महाभारत 12.296 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 296→

[mh-12-296] • 50 श्लोकाः

वसिष्ठ उवाच। अप्रबुद्धम् अथाव्यक्तम् इमं गुणविधिं शृणु। गुणान् धारयते ह्य् एषा सृजत्य् आक्षिपते तथा।

vasiṣṭha uvāca. aprabuddham athāvyaktam imaṃ guṇavidhiṃ śṛṇu. guṇān dhārayate hy eṣā sṛjaty ākṣipate tathā.

अजस्रं त्व् इह क्रीडार्थं विकुर्वन्ती नराधिप। आत्मानं बहुधा कृत्वा तान्य् एव च विचक्षते।

ajasraṃ tv iha krīḍārthaṃ vikurvantī narādhipa. ātmānaṃ bahudhā kṛtvā tāny eva ca vicakṣate.

एतद् एवं विकुर्वाणां बुध्यमानो न बुध्यते। अव्यक्तबोधनाच् चैव बुध्यमानं वदन्त्य् अपि।

etad evaṃ vikurvāṇāṃ budhyamāno na budhyate. avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty api.

न त्व् एव बुध्यते ऽव्यक्तं सगुणं वाथ निर्गुणम्। कदा चित् त्व् एव खल्व् एतद् आहुर् अप्रतिबुद्धकम्।

na tv eva budhyate 'vyaktaṃ saguṇaṃ vātha nirguṇam. kadā cit tv eva khalv etad āhur apratibuddhakam.

बुध्यते यदि वाव्यक्तम् एतद् वै पञ्चविंशकम्। बुध्यमानो भवत्य् एष सङ्गात्मक इति श्रुतिः।

budhyate yadi vāvyaktam etad vai pañcaviṃśakam. budhyamāno bhavaty eṣa saṅgātmaka iti śrutiḥ.

अनेनाप्रतिबुद्धेति वदन्त्य् अव्यक्तम् अच्युतम्। अव्यक्तबोधनाच् चैव बुध्यमानं वदन्त्य् उत।

anenāpratibuddheti vadanty avyaktam acyutam. avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty uta.

पञ्चविंशं महात्मानं न चासाव् अपि बुध्यते। षड्विंशं विमलं बुद्धम् अप्रमेयं सनातनम्।

pañcaviṃśaṃ mahātmānaṃ na cāsāv api budhyate. ṣaḍviṃśaṃ vimalaṃ buddham aprameyaṃ sanātanam.

सततं पञ्चविंशं च चतुर्विंशं च बुध्यते। दृश्यादृश्ये ह्य् अनुगतम् उभाव् एव महाद्युती।

satataṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ ca budhyate. dṛśyādṛśye hy anugatam ubhāv eva mahādyutī.

अव्यक्तं न तु तद् ब्रह्म बुध्यते तात केवलम्। केवलं पञ्चविंशं च चतुर्विंशं न पश्यति।

avyaktaṃ na tu tad brahma budhyate tāta kevalam. kevalaṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ na paśyati.

बुध्यमानो यदात्मानम् अन्यो ऽहम् इति मन्यते। तदा प्रकृतिमान् एष भवत्य् अव्यक्तलोचनः।

budhyamāno yadātmānam anyo 'ham iti manyate. tadā prakṛtimān eṣa bhavaty avyaktalocanaḥ.

बुध्यते च परां बुद्धिं विशुद्धाम् अमलां यदा। षड्विंशो राजशार्दूल तदा बुद्धत्वम् आव्रजेत्।

budhyate ca parāṃ buddhiṃ viśuddhām amalāṃ yadā. ṣaḍviṃśo rājaśārdūla tadā buddhatvam āvrajet.

ततस् त्यजति सो ऽव्यक्तं सर्गप्रलयधर्मिणम्। निर्गुणः प्रकृतिं वेद गुणयुक्ताम् अचेतनाम्।

tatas tyajati so 'vyaktaṃ sargapralayadharmiṇam. nirguṇaḥ prakṛtiṃ veda guṇayuktām acetanām.

ततः केवलधर्मासौ भवत्य् अव्यक्तदर्शनात्। केवलेन समागम्य विमुक्तो ऽऽत्मानम् आप्नुयात्।

tataḥ kevaladharmāsau bhavaty avyaktadarśanāt. kevalena samāgamya vimukto ''tmānam āpnuyāt.

एतत् तत् तत्त्वम् इत्य् आहुर् निस्तत्त्वम् अजरामरम्। तत्त्वसंश्रयणाद् एतत् तत्त्ववन् न च मानद। पञ्चविंशतितत्त्वानि प्रवदन्ति मनीषिणः।

etat tat tattvam ity āhur nistattvam ajarāmaram. tattvasaṃśrayaṇād etat tattvavan na ca mānada. pañcaviṃśatitattvāni pravadanti manīṣiṇaḥ.

