महाभारत 12.295 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 295→

[mh-12-295] • 46 श्लोकाः

वसिष्ठ उवाच। सांख्यदर्शनम् एतावद् उक्तं ते नृपसत्तम। विद्याविद्ये त्व् इदानीं मे त्वं निबोधानुपूर्वशः।

vasiṣṭha uvāca. sāṃkhyadarśanam etāvad uktaṃ te nṛpasattama. vidyāvidye tv idānīṃ me tvaṃ nibodhānupūrvaśaḥ.

अविद्याम् आहुर् अव्यक्तं सर्गप्रलयधर्मि वै। सर्गप्रलयनिर्मुक्तं विद्यां वै पञ्चविंशकम्।

avidyām āhur avyaktaṃ sargapralayadharmi vai. sargapralayanirmuktaṃ vidyāṃ vai pañcaviṃśakam.

परस्परम् अविद्यां वै तन् निबोधानुपूर्वशः। यथोक्तम् ऋषिभिस् तात सांख्यस्यास्य निदर्शनम्।

parasparam avidyāṃ vai tan nibodhānupūrvaśaḥ. yathoktam ṛṣibhis tāta sāṃkhyasyāsya nidarśanam.

कर्मेन्द्रियाणां सर्वेषां विद्या बुद्धीन्द्रियं स्मृतम्। बुद्धीन्द्रियाणां च तथा विशेषा इति नः श्रुतम्।

karmendriyāṇāṃ sarveṣāṃ vidyā buddhīndriyaṃ smṛtam. buddhīndriyāṇāṃ ca tathā viśeṣā iti naḥ śrutam.

विशेषाणां मनस् तेषां विद्याम् आहुर् मनीषिणः। मनसः पञ्चभूतानि विद्या इत्य् अभिचक्षते।

viśeṣāṇāṃ manas teṣāṃ vidyām āhur manīṣiṇaḥ. manasaḥ pañcabhūtāni vidyā ity abhicakṣate.

अहंकारस् तु भूतानां पञ्चानां नात्र संशयः। अहंकारस्य च तथा बुद्धिर् विद्या नरेश्वर।

ahaṃkāras tu bhūtānāṃ pañcānāṃ nātra saṃśayaḥ. ahaṃkārasya ca tathā buddhir vidyā nareśvara.

बुद्धेः प्रकृतिर् अव्यक्तं तत्त्वानां परमेश्वरम्। विद्या ज्ञेया नरश्रेष्ठ विधिश् च परमः स्मृतः।

buddheḥ prakṛtir avyaktaṃ tattvānāṃ parameśvaram. vidyā jñeyā naraśreṣṭha vidhiś ca paramaḥ smṛtaḥ.

अव्यक्तस्य परं प्राहुर् विद्यां वै पञ्चविंशकम्। सर्वस्य सर्वम् इत्य् उक्तं ज्ञेयं ज्ञानस्य पार्थिव।

avyaktasya paraṃ prāhur vidyāṃ vai pañcaviṃśakam. sarvasya sarvam ity uktaṃ jñeyaṃ jñānasya pārthiva.

ज्ञानम् अव्यक्तम् इत्य् उक्तं ज्ञेयं वै पञ्चविंशकम्। तथैव ज्ञानम् अव्यक्तं विज्ञाता पञ्चविंशकः।

jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyaṃ vai pañcaviṃśakam. tathaiva jñānam avyaktaṃ vijñātā pañcaviṃśakaḥ.

विद्याविद्यार्थतत्त्वेन मयोक्तं ते विशेषतः। अक्षरं च क्षरं चैव यद् उक्तं तन् निबोध मे।

vidyāvidyārthatattvena mayoktaṃ te viśeṣataḥ. akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva yad uktaṃ tan nibodha me.

उभाव् एतौ क्षराव् उक्ताव् उभाव् एतौ च नक्षरौ। कारणं तु प्रवक्ष्यामि यथा ख्यातौ तु तत्त्वतः।

ubhāv etau kṣarāv uktāv ubhāv etau ca nakṣarau. kāraṇaṃ tu pravakṣyāmi yathā khyātau tu tattvataḥ.

