महाभारत 12.294 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 294→

[mh-12-294] • 49 श्लोकाः

करालजनक उवाच। नानात्वैकत्वम् इत्य् उक्तं त्वयैतद् ऋषिसत्तम। पश्यामि चाभिसंदिग्धम् एतयोर् वै निदर्शनम्।

karālajanaka uvāca. nānātvaikatvam ity uktaṃ tvayaitad ṛṣisattama. paśyāmi cābhisaṃdigdham etayor vai nidarśanam.

तथाप्रबुद्धबुद्धाभ्यां बुध्यमानस्य चानघ। स्थूलबुद्ध्या न पश्यामि तत्त्वम् एतन् न संशयः।

tathāprabuddhabuddhābhyāṃ budhyamānasya cānagha. sthūlabuddhyā na paśyāmi tattvam etan na saṃśayaḥ.

अक्षरक्षरयोर् उक्तं त्वया यद् अपि कारणम्। तद् अप्य् अस्थिरबुद्धित्वात् प्रनष्टम् इव मे ऽनघ।

akṣarakṣarayor uktaṃ tvayā yad api kāraṇam. tad apy asthirabuddhitvāt pranaṣṭam iva me 'nagha.

तद् एतच् छ्रोतुम् इच्छामि नानात्वैकत्वदर्शनम्। बुद्धम् अप्रतिबुद्धं च बुध्यमानं च तत्त्वतः।

tad etac chrotum icchāmi nānātvaikatvadarśanam. buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ.

विद्याविद्ये च भगवन्न् अक्षरं क्षरम् एव च। सांख्यं योगं च कार्त्स्न्येन पृथक् चैवापृथक् च ह।

vidyāvidye ca bhagavann akṣaraṃ kṣaram eva ca. sāṃkhyaṃ yogaṃ ca kārtsnyena pṛthak caivāpṛthak ca ha.

वसिष्ठ उवाच। हन्त ते संप्रवक्ष्यामि यद् एतद् अनुपृच्छसि। योगकृत्यं महाराज पृथग् एव शृणुष्व मे।

vasiṣṭha uvāca. hanta te saṃpravakṣyāmi yad etad anupṛcchasi. yogakṛtyaṃ mahārāja pṛthag eva śṛṇuṣva me.

योगकृत्यं तु योगानां ध्यानम् एव परं बलम्। तच् चापि द्विविधं ध्यानम् आहुर् वेदविदो जनाः।

yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ dhyānam eva paraṃ balam. tac cāpi dvividhaṃ dhyānam āhur vedavido janāḥ.

एकाग्रता च मनसः प्राणायामस् तथैव च। प्राणायामस् तु सगुणो निर्गुणो मनसस् तथा।

ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca. prāṇāyāmas tu saguṇo nirguṇo manasas tathā.

मूत्रोत्सर्गे पुरीषे च भोजने च नराधिप। त्रिकालं नाभियुञ्जीत शेषं युञ्जीत तत्परः।

mūtrotsarge purīṣe ca bhojane ca narādhipa. trikālaṃ nābhiyuñjīta śeṣaṃ yuñjīta tatparaḥ.

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो निवर्त्य मनसा मुनिः। दशद्वादशभिर् वापि चतुर्विंशात् परं ततः।

indriyāṇīndriyārthebhyo nivartya manasā muniḥ. daśadvādaśabhir vāpi caturviṃśāt paraṃ tataḥ.

तं चोदनाभिर् मतिमान् आत्मानं चोदयेद् अथ। तिष्ठन्तम् अजरं तं तु यत् तद् उक्तं मनीषिभिः।

taṃ codanābhir matimān ātmānaṃ codayed atha. tiṣṭhantam ajaraṃ taṃ tu yat tad uktaṃ manīṣibhiḥ.

तैश् चात्मा सततं ज्ञेय इत्य् एवम् अनुशुश्रुम। द्रव्यं ह्य् अहीनमनसो नान्यथेति विनिश्चयः।

taiś cātmā satataṃ jñeya ity evam anuśuśruma. dravyaṃ hy ahīnamanaso nānyatheti viniścayaḥ.

विमुक्तः सर्वसङ्गेभ्यो लघ्वाहारो जितेन्द्रियः। पूर्वरात्रे परे चैव धारयेत मनो ऽऽत्मनि।

vimuktaḥ sarvasaṅgebhyo laghvāhāro jitendriyaḥ. pūrvarātre pare caiva dhārayeta mano ''tmani.

