महाभारत 12.304 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 304→

[mh-12-304] • 27 श्लोकाः

याज्ञवल्क्य उवाच। सांख्यज्ञानं मया प्रोक्तं योगज्ञानं निबोध मे। यथाश्रुतं यथादृष्टं तत्त्वेन नृपसत्तम।

yājñavalkya uvāca. sāṃkhyajñānaṃ mayā proktaṃ yogajñānaṃ nibodha me. yathāśrutaṃ yathādṛṣṭaṃ tattvena nṛpasattama.

नास्ति सांख्यसमं ज्ञानं नास्ति योगसमं बलम्। ताव् उभाव् एकचर्यौ तु उभाव् अनिधनौ स्मृतौ।

nāsti sāṃkhyasamaṃ jñānaṃ nāsti yogasamaṃ balam. tāv ubhāv ekacaryau tu ubhāv anidhanau smṛtau.

पृथक् पृथक् तु पश्यन्ति ये ऽल्पबुद्धिरता नराः। वयं तु राजन् पश्याम एकम् एव तु निश्चयात्।

pṛthak pṛthak tu paśyanti ye 'lpabuddhiratā narāḥ. vayaṃ tu rājan paśyāma ekam eva tu niścayāt.

यद् एव योगाः पश्यन्ति तत् सांख्यैर् अपि दृश्यते। एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स तत्त्ववित्।

yad eva yogāḥ paśyanti tat sāṃkhyair api dṛśyate. ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa tattvavit.

रुद्रप्रधानान् अपरान् विद्धि योगान् परंतप। तेनैव चाथ देहेन विचरन्ति दिशो दश।

rudrapradhānān aparān viddhi yogān paraṃtapa. tenaiva cātha dehena vicaranti diśo daśa.

यावद् धि प्रलयस् तात सूक्ष्मेणाष्टगुणेन वै। योगेन लोकान् विचरन् सुखं संन्यस्य चानघ।

yāvad dhi pralayas tāta sūkṣmeṇāṣṭaguṇena vai. yogena lokān vicaran sukhaṃ saṃnyasya cānagha.

वेदेषु चाष्टगुणितं योगम् आहुर् मनीषिणः। सूक्ष्मम् अष्टगुणं प्राहुर् नेतरं नृपसत्तम।

vedeṣu cāṣṭaguṇitaṃ yogam āhur manīṣiṇaḥ. sūkṣmam aṣṭaguṇaṃ prāhur netaraṃ nṛpasattama.

द्विगुणं योगकृत्यं तु योगानां प्राहुर् उत्तमम्। सगुणं निर्गुणं चैव यथाशास्त्रनिदर्शनम्। अतः परं प्रवक्ष्यामि प्राणायामं च पार्थिव।

dviguṇaṃ yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ prāhur uttamam. saguṇaṃ nirguṇaṃ caiva yathāśāstranidarśanam. ataḥ paraṃ pravakṣyāmi prāṇāyāmaṃ ca pārthiva.

धारणा चैव मनसः प्राणायामश् च पार्थिव। एकाग्रता च मनसः प्राणायामस् तथैव च। प्राणायामो हि सगुणो निर्गुणं धारणं मनः।

dhāraṇā caiva manasaḥ prāṇāyāmaś ca pārthiva. ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca. prāṇāyāmo hi saguṇo nirguṇaṃ dhāraṇaṃ manaḥ.

यत्र दृश्येत मुञ्चन् वै प्राणान् मैथिलसत्तम। वाताधिक्यं भवत्य् एव तस्माद् धि न समाचरेत्।

yatra dṛśyeta muñcan vai prāṇān maithilasattama. vātādhikyaṃ bhavaty eva tasmād dhi na samācaret.

निशायाः प्रथमे यामे चोदना द्वादश स्मृताः। मध्ये सुप्त्वा परे यामे द्वादशैव तु चोदनाः।

niśāyāḥ prathame yāme codanā dvādaśa smṛtāḥ. madhye suptvā pare yāme dvādaśaiva tu codanāḥ.

तद् एवम् उपशान्तेन दान्तेनैकान्तशीलिना। आत्मारामेण बुद्धेन योक्तव्यो ऽऽत्मा न संशयः।

tad evam upaśāntena dāntenaikāntaśīlinā. ātmārāmeṇa buddhena yoktavyo ''tmā na saṃśayaḥ.

पञ्चानाम् इन्द्रियाणां तु दोषान् आक्षिप्य पञ्चधा। शब्दं स्पर्शं तथा रूपं रसं गन्धं तथैव च।

pañcānām indriyāṇāṃ tu doṣān ākṣipya pañcadhā. śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ tathaiva ca.

