहं विभुना सूर्येणोक्तस् तदानघ।

वरं वृणीष्व विप्रर्षे यद् इष्टं ते सुदुर्लभम्। तत् ते दास्यामि प्रीतात्मा मत्प्रसादो हि दुर्लभः।

ततः प्रणम्य शिरसा मयोक्तस् तपतां वरः। यजूंषि नोपयुक्तानि क्षिप्रम् इच्छामि वेदितुम्।

ततो मां भगवान् आह वितरिष्यामि ते द्विज। सरस्वतीह वाग्भूता शरीरं ते प्रवेक्ष्यति।

ततो माम् आह भगवान् आस्यं स्वं विवृतं कुरु। विवृतं च ततो मे ऽऽस्यं प्रविष्टा च सरस्वती।

ततो विदह्यमानो ऽहं प्रविष्टो ऽम्भस् तदानघ। अविज्ञानाद् अमर्षाच् च भास्करस्य महात्मनः। वैशंपायननामासौ मातुलो मे महामुनिः। मुच्यतां यद् अधीतं ते मत्त इत्य् एव सो ऽब्रवीत्। तेनामर्षेण तप्तो ऽहं मातुलस्य महात्मनः।

ततो विदह्यमानं माम् उवाच भगवान् रविः। मुहूर्तं सह्यतां दाहस् ततः शीतीभविष्यसि।

शीतीभूतं च मां दृष्ट्वा भगवान् आह भास्करः। प्रतिष्ठास्यति ते वेदः सोत्तरः सखिलो द्विज।

कृत्स्नं शतपथं चैव प्रणेष्यसि द्विजर्षभ। तस्यान्ते चापुनर्भावे बुद्धिस् तव भविष्यति।

प्राप्स्यसे च यद् इष्टं तत् सांख्ययोगेप्सितं पदम्। एतावद् उक्त्वा भगवान् अस्तम् एवाभ्यवर्तत।

ततो ऽनुव्याहृतं श्रुत्वा गते देवे विभावसौ। गृहम् आगत्य संहृष्टो ऽचिन्तयं वै सरस्वतीम्।

ततः प्रवृत्तातिशुभा स्वरव्यञ्जनभूषिता। ॐकारम् आदितः कृत्वा मम देवी सरस्वती।

ततो ऽहम् अर्घ्यं विधिवत् सरस्वत्यै न्यवेदयम्। तपतां च वरिष्ठाय निषण्णस् तत्परायणः।

ततः शतपथं कृत्स्नं सरहस्यं ससंग्रहम्। चक्रे सपरिशेषं च हर्षेण परमेण ह।

कृत्वा चाध्ययनं तेषां शिष्याणां शतम् उत्तमम्। विप्रियार्थं सशिष्यस्य मातुलस्य महात्मनः।

ततः सशिष्येण मया सूर्येणेव गभस्तिभिः। व्याप्तो यज्ञो महाराज पितुस् तव महात्मनः।

मिषतो देवलस्यापि ततो ऽर्धं हृतवान् अहम्। स्ववेददक्षिणायाथ विमर्दे मातुलेन ह।

सुमन्तुनाथ पैलेन तथा जैमिनिना च वै। पित्रा ते मुनिभिश् चैव ततो ऽहम् अनुमानितः।

दश पञ्च च प्राप्तानि यजूंष्य् अर्कान् मयानघ। तथैव लोमहर्षाच् च पुराणम् अवधारितम्। उपधारितं तथा वापि पुराणं रोमहर्षणात्।

बीजम् एतत् पुरस्कृत्य देवीं चैव सरस्वतीम्। सूर्यस्य चानुभावेन प्रवृत्तो ऽहं नराधिप।

कर्तुं शतपथं वेदम् अपूर्वं कारितं च मे। यथाभिलषितं मार्गं तथा तच् चोपपादितम्।

शिष्याणाम् अखिलं कृत्स्नम् अनुज्ञातं ससंग्रहम्। सर्वे च शिष्याः शुचयो गताः परमहर्षिताः।

शाखाः पञ्चदशेमास् तु विद्या भास्करदर्शिताः। प्रतिष्ठाप्य यथाकामं वेद्यं तद् अनुचिन्तयम्।

किम् अत्र ब्रह्मण्यम् ऋतं किं च वेद्यम् अनुत्तमम्। चिन्तये तत्र चागत्य गन्धर्वो माम् अपृच्छत।

