महाभारत 12.292 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 292→

[mh-12-292] • 48 श्लोकाः

वसिष्ठ उवाच। एवम् अप्रतिबुद्धत्वाद् अबुद्धम् अनुवर्तते। देहाद् देहसहस्राणि तथा समभिपद्यते।

vasiṣṭha uvāca. evam apratibuddhatvād abuddham anuvartate. dehād dehasahasrāṇi tathā samabhipadyate.

तिर्यग्योनिसहस्रेषु कदा चिद् देवतास्व् अपि। उपपद्यति संयोगाद् गुणैः सह गुणक्षयात्।

tiryagyonisahasreṣu kadā cid devatāsv api. upapadyati saṃyogād guṇaiḥ saha guṇakṣayāt.

मानुषत्वाद् दिवं याति दिवो मानुष्यम् एव च। मानुष्यान् निरयस्थानम् आनन्त्यं प्रतिपद्यते।

mānuṣatvād divaṃ yāti divo mānuṣyam eva ca. mānuṣyān nirayasthānam ānantyaṃ pratipadyate.

कोशकारो यथात्मानं कीटः समनुरुन्धति। सूत्रतन्तुगुणैर् नित्यं तथायम् अगुणो गुणैः।

kośakāro yathātmānaṃ kīṭaḥ samanurundhati. sūtratantuguṇair nityaṃ tathāyam aguṇo guṇaiḥ.

द्वंद्वम् एति च निर्द्वंद्वस् तासु तास्व् इह योनिषु। शीर्षरोगे ऽक्षिरोगे च दन्तशूले गलग्रहे।

dvaṃdvam eti ca nirdvaṃdvas tāsu tāsv iha yoniṣu. śīrṣaroge 'kṣiroge ca dantaśūle galagrahe.

जलोदरे ऽर्शसां रोगे ज्वरगण्डविषूचिके। श्वित्रे कुष्ठे ऽग्निदाहे च सिध्मापस्मारयोर् अपि।

jalodare 'rśasāṃ roge jvaragaṇḍaviṣūcike. śvitre kuṣṭhe 'gnidāhe ca sidhmāpasmārayor api.

यानि चान्यानि द्वंद्वानि प्राकृतानि शरीरिषु। उत्पद्यन्ते विचित्राणि तान्य् एषो ऽप्य् अभिमन्यते। तिर्यग्योनिसहस्रेषु कदा चिद् देवतास्व् अपि। अभिमन्यत्य् अभीमानात् तथैव सुकृतान्य् अपि।

yāni cānyāni dvaṃdvāni prākṛtāni śarīriṣu. utpadyante vicitrāṇi tāny eṣo 'py abhimanyate. tiryagyonisahasreṣu kadā cid devatāsv api. abhimanyaty abhīmānāt tathaiva sukṛtāny api.

एकवासाश् च दुर्वासाः शायी नित्यम् अधस् तथा। मण्डूकशायी च तथा वीरासनगतस् तथा।

ekavāsāś ca durvāsāḥ śāyī nityam adhas tathā. maṇḍūkaśāyī ca tathā vīrāsanagatas tathā.

चीरधारणम् आकाशे शयनं स्थानम् एव च। इष्टकाप्रस्तरे चैव कण्टकप्रस्तरे तथा।

cīradhāraṇam ākāśe śayanaṃ sthānam eva ca. iṣṭakāprastare caiva kaṇṭakaprastare tathā.

भस्मप्रस्तरशायी च भूमिशय्यानुलेपनः। वीरस्थानाम्बुपङ्के च शयनं फलकेषु च।

bhasmaprastaraśāyī ca bhūmiśayyānulepanaḥ. vīrasthānāmbupaṅke ca śayanaṃ phalakeṣu ca.

विविधासु च शय्यासु फलगृद्ध्यान्वितो ऽफलः। मुञ्जमेखलनग्नत्वं क्षौमकृष्णाजिनानि च।

vividhāsu ca śayyāsu phalagṛddhyānvito 'phalaḥ. muñjamekhalanagnatvaṃ kṣaumakṛṣṇājināni ca.

शाणीवालपरीधानो व्याघ्रचर्मपरिच्छदः। सिंहचर्मपरीधानः पट्टवासास् तथैव च। फलकं परिधानश् च तथा कण्टकवस्त्रधृक्।

śāṇīvālaparīdhāno vyāghracarmaparicchadaḥ. siṃhacarmaparīdhānaḥ paṭṭavāsās tathaiva ca. phalakaṃ paridhānaś ca tathā kaṇṭakavastradhṛk.

