महाभारत 12.301 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 301→

[mh-12-301] • 27 श्लोकाः

याज्ञवल्क्य उवाच। पादाव् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् ब्राह्मणास् तत्त्वदर्शिनः। गन्तव्यम् अधिभूतं च विष्णुस् तत्राधिदैवतम्।

yājñavalkya uvāca. pādāv adhyātmam ity āhur brāhmaṇās tattvadarśinaḥ. gantavyam adhibhūtaṃ ca viṣṇus tatrādhidaivatam.

पायुर् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् यथातत्त्वार्थदर्शिनः। विसर्गम् अधिभूतं च मित्रस् तत्राधिदैवतम्।

pāyur adhyātmam ity āhur yathātattvārthadarśinaḥ. visargam adhibhūtaṃ ca mitras tatrādhidaivatam.

उपस्थो ऽध्यात्मम् इत्य् आहुर् यथायोगनिदर्शनम्। अधिभूतं तथानन्दो दैवतं च प्रजापतिः।

upastho 'dhyātmam ity āhur yathāyoganidarśanam. adhibhūtaṃ tathānando daivataṃ ca prajāpatiḥ.

हस्ताव् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् यथासांख्यनिदर्शनम्। कर्तव्यम् अधिभूतं तु इन्द्रस् तत्राधिदैवतम्।

hastāv adhyātmam ity āhur yathāsāṃkhyanidarśanam. kartavyam adhibhūtaṃ tu indras tatrādhidaivatam.

वाग् अध्यात्मम् इति प्राहुर् यथाश्रुतिनिदर्शनम्। वक्तव्यम् अधिभूतं तु वह्निस् तत्राधिदैवतम्।

vāg adhyātmam iti prāhur yathāśrutinidarśanam. vaktavyam adhibhūtaṃ tu vahnis tatrādhidaivatam.

चक्षुर् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् यथाश्रुतिनिदर्शनम्। रूपम् अत्राधिभूतं तु सूर्यस् तत्राधिदैवतम्।

cakṣur adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam. rūpam atrādhibhūtaṃ tu sūryas tatrādhidaivatam.

श्रोत्रम् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् यथाश्रुतिनिदर्शनम्। कर्णाव् अध्यात्मकं ज्ञेयं प्राहुः सांख्यनिदर्शनाः। शब्दस् तत्राधिभूतं तु दिशस् तत्राधिदैवतम्।

śrotram adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam. karṇāv adhyātmakaṃ jñeyaṃ prāhuḥ sāṃkhyanidarśanāḥ. śabdas tatrādhibhūtaṃ tu diśas tatrādhidaivatam.

जिह्वाम् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् यथातत्त्वनिदर्शनम्। रस एवाधिभूतं तु आपस् तत्राधिदैवतम्।

jihvām adhyātmam ity āhur yathātattvanidarśanam. rasa evādhibhūtaṃ tu āpas tatrādhidaivatam.

घ्राणम् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् यथाश्रुतिनिदर्शनम्। गन्ध एवाधिभूतं तु पृथिवी चाधिदैवतम्।

ghrāṇam adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam. gandha evādhibhūtaṃ tu pṛthivī cādhidaivatam.

त्वग् अध्यात्मम् इति प्राहुस् तत्त्वबुद्धिविशारदाः। स्पर्श एवाधिभूतं तु पवनश् चाधिदैवतम्।

tvag adhyātmam iti prāhus tattvabuddhiviśāradāḥ. sparśa evādhibhūtaṃ tu pavanaś cādhidaivatam.

मनो ऽध्यात्मम् इति प्राहुर् यथाश्रुतिनिदर्शनम्। मन्तव्यम् अधिभूतं तु चन्द्रमाश् चाधिदैवतम्।

mano 'dhyātmam iti prāhur yathāśrutinidarśanam. mantavyam adhibhūtaṃ tu candramāś cādhidaivatam.

अहंकारिकम् अध्यात्मम् आहुस् तत्त्वनिदर्शनम्। अभिमानो ऽधिभूतं तु भवस् तत्राधिदैवतम्।

ahaṃkārikam adhyātmam āhus tattvanidarśanam. abhimāno 'dhibhūtaṃ tu bhavas tatrādhidaivatam.

बुद्धिर् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् यथावेदनिदर्शनम्। बोद्धव्यम् अधिभूतं तु क्षेत्रज्ञो ऽत्राधिदैवतम्। चित्तम् अध्यात्मम् इत्य् आहुर् योगिनः सूक्ष्मदृष्टयः। अधिभूतं चैत्यम् आहू रुद्रस् तत्राधिदैवतम्।

buddhir adhyātmam ity āhur yathāvedanidarśanam. boddhavyam adhibhūtaṃ tu kṣetrajño 'trādhidaivatam. cittam adhyātmam ity āhur yoginaḥ sūkṣmadṛṣṭayaḥ. adhibhūtaṃ caityam āhū rudras tatrādhidaivatam.

एषा ते व्यक्ततो राजन् विभूतिर् अनुवर्णिता। आदौ मध्ये तथा चान्ते यथातत्त्वेन तत्त्ववित्।

eṣā te vyaktato rājan vibhūtir anuvarṇitā. ādau madhye tathā cānte yathātattvena tattvavit.