विश्वावसुस् ततो राजन् वेदान्तज्ञानकोविदः। चतुर्विंशतिकान् प्रश्नान् पृष्ट्वा वेदस्य पार्थिव। पञ्चविंशतिमं प्रश्नं पप्रच्छान्वीक्षिकीं तथा।

विश्वाविश्वं तथाश्वाश्वं मित्रं वरुणम् एव च। पुरुषं प्रकृतिं तथा। तथैव पुरुषव्याघ्र। ज्ञानं ज्ञेयं तथाज्ञो ज्ञः कस् तपा अतपास् तथा। सूर्यादः सूर्य इति च विद्याविद्ये तथैव च।

वेद्यावेद्यं तथा राजन्न् अचलं चलम् एव च। अपूर्वम् अक्षयं क्षय्यम् एतत् प्रश्नम् अनुत्तमम्।

अथोक्तश् च मया राजन् राजा गन्धर्वसत्तमः। पृष्टवान् अनुपूर्वेण प्रश्नम् उत्तमम् अर्थवत्।

मुहूर्तं मृष्यतां तावद् यावद् एनं विचिन्तये। बाढम् इत्य् एव कृत्वा स तूष्णीं गन्धर्व आस्थितः।

ततो ऽन्वचिन्तयम् अहं भूयो देवीं सरस्वतीम्। मनसा स च मे प्रश्नो दध्नो घृतम् इवोद्धृतम्।

तत्रोपनिषदं चैव परिशेषं च पार्थिव। मथ्नामि मनसा तात दृष्ट्वा चान्वीक्षिकीं पराम्।

चतुर्थी राजशार्दूल विद्यैषा सांपरायिकी। उदीरिता मया तुभ्यं पञ्चविंशे ऽधि धिष्ठिता।

अथोक्तस् तु मया राजन् राजा विश्वावसुस् तदा। श्रूयतां यद् भवान् अस्मान् प्रश्नं संपृष्टवान् इह।

विश्वाविश्वेति यद् इदं गन्धर्वेन्द्रानुपृच्छसि। विश्वाव्यक्तं परं विद्याद् भूतभव्यभयंकरम्।

त्रिगुणं गुणकर्तृत्वाद् अविश्वो निष्कलस् तथा। अश्वस् तथैव मिथुनम् एवम् एवानुदृश्यते।

अव्यक्तं प्रकृतिं प्राहुः पुरुषेति च निर्गुणम्। तथैव मित्रं पुरुषं वरुणं प्रकृतिं तथा।

ज्ञानं तु प्रकृतिं प्राहुर् ज्ञेयं निष्कलम् एव च। अज्ञश् च ज्ञश् च पुरुषस् तस्मान् निष्कल उच्यते।

कस् तपा अतपाः प्रोक्तः को ऽसौ पुरुष उच्यते। तपाः प्रकृतिर् इत्य् आहुर् अतपा निष्कलः स्मृतः। सूर्यम् अव्यक्तम् इत्य् उक्तम् अतिसूर्यस् तु निष्कलम्। अविद्या प्रकृतिर् ज्ञेया विद्या पुरुष उच्यते। सूर्यां च प्रकृतिं विद्याद् असूर्या निष्फलः स्मृतः। विद्येति पुरुषं विद्याद् अविद्या प्रकृतिः परा।

तथैवावेद्यम् अव्यक्तं वेद्यः पुरुष उच्यते। चलाचलम् इति प्रोक्तं त्वया तद् अपि मे शृणु।

चलां तु प्रकृतिं प्राहुः कारणं क्षेपसर्गयोः। अक्षेपसर्गयोःकर्ता निश्चलः पुरुषः स्मृतः।

अजाव् उभाव् अप्रजौ च अक्षयौ चाप्य् उभाव् अपि। अजौ नित्याव् उभौ प्राहुर् अध्यात्मगतिनिश्चयाः।

अक्षयत्वात् प्रजनने अजम् अत्राहुर् अव्ययम्। अक्षयं पुरुषं प्राहुः क्षयो ह्य् अस्य न विद्यते।

गुणक्षयत्वात् प्रकृतिः कर्तृत्वाद् अक्षयं बुधाः। एषा ते ऽऽन्वीक्षिकी विद्या चतुर्थी सांपरायिकी।

विद्योपेतं धनं कृत्वा कर्मणा नित्यकर्मणि। एकान्तदर्शना वेदाः सर्वे विश्वावसो स्मृताः।