न चैष तत्त्ववांस् तात निस्तत्त्वस् त्व् एष बुद्धिमान्। एष मुञ्चति तत्त्वं हि क्षिप्रं बुद्धस्य लक्षणम्।

na caiṣa tattvavāṃs tāta nistattvas tv eṣa buddhimān. eṣa muñcati tattvaṃ hi kṣipraṃ buddhasya lakṣaṇam.

षड्विंशो ऽहम् इति प्राज्ञो गृह्यमाणो ऽजरामरः। केवलेन बलेनैव समतां यात्य् असंशयम्।

ṣaḍviṃśo 'ham iti prājño gṛhyamāṇo 'jarāmaraḥ. kevalena balenaiva samatāṃ yāty asaṃśayam.

षड्विंशेन प्रबुद्धेन बुध्यमानो ऽप्य् अबुद्धिमान्। एतन् नानात्वम् इत्य् उक्तं सांख्यश्रुतिनिदर्शनात्।

ṣaḍviṃśena prabuddhena budhyamāno 'py abuddhimān. etan nānātvam ity uktaṃ sāṃkhyaśrutinidarśanāt.

चेतनेन समेतस्य पञ्चविंशतिकस्य च। एकत्वं वै भवत्य् अस्य यदा बुद्ध्या न बुध्यते।

cetanena sametasya pañcaviṃśatikasya ca. ekatvaṃ vai bhavaty asya yadā buddhyā na budhyate.

बुध्यमानो ऽप्रबुद्धेन समतां याति मैथिल। सङ्गधर्मा भवत्य् एष निःसङ्गात्मा नराधिप।

budhyamāno 'prabuddhena samatāṃ yāti maithila. saṅgadharmā bhavaty eṣa niḥsaṅgātmā narādhipa.

निःसङ्गात्मानम् आसाद्य षड्विंशकम् अजं विदुः। विभुस् त्यजति चाव्यक्तं यदा त्व् एतद् विबुध्यते। चतुर्विंशम् अगाधं च षड्विंशस्य प्रबोधनात्।

niḥsaṅgātmānam āsādya ṣaḍviṃśakam ajaṃ viduḥ. vibhus tyajati cāvyaktaṃ yadā tv etad vibudhyate. caturviṃśam agādhaṃ ca ṣaḍviṃśasya prabodhanāt.

एष ह्य् अप्रतिबुद्धश् च बुध्यमानश् च ते ऽनघ। प्रोक्तो बुद्धश् च तत्त्वेन यथाश्रुतिनिदर्शनात्। नानात्वैकत्वम् एतावद् द्रष्टव्यं शास्त्रदृष्टिभिः।

eṣa hy apratibuddhaś ca budhyamānaś ca te 'nagha. prokto buddhaś ca tattvena yathāśrutinidarśanāt. nānātvaikatvam etāvad draṣṭavyaṃ śāstradṛṣṭibhiḥ.

मशकोदुम्बरे यद्वद् अन्यत्वं तद्वद् एतयोः। मत्स्यो ऽम्भसि यथा तद्वद् अन्यत्वम् उपलभ्यते।

maśakodumbare yadvad anyatvaṃ tadvad etayoḥ. matsyo 'mbhasi yathā tadvad anyatvam upalabhyate.

एवम् एवावगन्तव्यं नानात्वैकत्वम् एतयोः। एतद् विमोक्ष इत्य् उक्तम् अव्यक्तज्ञानसंहितम्।

evam evāvagantavyaṃ nānātvaikatvam etayoḥ. etad vimokṣa ity uktam avyaktajñānasaṃhitam.

पञ्चविंशतिकस्यास्य यो ऽयं देहेषु वर्तते। एष मोक्षयितव्येति प्राहुर् अव्यक्तगोचरात्।

pañcaviṃśatikasyāsya yo 'yaṃ deheṣu vartate. eṣa mokṣayitavyeti prāhur avyaktagocarāt.

सो ऽयम् एवं विमुच्येत नान्यथेति विनिश्चयः। परेण परधर्मा च भवत्य् एष समेत्य वै।

so 'yam evaṃ vimucyeta nānyatheti viniścayaḥ. pareṇa paradharmā ca bhavaty eṣa sametya vai.

विशुद्धधर्मा शुद्धेन बुद्धेन च स बुद्धिमान्। विमुक्तधर्मा मुक्तेन समेत्य पुरुषर्षभ।

viśuddhadharmā śuddhena buddhena ca sa buddhimān. vimuktadharmā muktena sametya puruṣarṣabha.