अनादिनिधनाव् एताव् उभाव् एवेश्वरौ मतौ। तत्त्वसंज्ञाव् उभाव् एतौ प्रोच्येते ज्ञानचिन्तकैः।

anādinidhanāv etāv ubhāv eveśvarau matau. tattvasaṃjñāv ubhāv etau procyete jñānacintakaiḥ.

सर्गप्रलयधर्मित्वाद् अव्यक्तं प्राहुर् अक्षरम्। तद् एतद् गुणसर्गाय विकुर्वाणं पुनः पुनः।

sargapralayadharmitvād avyaktaṃ prāhur akṣaram. tad etad guṇasargāya vikurvāṇaṃ punaḥ punaḥ.

गुणानां महदादीनाम् उत्पद्यति परस्परम्। अधिष्ठानात् क्षेत्रम् आहुर् एतत् तत् पञ्चविंशकम्।

guṇānāṃ mahadādīnām utpadyati parasparam. adhiṣṭhānāt kṣetram āhur etat tat pañcaviṃśakam.

यदा तु गुणजालं तद् अव्यक्तात्मनि संक्षिपेत्। तदा सह गुणैस् तैस् तु पञ्चविंशो विलीयते।

yadā tu guṇajālaṃ tad avyaktātmani saṃkṣipet. tadā saha guṇais tais tu pañcaviṃśo vilīyate.

गुणा गुणेषु लीयन्ते तदैका प्रकृतिर् भवेत्। क्षेत्रज्ञो ऽपि यदा तात तत्क्षेत्रे संप्रलीयते।

guṇā guṇeṣu līyante tadaikā prakṛtir bhavet. kṣetrajño 'pi yadā tāta tatkṣetre saṃpralīyate.

तदाक्षरत्वं प्रकृतिर् गच्छते गुणसंज्ञिता। निर्गुणत्वं च वैदेह गुणेषु प्रतिवर्तनात्।

tadākṣaratvaṃ prakṛtir gacchate guṇasaṃjñitā. nirguṇatvaṃ ca vaideha guṇeṣu prativartanāt.

एवम् एव च क्षेत्रज्ञः क्षेत्रज्ञानपरिक्षये। प्रकृत्या निर्गुणस् त्व् एष इत्य् एवम् अनुशुश्रुम।

evam eva ca kṣetrajñaḥ kṣetrajñānaparikṣaye. prakṛtyā nirguṇas tv eṣa ity evam anuśuśruma.

क्षरो भवत्य् एष यदा तदा गुणवतीम् अथ। प्रकृतिं त्व् अभिजानाति निर्गुणत्वं तथात्मनः।

kṣaro bhavaty eṣa yadā tadā guṇavatīm atha. prakṛtiṃ tv abhijānāti nirguṇatvaṃ tathātmanaḥ.

तदा विशुद्धो भवति प्रकृतेः परिवर्जनात्। अन्यो ऽहम् अन्येयम् इति यदा बुध्यति बुद्धिमान्।

tadā viśuddho bhavati prakṛteḥ parivarjanāt. anyo 'ham anyeyam iti yadā budhyati buddhimān.

तदैषो ऽन्यत्वताम् एति न च मिश्रत्वम् आव्रजेत्। प्रकृत्या चैव राजेन्द्र नमिश्रो ऽन्यश् च दृश्यते।

tadaiṣo 'nyatvatām eti na ca miśratvam āvrajet. prakṛtyā caiva rājendra namiśro 'nyaś ca dṛśyate.

यदा तु गुणजालं तत् प्राकृतं विजुगुप्सते। पश्यते चापरं पश्यं तदा पश्यन् न संज्वरेत्।

yadā tu guṇajālaṃ tat prākṛtaṃ vijugupsate. paśyate cāparaṃ paśyaṃ tadā paśyan na saṃjvaret.

किं मया कृतम् एतावद् यो ऽहं कालम् इमं जनम्। मत्स्यो जालं ह्य् अविज्ञानाद् अनुवर्तितवांस् तथा।

kiṃ mayā kṛtam etāvad yo 'haṃ kālam imaṃ janam. matsyo jālaṃ hy avijñānād anuvartitavāṃs tathā.

