वसिष्ठ उवाच। एवम् अप्रतिबुद्धत्वाद् अबुद्धजनसेवनात्। सर्गकोटिसहस्राणि पतनान्तानि गच्छति।

धाम्ना धामसहस्राणि मरणान्तानि गच्छति। तिर्यग्योनौ मनुष्यत्वे देवलोके तथैव च।

चन्द्रमा इव कोशानां पुनस् तत्र सहस्रशः। लीयते ऽप्रतिबुद्धत्वाद् एवम् एष ह्य् अबुद्धिमान्।

कलाः पञ्चदशा योनिस् तद् धाम इति पठ्यते। नित्यम् एतद् विजानीहि सोमः षोडशमी कला।

कलायां जायते ऽजस्रं पुनः पुनर् अबुद्धिमान्। धाम तस्योपयुञ्जन्ति भूय एव तु जायते।

षोडशी तु कला सूक्ष्मा स सोम उपधार्यताम्। न तूपयुज्यते देवैर् देवान् उपयुनक्ति सा।

एवं तां क्षपयित्वा हि जायते नृपसत्तम। सा ह्य् अस्य प्रकृतिर् दृष्टा तत्क्षयान् मोक्ष उच्यते।

तद् एवं षोडशकलं देहम् अव्यक्तसंज्ञकम्। ममायम् इति मन्वानस् तत्रैव परिवर्तते।

पञ्चविंशस् तथैवात्मा तस्यैवा प्रतिबोधनात्। विमलस्य विशुद्धस्य शुद्धानिलनिषेवणात्।

अशुद्ध एव शुद्धात्मा तादृग् भवति पार्थिव। अबुद्धसेवनाच् चापि बुद्धो ऽप्य् अबुधतां व्रजेत्।

तथैवाप्रतिबुद्धो ऽपि ज्ञेयो नृपतिसत्तम। प्रकृतेस् त्रिगुणायास् तु सेवनात् प्राकृतो भवेत्।

करालजनक उवाच। अक्षरक्षरयोर् एष द्वयोः संबन्ध इष्यते। स्त्रीपुंसोर् वापि भगवन् संबन्धस् तद्वद् उच्यते।

ऋते न पुरुषेणेह स्त्री गर्भं धारयत्य् उत। ऋते स्त्रियं न पुरुषो रूपं निर्वर्तयेत् तथा।

अन्योन्यस्याभिसंबन्धाद् अन्योन्यगुणसंश्रयात्। रूपं निर्वर्तयत्य् एतद् एवं सर्वासु योनिषु।

रत्यर्थम् अभिसंरोधाद् अन्योन्यगुणसंश्रयात्। ऋतौ निर्वर्तते रूपं तद् वक्ष्यामि निदर्शनम्।

ये गुणाः पुरुषस्येह ये च मातृगुणास् तथा। अस्थि स्नायु च मज्जा च जानीमः पितृतो द्विज।

त्वङ् मांसं शोणितं चैव मातृजान्य् अपि शुश्रुम। एवम् एतद् द्विजश्रेष्ठ वेदशास्त्रेषु पठ्यते।

प्रमाणं यच् च वेदोक्तं शास्त्रोक्तं यच् च पठ्यते। वेदशास्त्रप्रमाणं च प्रमाणं तत् सनातनम्।

एवम् एवाभिसंबद्धौ नित्यं प्रकृतिपूरुषौ। पश्यामि भगवंस् तस्मान् मोक्षधर्मो न विद्यते।

अथ वानन्तरकृतं किं चिद् एव निदर्शनम्। तन् ममाचक्ष्व तत्त्वेन प्रत्यक्षो ह्य् असि सर्वथा।

मोक्षकामा वयं चापि काङ्क्षामो यद् अनामयम्। अदेहम् अजरं दिव्यम् अतीन्द्रियम् अनीश्वरम्।

वसिष्ठ उवाच। यद् एतद् उक्तं भवता वेदशास्त्रनिदर्शनम्। एवम् एतद् यथा चैतन् न गृह्णाति तथा भवान्।

धार्यते हि त्वया ग्रन्थ उभयोर् वेदशास्त्रयोः। न तु ग्रन्थस्य तत्त्वज्ञो यथावत् त्वं नरेश्वर।

यो हि वेदे च शास्त्रे च ग्रन्थधारणतत्परः। न च ग्रन्थार्थतत्त्वज्ञस् तस्य तद् धारणं वृथा।

भारं स वहते तस्य ग्रन्थस्यार्थं न वेत्ति यः। यस् तु ग्रन्थार्थतत्त्वज्ञो नास्य ग्रन्थागमो वृथा।

