महाभारत 12.299 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 299→

[mh-12-299] • 18 श्लोकाः

याज्ञवल्क्य उवाच। अव्यक्तस्य नरश्रेष्ठ कालसंख्यां निबोध मे। पञ्च कल्पसहस्राणि द्विगुणान्य् अहर् उच्यते।

yājñavalkya uvāca. avyaktasya naraśreṣṭha kālasaṃkhyāṃ nibodha me. pañca kalpasahasrāṇi dviguṇāny ahar ucyate.

रात्रिर् एतावती चास्य प्रतिबुद्धो नराधिप। सृजत्य् ओषधिम् एवाग्रे जीवनं सर्वदेहिनाम्।

rātrir etāvatī cāsya pratibuddho narādhipa. sṛjaty oṣadhim evāgre jīvanaṃ sarvadehinām.

ततो ब्रह्माणम् असृजद् धैरण्याण्डसमुद्भवम्। सा मूर्तिः सर्वभूतानाम् इत्य् एवम् अनुशुश्रुम।

tato brahmāṇam asṛjad dhairaṇyāṇḍasamudbhavam. sā mūrtiḥ sarvabhūtānām ity evam anuśuśruma.

संवत्सरम् उषित्वाण्डे निष्क्रम्य च महामुनिः। संदधे ऽर्धं महीं कृत्स्नां दिवम् अर्धं प्रजापतिः।

saṃvatsaram uṣitvāṇḍe niṣkramya ca mahāmuniḥ. saṃdadhe 'rdhaṃ mahīṃ kṛtsnāṃ divam ardhaṃ prajāpatiḥ.

द्यावापृथिव्योर् इत्य् एष राजन् वेदेषु पठ्यते। तयोः शकलयोर् मध्यम् आकाशम् अकरोत् प्रभुः।

dyāvāpṛthivyor ity eṣa rājan vedeṣu paṭhyate. tayoḥ śakalayor madhyam ākāśam akarot prabhuḥ.

एतस्यापि च संख्यानं वेदवेदाङ्गपारगैः। दश कल्पसहस्राणि पादोनान्य् अहर् उच्यते। रात्रिम् एतावतीं चास्य प्राहुर् अध्यात्मचिन्तकाः।

etasyāpi ca saṃkhyānaṃ vedavedāṅgapāragaiḥ. daśa kalpasahasrāṇi pādonāny ahar ucyate. rātrim etāvatīṃ cāsya prāhur adhyātmacintakāḥ.

सृजत्य् अहंकारम् ऋषिर् भूतं दिव्यात्मकं तथा। चतुरश् चापरान् पुत्रान् देहात् पूर्वं महान् ऋषिः। महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस् तथा। ते वै पितृभ्यः पितरः श्रूयन्ते राजसत्तम।

sṛjaty ahaṃkāram ṛṣir bhūtaṃ divyātmakaṃ tathā. caturaś cāparān putrān dehāt pūrvaṃ mahān ṛṣiḥ. maharṣayaḥ sapta pūrve catvāro manavas tathā. te vai pitṛbhyaḥ pitaraḥ śrūyante rājasattama.

देवाः पितॄणां च सुता देवैर् लोकाः समावृताः। चराचरा नरश्रेष्ठ इत्य् एवम् अनुशुश्रुम।

devāḥ pitṝṇāṃ ca sutā devair lokāḥ samāvṛtāḥ. carācarā naraśreṣṭha ity evam anuśuśruma.

परमेष्ठी त्व् अहंकारो ऽसृजद् भूतानि पञ्चधा। पृथिवी वायुर् आकाशम् आपो ज्योतिश् च पञ्चमम्।

parameṣṭhī tv ahaṃkāro 'sṛjad bhūtāni pañcadhā. pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam.

एतस्यापि निशाम् आहुस् तृतीयम् इह कुर्वतः। पञ्च कल्पसहस्राणि तावद् एवाहर् उच्यते।

etasyāpi niśām āhus tṛtīyam iha kurvataḥ. pañca kalpasahasrāṇi tāvad evāhar ucyate.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसो गन्धश् च पञ्चमः। एते विशेषा राजेन्द्र महाभूतेषु पञ्चसु। यैर् आविष्टानि भूतानि अहन्य् अहनि पार्थिव।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ. ete viśeṣā rājendra mahābhūteṣu pañcasu. yair āviṣṭāni bhūtāni ahany ahani pārthiva.

अन्योन्यं स्पृहयन्त्य् एते अन्योन्यस्य हिते रताः। अन्योन्यम् अभिमन्यन्ते अन्योन्यस्पर्धिनस् तथा।

anyonyaṃ spṛhayanty ete anyonyasya hite ratāḥ. anyonyam abhimanyante anyonyaspardhinas tathā.

ते वध्यमाना अन्योन्यं गुणैर् हारिभिर् अव्ययाः। इहैव परिवर्तन्ते तिर्यग्योनिप्रवेशिनः।

te vadhyamānā anyonyaṃ guṇair hāribhir avyayāḥ. ihaiva parivartante tiryagyonipraveśinaḥ.

त्रीणि कल्पसहस्राणि एतेषाम् अहर् उच्यते। रत्रिर् एतावती चैव मनसश् च नराधिप।

trīṇi kalpasahasrāṇi eteṣām ahar ucyate. ratrir etāvatī caiva manasaś ca narādhipa.

मनश् चरति राजेन्द्र चरितं सर्वम् इन्द्रियैः। न चेन्द्रियाणि पश्यन्ति मन एवात्र पश्यति।

manaś carati rājendra caritaṃ sarvam indriyaiḥ. na cendriyāṇi paśyanti mana evātra paśyati.

चक्षुः पश्यति रूपाणि मनसा तु न चक्षुषा। मनसि व्याकुले चक्षुः पश्यन्न् अपि न पश्यति। तथेन्द्रियाणि सर्वाणि पश्यन्तीत्य् अभिचक्षते।

cakṣuḥ paśyati rūpāṇi manasā tu na cakṣuṣā. manasi vyākule cakṣuḥ paśyann api na paśyati. tathendriyāṇi sarvāṇi paśyantīty abhicakṣate.

मनस्य् उपरते राजन्न् इन्द्रियोपरमो भवेत्। न चेन्द्रियव्युपरमे मनस्य् उपरमो भवेत्। एवं मनःप्रधानानि इन्द्रियाणि विभावयेत्।

manasy uparate rājann indriyoparamo bhavet. na cendriyavyuparame manasy uparamo bhavet. evaṃ manaḥpradhānāni indriyāṇi vibhāvayet.

इन्द्रियाणां हि सर्वेषाम् ईश्वरं मन उच्यते। एतद् विशन्ति भूतानि सर्वाणीह महायशाः।

indriyāṇāṃ hi sarveṣām īśvaraṃ mana ucyate. etad viśanti bhūtāni sarvāṇīha mahāyaśāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...