कीटकावसनश् चैव चीरवासास् तथैव च। वस्त्राणि चान्यानि बहून्य् अभिमन्यत्य् अबुद्धिमान्।

kīṭakāvasanaś caiva cīravāsās tathaiva ca. vastrāṇi cānyāni bahūny abhimanyaty abuddhimān.

भोजनानि विचित्राणि रत्नानि विविधानि च। एकवस्त्रान्तराशित्वम् एककालिकभोजनम्।

bhojanāni vicitrāṇi ratnāni vividhāni ca. ekavastrāntarāśitvam ekakālikabhojanam.

चतुर्थाष्टमकालश् च षष्ठकालिक एव च। षड्रात्रभोजनश् चैव तथैवाष्टाहभोजनः।

caturthāṣṭamakālaś ca ṣaṣṭhakālika eva ca. ṣaḍrātrabhojanaś caiva tathaivāṣṭāhabhojanaḥ.

सप्तरात्रदशाहारो द्वादशाहार एव च। मासोपवासी मूलाशी फलाहारस् तथैव च।

saptarātradaśāhāro dvādaśāhāra eva ca. māsopavāsī mūlāśī phalāhāras tathaiva ca.

वायुभक्षो ऽम्बुपिण्याकगोमयादन एव च। गोमूत्रभोजनश् चैव शाकपुष्पाद एव च।

vāyubhakṣo 'mbupiṇyākagomayādana eva ca. gomūtrabhojanaś caiva śākapuṣpāda eva ca.

शैवालभोजनश् चैव तथाचामेन वर्तयन्। वर्तयञ् शीर्णपर्णैश् च प्रकीर्णफलभोजनः।

śaivālabhojanaś caiva tathācāmena vartayan. vartayañ śīrṇaparṇaiś ca prakīrṇaphalabhojanaḥ.

विविधानि च कृच्छ्राणि सेवते सुखकाङ्क्षया। चान्द्रायणानि विधिवल् लिङ्गानि विविधानि च।

vividhāni ca kṛcchrāṇi sevate sukhakāṅkṣayā. cāndrāyaṇāni vidhival liṅgāni vividhāni ca.

चातुराश्रम्यपन्थानम् आश्रयत्य् आश्रमान् अपि। उपासीनश् च पाषण्डान् गुहाः शैलांस् तथैव च।

cāturāśramyapanthānam āśrayaty āśramān api. upāsīnaś ca pāṣaṇḍān guhāḥ śailāṃs tathaiva ca.

विविक्ताश् च शिलाछायास् तथा प्रस्रवणानि च। पुलिनानि विविक्तानि विविक्तानि वनानि च। देवस्थानानि पुण्यानि विविक्तानि सरांसि च। विविक्ताश् चापि शैलानां गुहा गृहनिभोपमाः। विविधानि च जप्यानि विविधानि व्रतानि च।

viviktāś ca śilāchāyās tathā prasravaṇāni ca. pulināni viviktāni viviktāni vanāni ca. devasthānāni puṇyāni viviktāni sarāṃsi ca. viviktāś cāpi śailānāṃ guhā gṛhanibhopamāḥ. vividhāni ca japyāni vividhāni vratāni ca.

नियमान् सुविचित्रांश् च विविधानि तपांसि च। यज्ञांश् च विविधाकारान् विधींश् च विविधांस् तथा।

niyamān suvicitrāṃś ca vividhāni tapāṃsi ca. yajñāṃś ca vividhākārān vidhīṃś ca vividhāṃs tathā.

वणिक्पथं द्विजक्षत्रं वैश्यशूद्रं तथैव च। दानं च विविधाकारं दीनान्धकृपणेष्व् अपि।

vaṇikpathaṃ dvijakṣatraṃ vaiśyaśūdraṃ tathaiva ca. dānaṃ ca vividhākāraṃ dīnāndhakṛpaṇeṣv api.

अभिमन्यत्य् असंबोधात् तथैव त्रिविधान् गुणान्। सत्त्वं रजस् तमश् चैव धर्मार्थौ काम एव च। प्रकृत्यात्मानम् एवात्मा एवं प्रविभजत्य् उत।

abhimanyaty asaṃbodhāt tathaiva trividhān guṇān. sattvaṃ rajas tamaś caiva dharmārthau kāma eva ca. prakṛtyātmānam evātmā evaṃ pravibhajaty uta.