स्थिरीकृत्येन्द्रियग्रामं मनसा मिथिलेश्वर। मनो बुद्ध्या स्थिरं कृत्वा पाषाण इव निश्चलः।

sthirīkṛtyendriyagrāmaṃ manasā mithileśvara. mano buddhyā sthiraṃ kṛtvā pāṣāṇa iva niścalaḥ.

स्थाणुवच् चाप्य् अकम्पः स्याद् गिरिवच् चापि निश्चलः। बुधा विधिविधानज्ञास् तदा युक्तं प्रचक्षते।

sthāṇuvac cāpy akampaḥ syād girivac cāpi niścalaḥ. budhā vidhividhānajñās tadā yuktaṃ pracakṣate.

न शृणोति न चाघ्राति न रस्यति न पश्यति। न च स्पर्शं विजानाति न संकल्पयते मनः।

na śṛṇoti na cāghrāti na rasyati na paśyati. na ca sparśaṃ vijānāti na saṃkalpayate manaḥ.

न चाभिमन्यते किं चिन् न च बुध्यति काष्ठवत्। तदा प्रकृतिम् आपन्नं युक्तम् आहुर् मनीषिणः।

na cābhimanyate kiṃ cin na ca budhyati kāṣṭhavat. tadā prakṛtim āpannaṃ yuktam āhur manīṣiṇaḥ.

निवाते च यथा दीप्यन् दीपस् तद्वत् स दृश्यते। निरिङ्गश् चाचलश् चोर्ध्वं न तिर्यग्गतिम् आप्नुयात्।

nivāte ca yathā dīpyan dīpas tadvat sa dṛśyate. niriṅgaś cācalaś cordhvaṃ na tiryaggatim āpnuyāt.

तदा तम् अनुपश्येत यस्मिन् दृष्टे तु कथ्यते। हृदयस्थो ऽन्तरात्मेति ज्ञेयो ज्ञस् तात मद्विधैः।

tadā tam anupaśyeta yasmin dṛṣṭe tu kathyate. hṛdayastho 'ntarātmeti jñeyo jñas tāta madvidhaiḥ.

विधूम इव सप्तार्चिर् आदित्य इव रश्मिमान्। वैद्युतो ऽग्निर् इवाकाशे दृश्यते ऽऽत्मा तथात्मनि।

vidhūma iva saptārcir āditya iva raśmimān. vaidyuto 'gnir ivākāśe dṛśyate ''tmā tathātmani.

यं पश्यन्ति महात्मानो धृतिमन्तो मनीषिणः। ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिष्ठा ह्य् अयोनिम् अमृतात्मकम्।

yaṃ paśyanti mahātmāno dhṛtimanto manīṣiṇaḥ. brāhmaṇā brahmayoniṣṭhā hy ayonim amṛtātmakam.

तद् एवाहुर् अणुभ्यो ऽणु तन् महद्भ्यो महत्तरम्। तदन्तः सर्वभूतेषु ध्रुवं तिष्ठन् न दृश्यते।

tad evāhur aṇubhyo 'ṇu tan mahadbhyo mahattaram. tadantaḥ sarvabhūteṣu dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate.

बुद्धिद्रव्येण दृश्येत मनोदीपेन लोककृत्। महतस् तमसस् तात पारे तिष्ठन्न् अतामसः।

buddhidravyeṇa dṛśyeta manodīpena lokakṛt. mahatas tamasas tāta pāre tiṣṭhann atāmasaḥ.

स तमोनुद इत्य् उक्तस् तत्त्वज्ञैर् वेदपारगैः। विमलो वितमस्कश् च निर्लिङ्गो ऽलिङ्गसंज्ञितः।

sa tamonuda ity uktas tattvajñair vedapāragaiḥ. vimalo vitamaskaś ca nirliṅgo 'liṅgasaṃjñitaḥ.

योगम् एतद् धि योगानां मन्ये योगस्य लक्षणम्। एवं पश्यं प्रपश्यन्ति आत्मानम् अजरं परम्।

yogam etad dhi yogānāṃ manye yogasya lakṣaṇam. evaṃ paśyaṃ prapaśyanti ātmānam ajaraṃ param.