प्रकृतिर् गुणान् विकुरुते स्वच्छन्देनात्मकाम्यया। क्रीडार्थं तु महाराज शतशो ऽथ सहस्रशः।

prakṛtir guṇān vikurute svacchandenātmakāmyayā. krīḍārthaṃ tu mahārāja śataśo 'tha sahasraśaḥ.

यथा दीपसहस्राणि दीपान् मर्त्याः प्रकुर्वते। प्रकृतिस् तथा विकुरुते पुरुषस्य गुणान् बहून्।

yathā dīpasahasrāṇi dīpān martyāḥ prakurvate. prakṛtis tathā vikurute puruṣasya guṇān bahūn.

सत्त्वम् आनन्द उद्रेकः प्रीतिः प्राकाश्यम् एव च। सुखं शुद्धित्वम् आरोग्यं संतोषः श्रद्दधानता।

sattvam ānanda udrekaḥ prītiḥ prākāśyam eva ca. sukhaṃ śuddhitvam ārogyaṃ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā.

अकार्पण्यम् असंरम्भः क्षमा धृतिर् अहिंसता। समता सत्यम् आनृण्यं मार्दवं ह्रीर् अचापलम्।

akārpaṇyam asaṃrambhaḥ kṣamā dhṛtir ahiṃsatā. samatā satyam ānṛṇyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam.

शौचम् आर्जवम् आचारम् अलौल्यं हृद्यसंभ्रमः। इष्टानिष्टवियोगानां कृतानाम् अविकत्थनम्।

śaucam ārjavam ācāram alaulyaṃ hṛdyasaṃbhramaḥ. iṣṭāniṣṭaviyogānāṃ kṛtānām avikatthanam.

दानेन चानुग्रहणम् अस्पृहार्थे परार्थता। सर्वभूतदया चैव सत्त्वस्यैते गुणाः स्मृताः।

dānena cānugrahaṇam aspṛhārthe parārthatā. sarvabhūtadayā caiva sattvasyaite guṇāḥ smṛtāḥ.

रजोगुणानां संघातो रूपम् ऐश्वर्यविग्रहे। अत्याशित्वम् अकारुण्यं सुखदुःखोपसेवनम्।

rajoguṇānāṃ saṃghāto rūpam aiśvaryavigrahe. atyāśitvam akāruṇyaṃ sukhaduḥkhopasevanam.

परापवादेषु रतिर् विवादानां च सेवनम्। अहंकारस् त्व् असत्कारश् चिन्ता वैरोपसेवनम्।

parāpavādeṣu ratir vivādānāṃ ca sevanam. ahaṃkāras tv asatkāraś cintā vairopasevanam.

परितापो ऽपहरणं ह्रीनाशो ऽनार्जवं तथा। भेदः परुषता चैव कामक्रोधौ मदस् तथा। दर्पो द्वेषो ऽतिवादश् च एते प्रोक्ता रजोगुणाः।

paritāpo 'paharaṇaṃ hrīnāśo 'nārjavaṃ tathā. bhedaḥ paruṣatā caiva kāmakrodhau madas tathā. darpo dveṣo 'tivādaś ca ete proktā rajoguṇāḥ.

तामसानां तु संघातं प्रवक्ष्याम्य् उपधार्यताम्। मोहो ऽप्रकाशस् तामिस्रम् अन्धतामिस्रसंज्ञितम्।

tāmasānāṃ tu saṃghātaṃ pravakṣyāmy upadhāryatām. moho 'prakāśas tāmisram andhatāmisrasaṃjñitam.

मरणं चान्धतामिस्रं तामिस्रं क्रोध उच्यते। तमसो लक्षणानीह भक्षाणाम् अभिरोचनम्।

maraṇaṃ cāndhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate. tamaso lakṣaṇānīha bhakṣāṇām abhirocanam.

भोजनानाम् अपर्याप्तिस् तथा पेयेष्व् अतृप्तता। गन्धवासो विहारेषु शयनेष्व् आसनेषु च।

bhojanānām aparyāptis tathā peyeṣv atṛptatā. gandhavāso vihāreṣu śayaneṣv āsaneṣu ca.

दिवास्वप्ने विवादे च प्रमादेषु च वै रतिः। नृत्यवादित्रगीतानाम् अज्ञानाच् छ्रद्दधानता। द्वेषो धर्मविशेषाणाम् एते वै तामसा गुणाः। इत्य् एवं सप्तदशको राशिर् अव्यक्तसंज्ञकः। सर्वैर् इहेन्द्रियार्थैश् च व्यक्ताव्यक्तैश् च संहताः। पञ्चविंशक इत्य् एष व्यक्ताव्यक्तमयो गणः। एतैः सर्वैः समायुक्ताः पुमान् इत्य् अभिधीयते।

divāsvapne vivāde ca pramādeṣu ca vai ratiḥ. nṛtyavāditragītānām ajñānāc chraddadhānatā. dveṣo dharmaviśeṣāṇām ete vai tāmasā guṇāḥ. ity evaṃ saptadaśako rāśir avyaktasaṃjñakaḥ. sarvair ihendriyārthaiś ca vyaktāvyaktaiś ca saṃhatāḥ. pañcaviṃśaka ity eṣa vyaktāvyaktamayo gaṇaḥ. etaiḥ sarvaiḥ samāyuktāḥ pumān ity abhidhīyate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...