स्वधाकारवषट्कारौ स्वाहाकारनमस्क्रियाः। याजनाध्यापनं दानं तथैवाहुः प्रतिग्रहम्। यजनाध्ययने चैव यच् चान्यद् अपि किं चन।

svadhākāravaṣaṭkārau svāhākāranamaskriyāḥ. yājanādhyāpanaṃ dānaṃ tathaivāhuḥ pratigraham. yajanādhyayane caiva yac cānyad api kiṃ cana.

जन्ममृत्युविवादे च तथा विशसने ऽपि च। शुभाशुभमयं सर्वम् एतद् आहुः क्रियापथम्।

janmamṛtyuvivāde ca tathā viśasane 'pi ca. śubhāśubhamayaṃ sarvam etad āhuḥ kriyāpatham.

प्रकृतिः कुरुते देवी महाप्रलयम् एव च। दिवसान्ते गुणान् एतान् अभ्येत्यैको ऽवतिष्ठति।

prakṛtiḥ kurute devī mahāpralayam eva ca. divasānte guṇān etān abhyetyaiko 'vatiṣṭhati.

रश्मिजालम् इवादित्यस् तत्कालेन नियच्छति। एवम् एषो ऽसकृत् सर्वं क्रीडार्थम् अभिमन्यते।

raśmijālam ivādityas tatkālena niyacchati. evam eṣo 'sakṛt sarvaṃ krīḍārtham abhimanyate.

आत्मरूपगुणान् एतान् विविधान् हृदयप्रियान्। एवम् एव विकुर्वाणः सर्गप्रलयकर्मणी।

ātmarūpaguṇān etān vividhān hṛdayapriyān. evam eva vikurvāṇaḥ sargapralayakarmaṇī.

क्रियाक्रिया पथे रक्तस् त्रिगुणस् त्रिगुणातिगः। क्रियाक्रियापथोपेतस् तथा तद् इति मन्यते। प्रकृत्या सर्वम् एवेदं जगद् अन्धीकृतं विभो। रजसा तमसा चैव व्याप्तं सर्वम् अनेकधा।

kriyākriyā pathe raktas triguṇas triguṇātigaḥ. kriyākriyāpathopetas tathā tad iti manyate. prakṛtyā sarvam evedaṃ jagad andhīkṛtaṃ vibho. rajasā tamasā caiva vyāptaṃ sarvam anekadhā.

एवं द्वंद्वान्य् अथैतानि वर्तन्ते मम नित्यशः। ममैवैतानि जायन्ते बाधन्ते तानि माम् इति।

evaṃ dvaṃdvāny athaitāni vartante mama nityaśaḥ. mamaivaitāni jāyante bādhante tāni mām iti.

निस्तर्तव्यान्य् अथैतानि सर्वाणीति नराधिप। मन्यते ऽयं ह्य् अबुद्धित्वात् तथैव सुकृतान्य् अपि।

nistartavyāny athaitāni sarvāṇīti narādhipa. manyate 'yaṃ hy abuddhitvāt tathaiva sukṛtāny api.

भोक्तव्यानि मयैतानि देवलोकगतेन वै। इहैव चैनं भोक्ष्यामि शुभाशुभफलोदयम्।

bhoktavyāni mayaitāni devalokagatena vai. ihaiva cainaṃ bhokṣyāmi śubhāśubhaphalodayam.

सुखम् एव च कर्तव्यं सकृत् कृत्वा सुखं मम। सुखार्थी च त्यजेद् दुःखं सुखदुःखविपर्ययम्। यावदन्तं च मे सौख्यं जात्यां जात्यां भविष्यति।

sukham eva ca kartavyaṃ sakṛt kṛtvā sukhaṃ mama. sukhārthī ca tyajed duḥkhaṃ sukhaduḥkhaviparyayam. yāvadantaṃ ca me saukhyaṃ jātyāṃ jātyāṃ bhaviṣyati.

भविष्यति च मे दुःखं कृतेनेहाप्य् अनन्तकम्। महद् दुःखं हि मानुष्यं निरये चापि मज्जनम्।

bhaviṣyati ca me duḥkhaṃ kṛtenehāpy anantakam. mahad duḥkhaṃ hi mānuṣyaṃ niraye cāpi majjanam.

निरयाच् चापि मानुष्यं कालेनैष्याम्य् अहं पुनः। मनुष्यत्वाच् च देवत्वं देवत्वात् पौरुषं पुनः। मनुष्यत्वाच् च निरयं पर्यायेणोपगच्छति। एवं पर्यायशो दुःखं पुनर् एष्याम्य् अहं सुखम्।

nirayāc cāpi mānuṣyaṃ kālenaiṣyāmy ahaṃ punaḥ. manuṣyatvāc ca devatvaṃ devatvāt pauruṣaṃ punaḥ. manuṣyatvāc ca nirayaṃ paryāyeṇopagacchati. evaṃ paryāyaśo duḥkhaṃ punar eṣyāmy ahaṃ sukham.