अहम् एव हि संमोहाद् अन्यम् अन्यं जनाज् जनम्। मत्स्यो यथोदकज्ञानाद् अनुवर्तितवान् इह।

aham eva hi saṃmohād anyam anyaṃ janāj janam. matsyo yathodakajñānād anuvartitavān iha.

मत्स्यो ऽन्यत्वं यथाज्ञानाद् उदकान् नाभिमन्यते। आत्मानं तद्वद् अज्ञानाद् अन्यत्वं चैव वेद्म्य् अहम्।

matsyo 'nyatvaṃ yathājñānād udakān nābhimanyate. ātmānaṃ tadvad ajñānād anyatvaṃ caiva vedmy aham.

ममास्तु धिग् अबुद्धस्य यो ऽहं मग्नम् इमं पुनः। अनुवर्तितवान् मोहाद् अन्यम् अन्यं जनाज् जनम्।

mamāstu dhig abuddhasya yo 'haṃ magnam imaṃ punaḥ. anuvartitavān mohād anyam anyaṃ janāj janam.

अयम् अत्र भवेद् बन्धुर् अनेन सह मोक्षणम्। साम्यम् एकत्वम् आयातो यादृशस् तादृशस् त्व् अहम्।

ayam atra bhaved bandhur anena saha mokṣaṇam. sāmyam ekatvam āyāto yādṛśas tādṛśas tv aham.

तुल्यताम् इह पश्यामि सदृशो ऽहम् अनेन वै। अयं हि विमलो व्यक्तम् अहम् ईदृशकस् तथा।

tulyatām iha paśyāmi sadṛśo 'ham anena vai. ayaṃ hi vimalo vyaktam aham īdṛśakas tathā.

यो ऽहम् अज्ञानसंमोहाद् अज्ञया संप्रवृत्तवान्। ससङ्गयाहं निःसङ्गः स्थितः कालम् इमं त्व् अहम्।

yo 'ham ajñānasaṃmohād ajñayā saṃpravṛttavān. sasaṅgayāhaṃ niḥsaṅgaḥ sthitaḥ kālam imaṃ tv aham.

अनयाहं वशीभूतः कालम् एतं न बुद्धवान्। उच्चमध्यमनीचानां ताम् अहं कथम् आवसे।

anayāhaṃ vaśībhūtaḥ kālam etaṃ na buddhavān. uccamadhyamanīcānāṃ tām ahaṃ katham āvase.

समानयानया चेह सहवासम् अहं कथम्। गच्छाम्य् अबुद्धभावत्वाद् एषेदानीं स्थिरो भवे।

samānayānayā ceha sahavāsam ahaṃ katham. gacchāmy abuddhabhāvatvād eṣedānīṃ sthiro bhave.

सहवासं न यास्यामि कालम् एतद् धि वञ्चनात्। वञ्चितो ऽस्म्य् अनया यद् धि निर्विकारो विकारया।

sahavāsaṃ na yāsyāmi kālam etad dhi vañcanāt. vañcito 'smy anayā yad dhi nirvikāro vikārayā.

न चायम् अपराधो ऽस्या अपराधो ह्य् अयं मम। यो ऽहम् अत्राभवं सक्तः पराङ्मुखम् उपस्थितः।

na cāyam aparādho 'syā aparādho hy ayaṃ mama. yo 'ham atrābhavaṃ saktaḥ parāṅmukham upasthitaḥ.

ततो ऽस्मि बहुरूपासु स्थितो मूर्तिष्व् अमूर्तिमान्। अमूर्तश् चापि मूर्तात्मा ममत्वेन प्रधर्षितः।

tato 'smi bahurūpāsu sthito mūrtiṣv amūrtimān. amūrtaś cāpi mūrtātmā mamatvena pradharṣitaḥ.

प्रकृतेर् अनयत्वेन तासु तास्व् इह योनिषु। निर्ममस्य ममत्वेन किं कृतं तासु तासु च। योनीषु वर्तमानेन नष्टसंज्ञेन चेतसा।

prakṛter anayatvena tāsu tāsv iha yoniṣu. nirmamasya mamatvena kiṃ kṛtaṃ tāsu tāsu ca. yonīṣu vartamānena naṣṭasaṃjñena cetasā.