योगदर्शनम् एतावद् उक्तं ते तत्त्वतो मया। सांख्यज्ञानं प्रवक्ष्यामि परिसंख्यानिदर्शनम्।

yogadarśanam etāvad uktaṃ te tattvato mayā. sāṃkhyajñānaṃ pravakṣyāmi parisaṃkhyānidarśanam.

अव्यक्तम् आहुः प्रकृतिं परां प्रकृतिवादिनः। तस्मान् महत् समुत्पन्नं द्वितीयं राजसत्तम।

avyaktam āhuḥ prakṛtiṃ parāṃ prakṛtivādinaḥ. tasmān mahat samutpannaṃ dvitīyaṃ rājasattama.

अहंकारस् तु महतस् तृतीयम् इति नः श्रुतम्। पञ्च भूतान्य् अहंकाराद् आहुः सांख्यानुदर्शिनः।

ahaṃkāras tu mahatas tṛtīyam iti naḥ śrutam. pañca bhūtāny ahaṃkārād āhuḥ sāṃkhyānudarśinaḥ.

एताः प्रकृतयस् त्व् अष्टौ विकाराश् चापि षोडश। पञ्च चैव विशेषा वै तथा पञ्चेन्द्रियाणि च।

etāḥ prakṛtayas tv aṣṭau vikārāś cāpi ṣoḍaśa. pañca caiva viśeṣā vai tathā pañcendriyāṇi ca.

एतावद् एव तत्त्वानां सांख्यम् आहुर् मनीषिणः। सांख्ये विधिविधानज्ञा नित्यं सांख्यपथे रताः।

etāvad eva tattvānāṃ sāṃkhyam āhur manīṣiṇaḥ. sāṃkhye vidhividhānajñā nityaṃ sāṃkhyapathe ratāḥ.

यस्माद् यद् अभिजायेत तत् तत्रैव प्रलीयते। लीयन्ते प्रतिलोमानि सृज्यन्ते चान्तरात्मना।

yasmād yad abhijāyeta tat tatraiva pralīyate. līyante pratilomāni sṛjyante cāntarātmanā.

अनुलोमेन जायन्ते लीयन्ते प्रतिलोमतः। गुणा गुणेषु सततं सागरस्योर्मयो यथा।

anulomena jāyante līyante pratilomataḥ. guṇā guṇeṣu satataṃ sāgarasyormayo yathā.

सर्गप्रलय एतावान् प्रकृतेर् नृपसत्तम। एकत्वं प्रलये चास्य बहुत्वं च यदासृजत्। एवम् एव च राजेन्द्र विज्ञेयं ज्ञेयचिन्तकैः।

sargapralaya etāvān prakṛter nṛpasattama. ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca yadāsṛjat. evam eva ca rājendra vijñeyaṃ jñeyacintakaiḥ.

अधिष्ठातारम् अव्यक्तम् अस्याप्य् एतन् निदर्शनम्। एकत्वं च बहुत्वं च प्रकृतेर् अनु तत्त्ववान्। एकत्वं प्रलये चास्य बहुत्वं च प्रवर्तनात्।

adhiṣṭhātāram avyaktam asyāpy etan nidarśanam. ekatvaṃ ca bahutvaṃ ca prakṛter anu tattvavān. ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca pravartanāt.

बहुधात्मा प्रकुर्वीत प्रकृतिं प्रसवात्मिकाम्। तच् च क्षेत्रं महान् आत्मा पञ्चविंशो ऽधितिष्ठति।

bahudhātmā prakurvīta prakṛtiṃ prasavātmikām. tac ca kṣetraṃ mahān ātmā pañcaviṃśo 'dhitiṣṭhati.

अधिष्ठातेति राजेन्द्र प्रोच्यते यतिसत्तमैः। अधिष्ठानाद् अधिष्ठाता क्षेत्राणाम् इति नः श्रुतम्।

adhiṣṭhāteti rājendra procyate yatisattamaiḥ. adhiṣṭhānād adhiṣṭhātā kṣetrāṇām iti naḥ śrutam.

क्षेत्रं जानाति चाव्यक्तं क्षेत्रज्ञ इति चोच्यते। अव्यक्तिके पुरे शेते पुरुषश् चेति कथ्यते।

kṣetraṃ jānāti cāvyaktaṃ kṣetrajña iti cocyate. avyaktike pure śete puruṣaś ceti kathyate.