य एवं वेत्ति वै नित्यं निरात्मात्मगुणैर् वृतः। तेन देवमनुष्येषु निरये चोपपद्यते।

ya evaṃ vetti vai nityaṃ nirātmātmaguṇair vṛtaḥ. tena devamanuṣyeṣu niraye copapadyate.

ममत्वेनावृतो नित्यं तत्रैव परिवर्तते। सर्गकोटिसहस्राणि मरणान्तासु मूर्तिषु।

mamatvenāvṛto nityaṃ tatraiva parivartate. sargakoṭisahasrāṇi maraṇāntāsu mūrtiṣu.

य एवं कुरुते कर्म शुभाशुभफलात्मकम्। स एव फलम् अश्नाति त्रिषु लोकेषु मूर्तिमान्।

ya evaṃ kurute karma śubhāśubhaphalātmakam. sa eva phalam aśnāti triṣu lokeṣu mūrtimān.

प्रकृतिः कुरुते कर्म शुभाशुभफलात्मकम्। प्रकृतिश् च तद् अश्नाति त्रिषु लोकेषु कामगा।

prakṛtiḥ kurute karma śubhāśubhaphalātmakam. prakṛtiś ca tad aśnāti triṣu lokeṣu kāmagā.

तिर्यग्योनौ मनुष्यत्वे देवलोके तथैव च। त्रीणि स्थानानि चैतानि जानीयात् प्राकृतानि ह।

tiryagyonau manuṣyatve devaloke tathaiva ca. trīṇi sthānāni caitāni jānīyāt prākṛtāni ha.

अलिङ्गां प्रकृतिं त्व् आहुर् लिङ्गैर् अनुमिमीमहे। तथैव पौरुषं लिङ्गम् अनुमानाद् धि पश्यति।

aliṅgāṃ prakṛtiṃ tv āhur liṅgair anumimīmahe. tathaiva pauruṣaṃ liṅgam anumānād dhi paśyati.

स लिङ्गान्तरम् आसाद्य प्राकृतं लिङ्गम् अव्रणम्। व्रणद्वाराण्य् अधिष्ठाय कर्माण्य् आत्मनि मन्यते।

sa liṅgāntaram āsādya prākṛtaṃ liṅgam avraṇam. vraṇadvārāṇy adhiṣṭhāya karmāṇy ātmani manyate.

श्रोत्रादीनि तु सर्वाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि च। वाग् आदीनि प्रवर्तन्ते गुणेष्व् एव गुणैः सह। अहम् एतानि वै कुर्वन् ममैतानीन्द्रियाणि च।

śrotrādīni tu sarvāṇi pañca karmendriyāṇi ca. vāg ādīni pravartante guṇeṣv eva guṇaiḥ saha. aham etāni vai kurvan mamaitānīndriyāṇi ca.

निरिन्द्रियो ऽभिमन्येत व्रणवान् अस्मि निर्व्रणः। अलिङ्गो लिङ्गम् आत्मानम् अकालः कालम् आत्मनः।

nirindriyo 'bhimanyeta vraṇavān asmi nirvraṇaḥ. aliṅgo liṅgam ātmānam akālaḥ kālam ātmanaḥ.

असत्त्वं सत्त्वम् आत्मानम् अतत्त्वं तत्त्वम् आत्मनः। अमृत्युर् मृत्युम् आत्मानम् अचरश् चरम् आत्मनः।

asattvaṃ sattvam ātmānam atattvaṃ tattvam ātmanaḥ. amṛtyur mṛtyum ātmānam acaraś caram ātmanaḥ.

अक्षेत्रः क्षेत्रम् आत्मानम् असर्गः सर्गम् आत्मनः। अतपास् तप आत्मानम् अगतिर् गतिम् आत्मनः।

akṣetraḥ kṣetram ātmānam asargaḥ sargam ātmanaḥ. atapās tapa ātmānam agatir gatim ātmanaḥ.

अभवो भवम् आत्मानम् अभयो भयम् आत्मनः। अकर्ता कर्तृ चात्मानम् अबीजो बीजम् आत्मनः। अक्षरः क्षरम् आत्मानम् अबुद्धिस् त्व् अभिमन्यते।

abhavo bhavam ātmānam abhayo bhayam ātmanaḥ. akartā kartṛ cātmānam abījo bījam ātmanaḥ. akṣaraḥ kṣaram ātmānam abuddhis tv abhimanyate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...