महाभारत 12.291 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 291→

[mh-12-291] • 48 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। किं तद् अक्षरम् इत्य् उक्तं यस्मान् नावर्तते पुनः। किं च तत् क्षरम् इत्य् उक्तं यस्माद् आवर्तते पुनः।

yudhiṣṭhira uvāca. kiṃ tad akṣaram ity uktaṃ yasmān nāvartate punaḥ. kiṃ ca tat kṣaram ity uktaṃ yasmād āvartate punaḥ.

अक्षरक्षरयोर् व्यक्तिम् इच्छाम्य् अरिनिषूदन। उपलब्धुं महाबाहो तत्त्वेन कुरुनन्दन।

akṣarakṣarayor vyaktim icchāmy ariniṣūdana. upalabdhuṃ mahābāho tattvena kurunandana.

त्वं हि ज्ञाननिधिर् विप्रैर् उच्यसे वेदपारगैः। ऋषिभिश् च महाभागैर् यतिभिश् च महात्मभिः।

tvaṃ hi jñānanidhir viprair ucyase vedapāragaiḥ. ṛṣibhiś ca mahābhāgair yatibhiś ca mahātmabhiḥ.

शेषम् अल्पं दिनानां ते दक्षिणायनभास्करे। आवृत्ते भगवत्य् अर्के गन्तासि परमां गतिम्।

śeṣam alpaṃ dinānāṃ te dakṣiṇāyanabhāskare. āvṛtte bhagavaty arke gantāsi paramāṃ gatim.

त्वयि प्रतिगते श्रेयः कुतः श्रोष्यामहे वयम्। कुरुवंशप्रदीपस् त्वं ज्ञानद्रव्येण दीप्यसे।

tvayi pratigate śreyaḥ kutaḥ śroṣyāmahe vayam. kuruvaṃśapradīpas tvaṃ jñānadravyeṇa dīpyase.

तद् एतच् छ्रोतुम् इच्छामि त्वत्तः कुरुकुलोद्वह। न तृप्यामीह राजेन्द्र शृण्वन्न् अमृतम् ईदृशम्।

tad etac chrotum icchāmi tvattaḥ kurukulodvaha. na tṛpyāmīha rājendra śṛṇvann amṛtam īdṛśam.

भीष्म उवाच। अत्र ते वर्तयिष्ये ऽहम् इतिहासं पुरातनम्। वसिष्ठस्य च संवादं करालजनकस्य च।

bhīṣma uvāca. atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam. vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ karālajanakasya ca.

वसिष्ठं श्रेष्ठम् आसीनम् ऋषीणां भास्करद्युतिम्। पप्रच्छ जनको राजा ज्ञानं नैःश्रेयसं परम्।

vasiṣṭhaṃ śreṣṭham āsīnam ṛṣīṇāṃ bhāskaradyutim. papraccha janako rājā jñānaṃ naiḥśreyasaṃ param.

परम् अध्यात्मकुशलम् अध्यात्मगतिनिश्चयम्। मैत्रावरुणिम् आसीनम् अभिवाद्य कृताञ्जलिः।

param adhyātmakuśalam adhyātmagatiniścayam. maitrāvaruṇim āsīnam abhivādya kṛtāñjaliḥ.

स्वक्षरं प्रश्रितं वाक्यं मधुरं चाप्य् अनुल्बणम्। पप्रच्छर्षिवरं राजा करालजनकः पुरा।

svakṣaraṃ praśritaṃ vākyaṃ madhuraṃ cāpy anulbaṇam. papraccharṣivaraṃ rājā karālajanakaḥ purā.

भगवञ् श्रोतुम् इच्छामि परं ब्रह्म सनातनम्। यस्मान् न पुनरावृत्तिम् आप्नुवन्ति मनीषिणः।

bhagavañ śrotum icchāmi paraṃ brahma sanātanam. yasmān na punarāvṛttim āpnuvanti manīṣiṇaḥ.

यच् च तत् क्षरम् इत्य् उक्तं यत्रेदं क्षरते जगत्। यच् चाक्षरम् इति प्रोक्तं शिवं क्षेम्यम् अनामयम्।

yac ca tat kṣaram ity uktaṃ yatredaṃ kṣarate jagat. yac cākṣaram iti proktaṃ śivaṃ kṣemyam anāmayam.

वसिष्ठ उवाच। श्रूयतां पृथिवीपाल क्षरतीदं यथा जगत्। यन् न क्षरति पूर्वेण यावत् कालेन चाप्य् अथ।

vasiṣṭha uvāca. śrūyatāṃ pṛthivīpāla kṣaratīdaṃ yathā jagat. yan na kṣarati pūrveṇa yāvat kālena cāpy atha.