अन्यद् एव च क्षेत्रं स्याद् अन्यः क्षेत्रज्ञ उच्यते। क्षेत्रम् अव्यक्तम् इत्य् उक्तं ज्ञाता वै पञ्चविंशकः।

anyad eva ca kṣetraṃ syād anyaḥ kṣetrajña ucyate. kṣetram avyaktam ity uktaṃ jñātā vai pañcaviṃśakaḥ.

अन्यद् एव च ज्ञानं स्याद् अन्यज् ज्ञेयं तद् उच्यते। ज्ञानम् अव्यक्तम् इत्य् उक्तं ज्ञेयो वै पञ्चविंशकः।

anyad eva ca jñānaṃ syād anyaj jñeyaṃ tad ucyate. jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyo vai pañcaviṃśakaḥ.

अव्यक्तं क्षेत्रम् इत्य् उक्तं तथा सत्त्वं तथेश्वरम्। अनीश्वरम् अतत्त्वं च तत्त्वं तत् पञ्चविंशकम्।

avyaktaṃ kṣetram ity uktaṃ tathā sattvaṃ tatheśvaram. anīśvaram atattvaṃ ca tattvaṃ tat pañcaviṃśakam.

सांख्यदर्शनम् एतावत् परिसंख्यानदर्शनम्। सांख्यं प्रकुरुते चैव प्रकृतिं च प्रचक्षते।

sāṃkhyadarśanam etāvat parisaṃkhyānadarśanam. sāṃkhyaṃ prakurute caiva prakṛtiṃ ca pracakṣate.

तत्त्वानि च चतुर्विंशत् परिसंख्याय तत्त्वतः। सांख्याः सह प्रकृत्या तु निस्तत्त्वः पञ्चविंशकः।

tattvāni ca caturviṃśat parisaṃkhyāya tattvataḥ. sāṃkhyāḥ saha prakṛtyā tu nistattvaḥ pañcaviṃśakaḥ.

पञ्चविंशो ऽप्रबुद्धात्मा बुध्यमान इति स्मृतः। यदा तु बुध्यते ऽऽत्मानं तदा भवति केवलः।

pañcaviṃśo 'prabuddhātmā budhyamāna iti smṛtaḥ. yadā tu budhyate ''tmānaṃ tadā bhavati kevalaḥ.

सम्यग् दर्शनम् एतावद् भाषितं तव तत्त्वतः। एवम् एतद् विजानन्तः साम्यतां प्रतियान्त्य् उत।

samyag darśanam etāvad bhāṣitaṃ tava tattvataḥ. evam etad vijānantaḥ sāmyatāṃ pratiyānty uta.

सम्यङ् निदर्शनं नाम प्रत्यक्षं प्रकृतेस् तथा। गुणतत्त्वान्य् अथैतानि निर्गुणो ऽन्यस् तथा भवेत्।

samyaṅ nidarśanaṃ nāma pratyakṣaṃ prakṛtes tathā. guṇatattvāny athaitāni nirguṇo 'nyas tathā bhavet.

न त्व् एवं वर्तमानानाम् आवृत्तिर् विद्यते पुनः। विद्यते ऽक्षरभावत्वाद् अपरस्परम् अव्ययम्।

na tv evaṃ vartamānānām āvṛttir vidyate punaḥ. vidyate 'kṣarabhāvatvād aparasparam avyayam.

पश्येरन्न् एकमतयो न सम्यक् तेषु दर्शनम्। ते ऽव्यक्तं प्रतिपद्यन्ते पुनः पुनर् अरिंदम।

paśyerann ekamatayo na samyak teṣu darśanam. te 'vyaktaṃ pratipadyante punaḥ punar ariṃdama.

सर्वम् एतद् विजानन्तो न सर्वस्य प्रबोधनात्। व्यक्तीभूता भविष्यन्ति व्यक्तस्य वशवर्तिनः।

sarvam etad vijānanto na sarvasya prabodhanāt. vyaktībhūtā bhaviṣyanti vyaktasya vaśavartinaḥ.

सर्वम् अव्यक्तम् इत्य् उक्तम् असर्वः पञ्चविंशकः। य एनम् अभिजानन्ति न भयं तेषु विद्यते।

sarvam avyaktam ity uktam asarvaḥ pañcaviṃśakaḥ. ya enam abhijānanti na bhayaṃ teṣu vidyate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...