नियोगधर्मिणा चैव नियोगात्मा भवत्य् अपि। विमोक्षिणा विमोक्षश् च समेत्येह तथा भवेत्।

niyogadharmiṇā caiva niyogātmā bhavaty api. vimokṣiṇā vimokṣaś ca sametyeha tathā bhavet.

शुचिकर्मा शुचिश् चैव भवत्य् अमितदीप्तिमान्। विमलात्मा च भवति समेत्य विमलात्मना।

śucikarmā śuciś caiva bhavaty amitadīptimān. vimalātmā ca bhavati sametya vimalātmanā.

केवलात्मा तथा चैव केवलेन समेत्य वै। स्वतन्त्रश् च स्वतन्त्रेण स्वतन्त्रत्वम् अवाप्नुते।

kevalātmā tathā caiva kevalena sametya vai. svatantraś ca svatantreṇa svatantratvam avāpnute.

एतावद् एतत् कथितं मया ते; तथ्यं महाराज यथार्थतत्त्वम्। अमत्सरत्वं प्रतिगृह्य चार्थं; सनातनं ब्रह्म विशुद्धम् आद्यम्।

etāvad etat kathitaṃ mayā te; tathyaṃ mahārāja yathārthatattvam. amatsaratvaṃ pratigṛhya cārthaṃ; sanātanaṃ brahma viśuddham ādyam.

न वेदनिष्ठस्य जनस्य राजन्; प्रदेयम् एतत् परमं त्वया भवेत्। विवित्समानाय विबोधकारकं; प्रबोधहेतोः प्रणतस्य शासनम्।

na vedaniṣṭhasya janasya rājan; pradeyam etat paramaṃ tvayā bhavet. vivitsamānāya vibodhakārakaṃ; prabodhahetoḥ praṇatasya śāsanam.

न देयम् एतच् च तथानृतात्मने; शठाय क्लीबाय न जिह्मबुद्धये। न पण्डितज्ञानपरोपतापिने; देयं त्वयेदं विनिबोध यादृशे।

na deyam etac ca tathānṛtātmane; śaṭhāya klībāya na jihmabuddhaye. na paṇḍitajñānaparopatāpine; deyaṃ tvayedaṃ vinibodha yādṛśe.

श्रद्धान्वितायाथ गुणान्विताय; परापवादाद् विरताय नित्यम्। विशुद्धयोगाय बुधाय चैव; क्रियावते ऽथ क्षमिणे हिताय।

śraddhānvitāyātha guṇānvitāya; parāpavādād viratāya nityam. viśuddhayogāya budhāya caiva; kriyāvate 'tha kṣamiṇe hitāya.

विविक्तशीलाय विधिप्रियाय; विवादहीनाय बहुश्रुताय। विजानते चैव न चाहितक्षमे; दमे च शक्ताय शमे च देहिनाम्।

viviktaśīlāya vidhipriyāya; vivādahīnāya bahuśrutāya. vijānate caiva na cāhitakṣame; dame ca śaktāya śame ca dehinām.

एतैर् गुणैर् हीनतमे न देयम्; एतत् परं ब्रह्म विशुद्धम् आहुः। न श्रेयसा योक्ष्यति तादृशे कृतं; धर्मप्रवक्तारम् अपात्रदानात्।

etair guṇair hīnatame na deyam; etat paraṃ brahma viśuddham āhuḥ. na śreyasā yokṣyati tādṛśe kṛtaṃ; dharmapravaktāram apātradānāt.

पृथ्वीम् इमां यद्य् अपि रत्नपूर्णां; दद्यान् नदेयं त्व् इदम् अव्रताय। जितेन्द्रियायैतद् असंशयं ते; भवेत् प्रदेयं परमं नरेन्द्र।

pṛthvīm imāṃ yady api ratnapūrṇāṃ; dadyān nadeyaṃ tv idam avratāya. jitendriyāyaitad asaṃśayaṃ te; bhavet pradeyaṃ paramaṃ narendra.

कराल मा ते भयम् अस्तु किं चिद्; एतच् छ्रुतं ब्रह्म परं त्वयाद्य। यथावद् उक्तं परमं पवित्रं; निःशोकम् अत्यन्तम् अनादिमध्यम्।

karāla mā te bhayam astu kiṃ cid; etac chrutaṃ brahma paraṃ tvayādya. yathāvad uktaṃ paramaṃ pavitraṃ; niḥśokam atyantam anādimadhyam.

अगाधजन्मामरणं च राजन्; निरामयं वीतभयं शिवं च। समीक्ष्य मोहं त्यज चाद्य सर्वं; ज्ञानस्य तत्त्वार्थम् इदं विदित्वा।

agādhajanmāmaraṇaṃ ca rājan; nirāmayaṃ vītabhayaṃ śivaṃ ca. samīkṣya mohaṃ tyaja cādya sarvaṃ; jñānasya tattvārtham idaṃ viditvā.