ग्रन्थस्यार्थं च पृष्टः संस् तादृशो वक्तुम् अर्हति। यथा तत्त्वाभिगमनाद् अर्थं तस्य स विन्दति।

यस् तु संसत्सु कथयेद् ग्रन्थार्थं स्थूलबुद्धिमान्। स कथं मन्दविज्ञानो ग्रन्थं वक्ष्यति निर्णयात्।

निर्णयं चापि छिद्रात्मा न तं वक्ष्यति तत्त्वतः। सोपहासात्मताम् एति यस्माच् चैवात्मवान् अपि।

तस्मात् त्वं शृणु राजेन्द्र यथैतद् अनुदृश्यते। याथातथ्येन सांख्येषु योगेषु च महात्मसु।

यद् एव योगाः पश्यन्ति सांख्यैस् तद् अनुगम्यते। एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स बुद्धिमान्।

त्वङ् मांसं रुधिरं मेदः पित्तं मज्जास्थि स्नायु च। एतद् ऐन्द्रियकं तात यद् भवान् इदम् आह वै।

द्रव्याद् द्रव्यस्य निष्पत्तिर् इन्द्रियाद् इन्द्रियं तथा। देहाद् देहम् अवाप्नोति बीजाद् बीजं तथैव च। सूक्ष्मदेहगता मात्रा बीजाप्यायितवृद्धिकाः।

निरिन्द्रियस्याबीजस्य निर्द्रव्यस्यास्य देहिनः। कथं गुणा भविष्यन्ति निर्गुणत्वान् महात्मनः।

गुणा गुणेषु जायन्ते तत्रैव निविशन्ति च। एवं गुणाः प्रकृतितो जायन्ते च न सन्ति च।

त्वङ् मांसं रुधिरं मेदः पित्तं मज्जास्थि स्नायु च। अष्टौ तान्य् अथ शुक्रेण जानीहि प्राकृतानि वै।

पुमांश् चैवापुमांश् चैव त्रैलिङ्ग्यं प्राकृतं स्मृतम्। नैव पुमान् पुमांश् चैव स लिङ्गीत्य् अभिधीयते।

अलिङ्गा प्रकृतिर् लिङ्गैर् उपलभ्यति सात्मजैः। यथा पुष्पफलैर् नित्यम् ऋतवो मूर्तयस् तथा।

एवम् अप्य् अनुमानेन ह्य् अलिङ्गम् उपलभ्यते। पञ्चविंशतिमस् तात लिङ्गेष्व् अनियतात्मकः।

अनादिनिधनो ऽनन्तः सर्वदर्शी निरामयः। केवलं त्व् अभिमानित्वाद् गुणेष्व् अगुण उच्यते।

गुणा गुणवतः सन्ति निर्गुणस्य कुतो गुणाः। तस्माद् एवं विजानन्ति ये जना गुणदर्शिनः।

यदा त्व् एष गुणान् सर्वान् प्राकृतान् अभिमन्यते। तदा स गुणवान् एव परमेणानुपश्यति।

यत् तद् बुद्धेः परं प्राहुः सांख्या योगाश् च सर्वशः। बुध्यमानं महाप्राज्ञम् अबुद्धपरिवर्जनात्।

अप्रबुद्धम् अथाव्यक्तं सगुणं प्राहुर् ईश्वरम्। निर्गुणं चेश्वरं नित्यम् अधिष्ठातारम् एव च।

प्रकृतेश् च गुणानां च पञ्चविंशतिकं बुधाः। सांख्ययोगे च कुशला बुध्यन्ते परमैषिणः।

यदा प्रबुद्धास् त्व् अव्यक्तम् अवस्थाजन्मभीरवः। बुध्यमानं प्रबुध्यन्ति गमयन्ति समं तदा।

एतन् निदर्शनं सम्यग् असम्यग् अनुदर्शनम्। बुध्यमानाप्रबुद्धाभ्यां पृथक् पृथग् अरिंदम।

परस्परेणैतद् उक्तं क्षराक्षरनिदर्शनम्। एकत्वम् अक्षरं प्राहुर् नानात्वं क्षरम् उच्यते।

पञ्चविंशतिनिष्ठो ऽयं यदासम्यक् प्रवर्तते। एकत्वं दर्शनं चास्य नानात्वं चाप्य् अदर्शनम्।

तत्त्वनिस्तत्त्वयोर् एतत् पृथग् एव निदर्शनम्। पञ्चविंशतिसर्गं तु तत्त्वम् आहुर् मनीषिणः।

निस्तत्त्वं पञ्चविंशस्य परम् आहुर् निदर्शनम्। वर्गस्य वर्गम् आचारं तत्त्वं तत्त्वात् सनातनम्।