प्रतिभाम् अपवर्गं च प्रतिसंहृत्य मैथिल। इन्द्रियग्रामम् अखिलं मनस्य् अभिनिवेश्य ह।

pratibhām apavargaṃ ca pratisaṃhṛtya maithila. indriyagrāmam akhilaṃ manasy abhiniveśya ha.

मनस् तथैवाहंकारे प्रतिष्ठाप्य नराधिप। अहंकारं तथा बुद्धौ बुद्धिं च प्रकृताव् अपि।

manas tathaivāhaṃkāre pratiṣṭhāpya narādhipa. ahaṃkāraṃ tathā buddhau buddhiṃ ca prakṛtāv api.

एवं हि परिसंख्याय ततो ध्यायेत केवलम्। विरजस्कमलं नित्यम् अनन्तं शुद्धम् अव्रणम्।

evaṃ hi parisaṃkhyāya tato dhyāyeta kevalam. virajaskamalaṃ nityam anantaṃ śuddham avraṇam.

तस्थुषं पुरुषं सत्त्वम् अभेद्यम् अजरामरम्। शाश्वतं चाव्ययं चैव ईशानं ब्रह्म चाव्ययम्।

tasthuṣaṃ puruṣaṃ sattvam abhedyam ajarāmaram. śāśvataṃ cāvyayaṃ caiva īśānaṃ brahma cāvyayam.

युक्तस्य तु महाराज लक्षणान्य् उपधारयेत्। लक्षणं तु प्रसादस्य यथा तृप्तः सुखं स्वपेत्।

yuktasya tu mahārāja lakṣaṇāny upadhārayet. lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet.

निवाते तु यथा दीपो ज्वलेत् स्नेहसमन्वितः। निश्चलोर्ध्वशिखस् तद्वद् युक्तम् आहुर् मनीषिणः।

nivāte tu yathā dīpo jvalet snehasamanvitaḥ. niścalordhvaśikhas tadvad yuktam āhur manīṣiṇaḥ.

पाषाण इव मेघोत्थैर् यथा बिन्दुभिर् आहतः। नालं चालयितुं शक्यस् तथा युक्तस्य लक्षणम्।

pāṣāṇa iva meghotthair yathā bindubhir āhataḥ. nālaṃ cālayituṃ śakyas tathā yuktasya lakṣaṇam.

शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर् विविधैर् गीतवादितैः। क्रियमाणैर् न कम्पेत युक्तस्यैतन् निदर्शनम्।

śaṅkhadundubhinirghoṣair vividhair gītavāditaiḥ. kriyamāṇair na kampeta yuktasyaitan nidarśanam.

तैलपात्रं यथा पूर्णं कराभ्यां गृह्य पूरुषः। सोपानम् आरुहेद् भीतस् तर्ज्यमानो ऽसिपाणिभिः।

tailapātraṃ yathā pūrṇaṃ karābhyāṃ gṛhya pūruṣaḥ. sopānam āruhed bhītas tarjyamāno 'sipāṇibhiḥ.

संयतात्मा भयात् तेषां न पात्राद् बिन्दुम् उत्सृजेत्। तथैवोत्तरमाणस्य एकाग्रमनसस् तथा।

saṃyatātmā bhayāt teṣāṃ na pātrād bindum utsṛjet. tathaivottaramāṇasya ekāgramanasas tathā.

स्थिरत्वाद् इन्द्रियाणां तु निश्चलत्वात् तथैव च। एवं युक्तस्य तु मुनेर् लक्षणान्य् उपधारयेत्।

sthiratvād indriyāṇāṃ tu niścalatvāt tathaiva ca. evaṃ yuktasya tu muner lakṣaṇāny upadhārayet.

स युक्तः पश्यति ब्रह्म यत् तत् परमम् अव्ययम्। महतस् तमसो मध्ये स्थितं ज्वलनसंनिभम्।

sa yuktaḥ paśyati brahma yat tat paramam avyayam. mahatas tamaso madhye sthitaṃ jvalanasaṃnibham.

एतेन केवलं याति त्यक्त्वा देहम् असाक्षिकम्। कालेन महता राजञ् श्रुतिर् एषा सनातनी।

etena kevalaṃ yāti tyaktvā deham asākṣikam. kālena mahatā rājañ śrutir eṣā sanātanī.

एतद् धि योगं योगानां किम् अन्यद् योगलक्षणम्। विज्ञाय तद् धि मन्यन्ते कृतकृत्या मनीषिणः।

etad dhi yogaṃ yogānāṃ kim anyad yogalakṣaṇam. vijñāya tad dhi manyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...