युगं द्वादशसाहस्रं कल्पं विद्धि चतुर्गुणम्। दशकल्पशतावृत्तं तद् अहर् ब्राह्मम् उच्यते। रात्रिश् चैतावती राजन् यस्यान्ते प्रतिबुध्यते।

yugaṃ dvādaśasāhasraṃ kalpaṃ viddhi caturguṇam. daśakalpaśatāvṛttaṃ tad ahar brāhmam ucyate. rātriś caitāvatī rājan yasyānte pratibudhyate.

सृजत्य् अनन्तकर्माणं महान्तं भूतम् अग्रजम्। मूर्तिमन्तम् अमूर्तात्मा विश्वं शंभुः स्वयंभुवः। अणिमा लघिमा प्राप्तिर् ईशानं ज्योतिर् अव्ययम्।

sṛjaty anantakarmāṇaṃ mahāntaṃ bhūtam agrajam. mūrtimantam amūrtātmā viśvaṃ śaṃbhuḥ svayaṃbhuvaḥ. aṇimā laghimā prāptir īśānaṃ jyotir avyayam.

सर्वतःपाणिपादान्तं सर्वतोक्षिशिरोमुखम्। सर्वतःश्रुतिमल् लोके सर्वम् आवृत्य तिष्ठति।

sarvataḥpāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham. sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati.

हिरण्यगर्भो भगवान् एष बुद्धिर् इति स्मृतः। महान् इति च योगेषु विरिञ्च इति चाप्य् उत।

hiraṇyagarbho bhagavān eṣa buddhir iti smṛtaḥ. mahān iti ca yogeṣu viriñca iti cāpy uta.

सांख्ये च पठ्यते शास्त्रे नामभिर् बहुधात्मकः। विचित्ररूपो विश्वात्मा एकाक्षर इति स्मृतः।

sāṃkhye ca paṭhyate śāstre nāmabhir bahudhātmakaḥ. vicitrarūpo viśvātmā ekākṣara iti smṛtaḥ.

वृतं नैकात्मकं येन कृत्स्नं त्रैलोक्यम् आत्मना। तथैव बहुरूपत्वाद् विश्वरूप इति स्मृतः।

vṛtaṃ naikātmakaṃ yena kṛtsnaṃ trailokyam ātmanā. tathaiva bahurūpatvād viśvarūpa iti smṛtaḥ.

एष वै विक्रियापन्नः सृजत्य् आत्मानम् आत्मना। अहंकारं महातेजाः प्रजापतिम् अहंकृतम्।

eṣa vai vikriyāpannaḥ sṛjaty ātmānam ātmanā. ahaṃkāraṃ mahātejāḥ prajāpatim ahaṃkṛtam.

अव्यक्ताद् व्यक्तम् उत्पन्नं विद्यासर्गं वदन्ति तम्। महान्तं चाप्य् अहंकारम् अविद्यासर्गम् एव च।

avyaktād vyaktam utpannaṃ vidyāsargaṃ vadanti tam. mahāntaṃ cāpy ahaṃkāram avidyāsargam eva ca.

अविधिश् च विधिश् चैव समुत्पन्नौ तथैकतः। विद्याविद्येति विख्याते श्रुतिशास्त्रार्थचिन्तकैः।

avidhiś ca vidhiś caiva samutpannau tathaikataḥ. vidyāvidyeti vikhyāte śrutiśāstrārthacintakaiḥ.

भूतसर्गम् अहंकारात् तृतीयं विद्धि पार्थिव। अहंकारेषु भूतेषु चतुर्थं विद्धि वैकृतम्।

bhūtasargam ahaṃkārāt tṛtīyaṃ viddhi pārthiva. ahaṃkāreṣu bhūteṣu caturthaṃ viddhi vaikṛtam.

वायुर् ज्योतिर् अथाकाशम् आपो ऽथ पृथिवी तथा। शब्दः स्पर्शश् च रूपं च रसो गन्धस् तथैव च।

vāyur jyotir athākāśam āpo 'tha pṛthivī tathā. śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca.

एवं युगपद् उत्पन्नं दशवर्गम् असंशयम्। पञ्चमं विद्धि राजेन्द्र भौतिकं सर्गम् अर्थवत्।

evaṃ yugapad utpannaṃ daśavargam asaṃśayam. pañcamaṃ viddhi rājendra bhautikaṃ sargam arthavat.