जायन्ते च म्रियन्ते च यस्मिन्न् एते यतश् च्युताः। वेदार्थं ये न जानन्ति वेद्यं गन्धर्वसत्तम।

साङ्गोपाङ्गान् अपि यदि पञ्च वेदान् अधीयते। वेदवेद्यं न जानीते वेदभारवहो हि सः।

यो घृतार्थी खरीक्षीरं मथेद् गन्धर्वसत्तम। विष्ठां तत्रानुपश्येत न मण्डं नापि वा घृतम्।

तथा वेद्यम् अवेद्यं च वेदविद्यो न विन्दति। स केवलं मूढमतिर् ज्ञानभारवहः स्मृतः।

द्रष्टव्यौ नित्यम् एवैतौ तत्परेणान्तरात्मना। यथास्य जन्मनिधने न भवेतां पुनः पुनः।

अजस्रं जन्मनिधनं चिन्तयित्वा त्रयीम् इमाम्। परित्यज्य क्षयम् इह अक्षयं धर्मम् आस्थितः।

यदा तु पश्यते ऽत्यन्तम् अहन्य् अहनि काश्यप। तदा स केवलीभूतः षड्विंशम् अनुपश्यति।

अन्यश् च शश्वद् अव्यक्तस् तथान्यः पञ्चविंशकः। तस्य द्वाव् अनुपश्येत तम् एकम् इति साधवः।

तेनैतन् नाभिजानन्ति पञ्चविंशकम् अच्युतम्। जन्ममृत्युभयाद् योगाः सांख्याश् च परमैषिणः।

विश्वावसुर् उवाच। पञ्चविंशं यद् एतत् ते प्रोक्तं ब्राह्मणसत्तम। तथा तन् न तथा वेति तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

जैगीषव्यस्यासितस्य देवलस्य च मे श्रुतम्। पराशरस्य विप्रर्षेर् वार्षगण्यस्य धीमतः।

भिक्षोः पञ्चशिखस्याथ कपिलस्य शुकस्य च। गौतमस्यार्ष्टिषेणस्य गर्गस्य च महात्मनः।

नारदस्यासुरेश् चैव पुलस्त्यस्य च धीमतः। सनत्कुमारस्य ततः शुक्रस्य च महात्मनः।

कश्यपस्य पितुश् चैव पूर्वम् एव मया श्रुतम्। तदनन्तरं च रुद्रस्य विश्वरूपस्य धीमतः।

दैवतेभ्यः पितृभ्यश् च दैत्येभ्यश् च ततस् ततः। प्राप्तम् एतन् मया कृत्स्नं वेद्यं नित्यं वदन्त्य् उत।

तस्मात् तद् वै भवद्बुद्ध्या श्रोतुम् इच्छामि ब्राह्मण। भवान् प्रबर्हः शास्त्राणां प्रगल्भश् चातिबुद्धिमान्।

न तवाविदितं किं चिद् भवाञ् श्रुतिनिधिः स्मृतः। कथ्यते देवलोके च पितृलोके च ब्राह्मण।

ब्रह्मलोकगताश् चैव कथयन्ति महर्षयः। पतिश् च तपतां शश्वद् आदित्यस् तव भाषते।

सांख्यज्ञानं त्वया ब्रह्मन्न् अवाप्तं कृत्स्नम् एव च। तथैव योगज्ञानं च याज्ञवल्क्य विशेषतः।

निःसंदिग्धं प्रबुद्धस् त्वं बुध्यमानश् चराचरम्। श्रोतुम् इच्छामि तज् ज्ञानं घृतं मण्डमयं यथा।

याज्ञवल्क्य उवाच। कृत्स्नधारिणम् एव त्वां मन्ये गन्धर्वसत्तम। जिज्ञाससि च मां राजंस् तन् निबोध यथाश्रुतम्।

अबुध्यमानां प्रकृतिं बुध्यते पञ्चविंशकः। न तु बुध्यति गन्धर्व प्रकृतिः पञ्चविंशकम्।

अनेनाप्रतिबोधेन प्रधानं प्रवदन्ति तम्। सांख्ययोगाश् च तत्त्वज्ञा यथाश्रुतिनिदर्शनात्।

पश्यंस् तथैवापश्यंश् च पश्यत्य् अन्यस् तथानघ। षड्विंशः पञ्चविंशं च चतुर्विंशं च पश्यति। न तु पश्यति पश्यंस् तु यश् चैनम् अनुपश्यति।