न ममात्रानया कार्यम् अहंकारकृतात्मया। आत्मानं बहुधा कृत्वा येयं भूयो युनक्ति माम्। इदानीम् एष बुद्धो ऽस्मि निर्ममो निरहंकृतः।

na mamātrānayā kāryam ahaṃkārakṛtātmayā. ātmānaṃ bahudhā kṛtvā yeyaṃ bhūyo yunakti mām. idānīm eṣa buddho 'smi nirmamo nirahaṃkṛtaḥ.

ममत्वम् अनया नित्यम् अहंकारकृतात्मकम्। अपेत्याहम् इमां हित्वा संश्रयिष्ये निरामयम्।

mamatvam anayā nityam ahaṃkārakṛtātmakam. apetyāham imāṃ hitvā saṃśrayiṣye nirāmayam.

अनेन साम्यं यास्यामि नानयाहम् अचेतसा। क्षमं मम सहानेन नैकत्वम् अनया सह। एवं परमसंबोधात् पञ्चविंशो ऽनुबुद्धवान्।

anena sāmyaṃ yāsyāmi nānayāham acetasā. kṣamaṃ mama sahānena naikatvam anayā saha. evaṃ paramasaṃbodhāt pañcaviṃśo 'nubuddhavān.

अक्षरत्वं नियच्छेत त्यक्त्वा क्षरम् अनामयम्। अव्यक्तं व्यक्तधर्माणं सगुणं निर्गुणं तथा। निर्गुणं प्रथमं दृष्ट्वा तादृग् भवति मैथिल।

akṣaratvaṃ niyaccheta tyaktvā kṣaram anāmayam. avyaktaṃ vyaktadharmāṇaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ tathā. nirguṇaṃ prathamaṃ dṛṣṭvā tādṛg bhavati maithila.

अक्षरक्षरयोर् एतद् उक्तं तव निदर्शनम्। मयेह ज्ञानसंपन्नं यथाश्रुतिनिदर्शनात्।

akṣarakṣarayor etad uktaṃ tava nidarśanam. mayeha jñānasaṃpannaṃ yathāśrutinidarśanāt.

निःसंदिग्धं च सूक्ष्मं च विबुद्धं विमलं तथा। प्रवक्ष्यामि तु ते भूयस् तन् निबोध यथाश्रुतम्।

niḥsaṃdigdhaṃ ca sūkṣmaṃ ca vibuddhaṃ vimalaṃ tathā. pravakṣyāmi tu te bhūyas tan nibodha yathāśrutam.

सांख्ययोगौ मया प्रोक्तौ शास्त्रद्वयनिदर्शनात्। यद् एव शास्त्रं सांख्योक्तं योगदर्शनम् एव तत्।

sāṃkhyayogau mayā proktau śāstradvayanidarśanāt. yad eva śāstraṃ sāṃkhyoktaṃ yogadarśanam eva tat.

प्रबोधनकरं ज्ञानं सांख्यानाम् अवनीपते। विस्पष्टं प्रोच्यते तत्र शिष्याणां हितकाम्यया।

prabodhanakaraṃ jñānaṃ sāṃkhyānām avanīpate. vispaṣṭaṃ procyate tatra śiṣyāṇāṃ hitakāmyayā.

बृहच् चैव हि तच् छास्त्रम् इत्य् आहुः कुशला जनाः। अस्मिंश् च शास्त्रे योगानां पुनर् दधि पुनः शरः।

bṛhac caiva hi tac chāstram ity āhuḥ kuśalā janāḥ. asmiṃś ca śāstre yogānāṃ punar dadhi punaḥ śaraḥ.

पञ्चविंशात् परं तत्त्वं न पश्यति नराधिप। सांख्यानां तु परं तत्र यथावद् अनुवर्णितम्।

pañcaviṃśāt paraṃ tattvaṃ na paśyati narādhipa. sāṃkhyānāṃ tu paraṃ tatra yathāvad anuvarṇitam.

बुद्धम् अप्रतिबुद्धं च बुध्यमानं च तत्त्वतः। बुध्यमानं च बुद्धं च प्राहुर् योगनिदर्शनम्।

buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ. budhyamānaṃ ca buddhaṃ ca prāhur yoganidarśanam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...