महाभारत 12.298 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 298→

[mh-12-298] • 26 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। धर्माधर्मविमुक्तं यद् विमुक्तं सर्वसंश्रयात्। जन्ममृत्युविमुक्तं च विमुक्तं पुण्यपापयोः।

yudhiṣṭhira uvāca. dharmādharmavimuktaṃ yad vimuktaṃ sarvasaṃśrayāt. janmamṛtyuvimuktaṃ ca vimuktaṃ puṇyapāpayoḥ.

यच् छिवं नित्यम् अभयं नित्यं चाक्षरम् अव्ययम्। शुचि नित्यम् अनायासं तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

yac chivaṃ nityam abhayaṃ nityaṃ cākṣaram avyayam. śuci nityam anāyāsaṃ tad bhavān vaktum arhati.

भीष्म उवाच। अत्र ते वर्तयिष्ये ऽहम् इतिहासं पुरातनम्। याज्ञवल्क्यस्य संवादं जनकस्य च भारत।

bhīṣma uvāca. atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam. yājñavalkyasya saṃvādaṃ janakasya ca bhārata.

याज्ञवल्क्यम् ऋषिश्रेष्ठं दैवरातिर् महायशाः। पप्रच्छ जनको राजा प्रश्नं प्रश्नविदां वरः।

yājñavalkyam ṛṣiśreṣṭhaṃ daivarātir mahāyaśāḥ. papraccha janako rājā praśnaṃ praśnavidāṃ varaḥ.

कतीन्द्रियाणि विप्रर्षे कति प्रकृतयः स्मृताः। किम् अव्यक्तं परं ब्रह्म तस्माच् च परतस् तु किम्।

katīndriyāṇi viprarṣe kati prakṛtayaḥ smṛtāḥ. kim avyaktaṃ paraṃ brahma tasmāc ca paratas tu kim.

प्रभवं चाप्ययं चैव कालसंख्यां तथैव च। वक्तुम् अर्हसि विप्रेन्द्र त्वदनुग्रहकाङ्क्षिणः।

prabhavaṃ cāpyayaṃ caiva kālasaṃkhyāṃ tathaiva ca. vaktum arhasi viprendra tvadanugrahakāṅkṣiṇaḥ.

अज्ञानात् परिपृच्छामि त्वं हि ज्ञानमयो निधिः। तद् अहं श्रोतुम् इच्छामि सर्वम् एतद् असंशयम्।

ajñānāt paripṛcchāmi tvaṃ hi jñānamayo nidhiḥ. tad ahaṃ śrotum icchāmi sarvam etad asaṃśayam.

याज्ञवल्क्य उवाच। श्रूयताम् अवनीपाल यद् एतद् अनुपृच्छसि। योगानां परमं ज्ञानं सांख्यानां च विशेषतः।

yājñavalkya uvāca. śrūyatām avanīpāla yad etad anupṛcchasi. yogānāṃ paramaṃ jñānaṃ sāṃkhyānāṃ ca viśeṣataḥ.

न तवाविदितं किं चिन् मां तु जिज्ञासते भवान्। पृष्टेन चापि वक्तव्यम् एष धर्मः सनातनः।

na tavāviditaṃ kiṃ cin māṃ tu jijñāsate bhavān. pṛṣṭena cāpi vaktavyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ.

अष्टौ प्रकृतयः प्रोक्ता विकाराश् चापि षोडश। अथ सप्त तु व्यक्तानि प्राहुर् अध्यात्मचिन्तकाः।

aṣṭau prakṛtayaḥ proktā vikārāś cāpi ṣoḍaśa. atha sapta tu vyaktāni prāhur adhyātmacintakāḥ.

अव्यक्तं च महांश् चैव तथाहंकार एव च। पृथिवी वायुर् आकाशम् आपो ज्योतिश् च पञ्चमम्।

avyaktaṃ ca mahāṃś caiva tathāhaṃkāra eva ca. pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam.

एताः प्रकृतयस् त्व् अष्टौ विकारान् अपि मे शृणु। श्रोत्रं त्वक् चैव चक्षुश् च जिह्वा घ्राणं च पञ्चमम्।

etāḥ prakṛtayas tv aṣṭau vikārān api me śṛṇu. śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihvā ghrāṇaṃ ca pañcamam.

शब्दस्पर्शौ च रूपं च रसो गन्धस् तथैव च। वाक् च हस्तौ च पादौ च पायुर् मेढ्रं तथैव च।

śabdasparśau ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca. vāk ca hastau ca pādau ca pāyur meḍhraṃ tathaiva ca.