पञ्चविंशो ऽभिमन्येत नान्यो ऽस्ति परमो मम। न चतुर्विंशको ऽग्राह्यो मनुजैर् ज्ञानदर्शिभिः।

मत्स्येवोदकम् अन्वेति प्रवर्तति प्रवर्तनात्। यथैव बुध्यते मत्स्यस् तथैषो ऽप्य् अनुबुध्यते। सस्नेहः सहवासाच् च साभिमानश् च नित्यशः।

स निमज्जति कालस्य यदैकत्वं न बुध्यते। उन्मज्जति हि कालस्य ममत्वेनाभिसंवृतः।

यदा तु मन्यते ऽन्यो ऽहम् अन्य एष इति द्विजः। तदा स केवलीभूतः षड्विंशम् अनुपश्यति।

अन्यश् च राजन्न् अवरस् तथान्यः पञ्चविंशकः। तत्स्थत्वाद् अनुपश्यन्ति एक एवेति साधवः।

तेनैतन् नाभिनन्दन्ति पञ्चविंशकम् अच्युतम्। जन्ममृत्युभयाद् भीता योगाः सांख्याश् च काश्यप। षड्विंशम् अनुपश्यन्ति शुचयस् तत्परायणाः।

यदा स केवलीभूतः षड्विंशम् अनुपश्यति। तदा स सर्वविद् विद्वान् न पुनर्जन्म विन्दति।

एवम् अप्रतिबुद्धश् च बुध्यमानश् च ते ऽनघ। बुद्धश् चोक्तो यथातत्त्वं मया श्रुतिनिदर्शनात्।

पश्यापश्यं यो ऽनुपश्येत् क्षेमं तत्त्वं च काश्यप। केवलाकेवलं चाद्यं पञ्चविंशात् परं च यत्।

विश्वावसुर् उवाच। तथ्यं शुभं चैतद् उक्तं त्वया भोः; सम्यक् क्षेम्यं देवताद्यं यथावत्। स्वस्त्य् अक्षयं भवतश् चास्तु नित्यं; बुद्ध्या सदा बुद्धियुक्तं नमस् ते।

याज्ञवल्क्य उवाच। एवम् उक्त्वा संप्रयातो दिवं स; विभ्राजन् वै श्रीमता दर्शनेन। तुष्टश् च तुष्ट्या परयाभिनन्द्य; प्रदक्षिणं मम कृत्वा महात्मा।

ब्रह्मादीनां खेचराणां क्षितौ च; ये चाधस्तात् संवसन्ते नरेन्द्र। तत्रैव तद् दर्शनं दर्शयन् वै; सम्यक् क्षेम्यं ये पथं संश्रिता वै।

सांख्याः सर्वे सांख्यधर्मे रताश् च; तद्वद् योगा योगधर्मे रताश् च। ये चाप्य् अन्ये मोक्षकामा मनुष्यास्; तेषाम् एतद् दर्शनं ज्ञानदृष्टम्।

ज्ञानान् मोक्षो जायते पूरुषाणां; नास्त्य् अज्ञानाद् एवम् आहुर् नरेन्द्र। तस्माज् ज्ञानं तत्त्वतो ऽन्वेषितव्यं; येनात्मानं मोक्षयेज् जन्ममृत्योः।

प्राप्य ज्ञानं ब्राह्मणात् क्षत्रियाद् वा; वैश्याच् छूद्राद् अपि नीचाद् अभीक्ष्णम्। श्रद्धातव्यं श्रद्दधानेन नित्यं; न श्रद्धिनं जन्ममृत्यू विशेताम्।

सर्वे वर्णा ब्राह्मणा ब्रह्मजाश् च; सर्वे नित्यं व्याहरन्ते च ब्रह्म। तत्त्वं शास्त्रं ब्रह्मबुद्ध्या ब्रवीमि; सर्वं विश्वं ब्रह्म चैतत् समस्तम्।

ब्रह्मास्यतो ब्राह्मणाः संप्रसूता; बाहुभ्यां वै क्षत्रियाः संप्रसूताः। नाभ्यां वैश्याः पादतश् चापि शूद्राः; सर्वे वर्णा नान्यथा वेदितव्याः।

अज्ञानतः कर्मयोनिं भजन्ते; तां तां राजंस् ते यथा यान्त्य् अभावम्। तथा वर्णा ज्ञानहीनाः पतन्ते; घोराद् अज्ञानात् प्राकृतं योनिजालम्।