अवाप्तम् एतद् धि पुरा सनातनाद्; धिरण्यगर्भाद् गदतो नराधिप। प्रसाद्य यत्नेन तम् उग्रतेजसं; सनातनं ब्रह्म यथाद्य वै त्वया।

avāptam etad dhi purā sanātanād; dhiraṇyagarbhād gadato narādhipa. prasādya yatnena tam ugratejasaṃ; sanātanaṃ brahma yathādya vai tvayā.

पृष्टस् त्वया चास्मि यथा नरेन्द्र; तथा मयेदं त्वयि चोक्तम् अद्य। तथावाप्तं ब्रह्मणो मे नरेन्द्र; महज् ज्ञानं मोक्षविदां पुराणम्।

pṛṣṭas tvayā cāsmi yathā narendra; tathā mayedaṃ tvayi coktam adya. tathāvāptaṃ brahmaṇo me narendra; mahaj jñānaṃ mokṣavidāṃ purāṇam.

भीष्म उवाच। एतद् उक्तं परं ब्रह्म यस्मान् नावर्तते पुनः। पञ्चविंशो महाराज परमर्षिनिदर्शनात्।

bhīṣma uvāca. etad uktaṃ paraṃ brahma yasmān nāvartate punaḥ. pañcaviṃśo mahārāja paramarṣinidarśanāt.

पुनरावृत्तिम् आप्नोति परं ज्ञानम् अवाप्य च। नावबुध्यति तत्त्वेन बुध्यमानो ऽजरामरः।

punarāvṛttim āpnoti paraṃ jñānam avāpya ca. nāvabudhyati tattvena budhyamāno 'jarāmaraḥ.

एतन् निःश्रेयसकरं ज्ञानानां ते परं मया। कथितं तत्त्वतस् तात श्रुत्वा देवर्षितो नृप।

etan niḥśreyasakaraṃ jñānānāṃ te paraṃ mayā. kathitaṃ tattvatas tāta śrutvā devarṣito nṛpa.

हिरण्यगर्भाद् ऋषिणा वसिष्ठेन महात्मना। वसिष्ठाद् ऋषिशार्दूलान् नारदो ऽवाप्तवान् इदम्।

hiraṇyagarbhād ṛṣiṇā vasiṣṭhena mahātmanā. vasiṣṭhād ṛṣiśārdūlān nārado 'vāptavān idam.

नारदाद् विदितं मह्यम् एतद् ब्रह्म सनातनम्। मा शुचः कौरवेन्द्र त्वं श्रुत्वैतत् परमं पदम्।

nāradād viditaṃ mahyam etad brahma sanātanam. mā śucaḥ kauravendra tvaṃ śrutvaitat paramaṃ padam.

येन क्षराक्षरे वित्ते न भयं तस्य विद्यते। विद्यते तु भयं तस्य यो नैतद् वेत्ति पार्थिव।

yena kṣarākṣare vitte na bhayaṃ tasya vidyate. vidyate tu bhayaṃ tasya yo naitad vetti pārthiva.

अविज्ञानाच् च मूढात्मा पुनः पुनर् उपद्रवन्। प्रेत्य जातिसहस्राणि मरणान्तान्य् उपाश्नुते।

avijñānāc ca mūḍhātmā punaḥ punar upadravan. pretya jātisahasrāṇi maraṇāntāny upāśnute.

देवलोकं तथा तिर्यङ् मानुष्यम् अपि चाश्नुते। यदि शुध्यति कालेन तस्माद् अज्ञानसागरात्। उत्तीर्णो ऽस्माद् अगाधात् स परम् आप्नोति शोभनम्।

devalokaṃ tathā tiryaṅ mānuṣyam api cāśnute. yadi śudhyati kālena tasmād ajñānasāgarāt. uttīrṇo 'smād agādhāt sa param āpnoti śobhanam.

अज्ञानसागरो घोरो ह्य् अव्यक्तो ऽगाध उच्यते। अहन्य् अहनि मज्जन्ति यत्र भूतानि भारत।

ajñānasāgaro ghoro hy avyakto 'gādha ucyate. ahany ahani majjanti yatra bhūtāni bhārata.

यस्माद् अगाधाद् अव्यक्ताद् उत्तीर्णस् त्वं सनातनात्। तस्मात् त्वं विरजाश् चैव वितमस्कश् च पार्थिव।

yasmād agādhād avyaktād uttīrṇas tvaṃ sanātanāt. tasmāt tvaṃ virajāś caiva vitamaskaś ca pārthiva.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...