एते विशेषा राजेन्द्र महाभूतेषु पञ्चसु। बुद्धीन्द्रियाण्य् अथैतानि सविशेषाणि मैथिल।

ete viśeṣā rājendra mahābhūteṣu pañcasu. buddhīndriyāṇy athaitāni saviśeṣāṇi maithila.

मनः षोडशकं प्राहुर् अध्यात्मगतिचिन्तकाः। त्वं चैवान्ये च विद्वांसस् तत्त्वबुद्धिविशारदाः।

manaḥ ṣoḍaśakaṃ prāhur adhyātmagaticintakāḥ. tvaṃ caivānye ca vidvāṃsas tattvabuddhiviśāradāḥ.

अव्यक्ताच् च महान् आत्मा समुत्पद्यति पार्थिव। प्रथमं सर्गम् इत्य् एतद् आहुः प्राधानिकं बुधाः।

avyaktāc ca mahān ātmā samutpadyati pārthiva. prathamaṃ sargam ity etad āhuḥ prādhānikaṃ budhāḥ.

महतश् चाप्य् अहंकार उत्पद्यति नराधिप। द्वितीयं सर्गम् इत्य् आहुर् एतद् बुद्ध्यात्मकं स्मृतम्।

mahataś cāpy ahaṃkāra utpadyati narādhipa. dvitīyaṃ sargam ity āhur etad buddhyātmakaṃ smṛtam.

अहंकाराच् च संभूतं मनो भूतगुणात्मकम्। तृतीयः सर्ग इत्य् एष आहंकारिक उच्यते।

ahaṃkārāc ca saṃbhūtaṃ mano bhūtaguṇātmakam. tṛtīyaḥ sarga ity eṣa āhaṃkārika ucyate.

मनसस् तु समुद्भूता महाभूता नराधिप। समुद्भूतानि मनसो महाभूतानि पार्थिव। चतुर्थं सर्गम् इत्य् एतन् मानसं परिचक्षते।

manasas tu samudbhūtā mahābhūtā narādhipa. samudbhūtāni manaso mahābhūtāni pārthiva. caturthaṃ sargam ity etan mānasaṃ paricakṣate.

शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसो गन्धस् तथैव च। पञ्चमं सर्गम् इत्य् आहुर् भौतिकं भूतचिन्तकाः।

śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca. pañcamaṃ sargam ity āhur bhautikaṃ bhūtacintakāḥ.

श्रोत्रं त्वक् चैव चक्षुश् च जिह्वा घ्राणं च पञ्चमम्। सर्गं तु षष्ठम् इत्य् आहुर् बहुचिन्तात्मकं स्मृतम्।

śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihvā ghrāṇaṃ ca pañcamam. sargaṃ tu ṣaṣṭham ity āhur bahucintātmakaṃ smṛtam.

अधः श्रोत्रेन्द्रियग्राम उत्पद्यति नराधिप। सप्तमं सर्गम् इत्य् आहुर् एतद् ऐन्द्रियकं स्मृतम्।

adhaḥ śrotrendriyagrāma utpadyati narādhipa. saptamaṃ sargam ity āhur etad aindriyakaṃ smṛtam.

ऊर्ध्वस्रोतस् तथा तिर्यग् उत्पद्यति नराधिप। अष्टमं सर्गम् इत्य् आहुर् एतद् आर्जवकं बुधाः।

ūrdhvasrotas tathā tiryag utpadyati narādhipa. aṣṭamaṃ sargam ity āhur etad ārjavakaṃ budhāḥ.

तिर्यक् स्रोतस् त्व् अधःस्रोत उत्पद्यति नराधिप। नवमं सर्गम् इत्य् आहुर् एतद् आर्जवकं बुधाः।

tiryak srotas tv adhaḥsrota utpadyati narādhipa. navamaṃ sargam ity āhur etad ārjavakaṃ budhāḥ.

एतानि नव सर्गाणि तत्त्वानि च नराधिप। चतुर्विंशतिर् उक्तानि यथाश्रुति निदर्शनात्।

etāni nava sargāṇi tattvāni ca narādhipa. caturviṃśatir uktāni yathāśruti nidarśanāt.

अत ऊर्ध्वं महाराज गुणस्यैतस्य तत्त्वतः। महात्मभिर् अनुप्रोक्तां कालसंख्यां निबोध मे।

ata ūrdhvaṃ mahārāja guṇasyaitasya tattvataḥ. mahātmabhir anuproktāṃ kālasaṃkhyāṃ nibodha me.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...