तस्माज् ज्ञानं सर्वतो मार्गितव्यं; सर्वत्रस्थं चैतद् उक्तं मया ते। तस्थौ ब्रह्मा तस्थिवांश् चापरो यस्; तस्मै नित्यं मोक्षम् आहुर् द्विजेन्द्राः।

यत् ते पृष्टं तन् मया चोपदिष्टं; याथातथ्यं तद् विशोको भवस्व। राजन् गच्छस्वैतदर्थस्य पारं; सम्यक् प्रोक्तं स्वस्ति ते ऽस्त्व् अत्र नित्यम्।

भीष्म उवाच। स एवम् अनुशास्तस् तु याज्ञवल्क्येन धीमता। प्रीतिमान् अभवद् राजा मिथिलाधिपतिस् तदा।

गते मुनिवरे तस्मिन् कृते चापि प्रदक्षिणे। दैवरातिर् नरपतिर् आसीनस् तत्र मोक्षवित्।

गोकोटिं स्पर्शयाम् आस हिरण्यस्य तथैव च। रत्नाञ्जलिम् अथैकं च ब्राह्मणेभ्यो ददौ तदा।

विदेहराज्यं च तथा प्रतिष्ठाप्य सुतस्य वै। यतिधर्मम् उपासंश् चाप्य् अवसन् मिथिलाधिपः।

सांख्यज्ञानम् अधीयानो योगशास्त्रं च कृत्स्नशः। धर्माधर्मौ च राजेन्द्र प्राकृतं परिगर्हयन्।

अनन्तम् इति कृत्वा स नित्यं केवलम् एव च। धर्माधर्मौ पुण्यपापे सत्यासत्ये तथैव च।

जन्ममृत्यू च राजेन्द्र प्राकृतं तद् अचिन्तयत्। ब्रह्माव्यक्तस्य कर्मेदम् इति नित्यं नराधिप।

पश्यन्ति योगाः सांख्याश् च स्वशास्त्रकृतलक्षणाः। इष्टानिष्टवियुक्तं हि तस्थौ ब्रह्म परात्परम्। नित्यं तम् आहुर् विद्वांसः शुचिस् तस्माच् छुचिर् भव।

दीयते यच् च लभते दत्तं यच् चानुमन्यते। अव्यक्तेनेति तच् चिन्त्यम् अन्यथा मा विचिन्तय। ददाति च नरश्रेष्ठ प्रतिगृह्णाति यच् च ह। ददात्य् अव्यक्तम् एवैतत् प्रतिगृह्णाति तच् च वै।

आत्मा ह्य् एवात्मनो ह्य् एकः को ऽन्यस् त्वत्तो ऽधिको भवेत्। एवं मन्यस्व सततम् अन्यथा मा विचिन्तय।

यस्याव्यक्तं न विदितं सगुणं निर्गुणं पुनः। तेन तीर्थानि यज्ञाश् च सेवितव्याविपश्चिता।

न स्वाध्यायैस् तपोभिर् वा यज्ञैर् वा कुरुनन्दन। लभते ऽव्यक्तसंस्थानं ज्ञात्वाव्यक्तं महीपते।

तथैव महतः स्थानम् आहंकारिकम् एव च। अहंकारात् परं चापि स्थानानि समवाप्नुयात्।

ये त्व् अव्यक्तात् परं नित्यं जानते शास्त्रतत्पराः। जन्ममृत्युवियुक्तं च वियुक्तं सद् असच् च यत्।

एतन् मयाप्तं जनकात् पुरस्तात्; तेनापि चाप्तं नृप याज्ञवल्क्यात्। ज्ञानं विशिष्टं न तथा हि यज्ञा; ज्ञानेन दुर्गं तरते न यज्ञैः।

दुर्गं जन्म निधनं चापि राजन्; न भूतिकं ज्ञानविदो वदन्ति। यज्ञैस् तपोभिर् नियमैर् व्रतैश् च; दिवं समासाद्य पतन्ति भूमौ।

तस्माद् उपासस्व परं महच् छुचि; शिवं विमोक्षं विमलं पवित्रम्। क्षेत्रज्ञवित् पार्थिव ज्ञानयज्ञम्; उपास्य वै तत्त्वम् ऋषिर् भविष्यसि।

उपनिषदम् उपाकरोत् तदा वै; जनकनृपस्य पुरा हि याज्ञवल्क्यः। यद् उपगणितशाश्वताव्ययं तच्; छुभम् अमृतत्वम् अशोकम् ऋच्छतीति।