श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा घ्राणम् एव च पञ्चमम्। वाक् च हस्तौ च पादौ च पायुर् मेढ्रं तथैव च।

śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇam eva ca pañcamam. vāk ca hastau ca pādau ca pāyur meḍhraṃ tathaiva ca.

बुद्धीन्द्रियाणि चैतानि तथा कर्मेन्द्रियाणि च। संभूतानीह युगपन् मनसा सह पार्थिव।

buddhīndriyāṇi caitāni tathā karmendriyāṇi ca. saṃbhūtānīha yugapan manasā saha pārthiva.

एषा तत्त्वचतुर्विंशा सर्वाकृतिषु वर्तते। यां ज्ञात्वा नाभिशोचन्ति ब्राह्मणास् तत्त्वदर्शिनः।

eṣā tattvacaturviṃśā sarvākṛtiṣu vartate. yāṃ jñātvā nābhiśocanti brāhmaṇās tattvadarśinaḥ.

एतद् देहं समाख्यातं त्रैलोक्ये सर्वदेहिषु। वेदितव्यं नरश्रेष्ठ सदेवनरदानवे।

etad dehaṃ samākhyātaṃ trailokye sarvadehiṣu. veditavyaṃ naraśreṣṭha sadevanaradānave.

सयक्षभूतगन्धर्वे सकिंनरमहोरगे। सचारणपिशाचे वै सदेवर्षिनिशाचरे।

sayakṣabhūtagandharve sakiṃnaramahorage. sacāraṇapiśāce vai sadevarṣiniśācare.

सदंशकीटमशके सपूतिकृमिमूषके। शुनि श्वपाके वैणेये सचण्डाले सपुल्कसे।

sadaṃśakīṭamaśake sapūtikṛmimūṣake. śuni śvapāke vaiṇeye sacaṇḍāle sapulkase.

हस्त्यश्वखरशार्दूले सवृक्षे गवि चैव ह। सहस्त्यश्वे सशार्दूले सऋक्षगवि चैव हि। यच् च मूर्तिमयं किं चित् सर्वत्रैतन् निदर्शनम्।

hastyaśvakharaśārdūle savṛkṣe gavi caiva ha. sahastyaśve saśārdūle saṛkṣagavi caiva hi. yac ca mūrtimayaṃ kiṃ cit sarvatraitan nidarśanam.

जले भुवि तथाकाशे नान्यत्रेति विनिश्चयः। स्थानं देहवताम् अस्ति इत्य् एवम् अनुशुश्रुम।

jale bhuvi tathākāśe nānyatreti viniścayaḥ. sthānaṃ dehavatām asti ity evam anuśuśruma.

कृत्स्नम् एतावतस् तात क्षरते व्यक्तसंज्ञकम्। अहन्य् अहनि भूतात्मा ततः क्षर इति स्मृतः।

kṛtsnam etāvatas tāta kṣarate vyaktasaṃjñakam. ahany ahani bhūtātmā tataḥ kṣara iti smṛtaḥ.

एतद् अक्षरम् इत्य् उक्तं क्षरतीदं यथा जगत्। जगन् मोहात्मकं प्राहुर् अव्यक्तं व्यक्तसंज्ञकम्।

etad akṣaram ity uktaṃ kṣaratīdaṃ yathā jagat. jagan mohātmakaṃ prāhur avyaktaṃ vyaktasaṃjñakam.

महांश् चैवाग्रजो नित्यम् एतत् क्षरनिदर्शनम्। कथितं ते महाराज यस्मान् नावर्तते पुनः।

mahāṃś caivāgrajo nityam etat kṣaranidarśanam. kathitaṃ te mahārāja yasmān nāvartate punaḥ.

पञ्चविंशतिमो विष्णुर् निस्तत्त्वस् तत्त्वसंज्ञकः। तत्त्वसंश्रयणाद् एतत् तत्त्वम् आहुर् मनीषिणः।

pañcaviṃśatimo viṣṇur nistattvas tattvasaṃjñakaḥ. tattvasaṃśrayaṇād etat tattvam āhur manīṣiṇaḥ.

यद् अमूर्त्य् असृजद् व्यक्तं तत् तन् मूर्त्य् अधितिष्ठति। चतुर्विंशतिमो व्यक्तो ह्य् अमूर्तः पञ्चविंशकः।

yad amūrty asṛjad vyaktaṃ tat tan mūrty adhitiṣṭhati. caturviṃśatimo vyakto hy amūrtaḥ pañcaviṃśakaḥ.

स एव हृदि सर्वासु मूर्तिष्व् आतिष्ठते ऽऽत्मवान्। चेतयंश् चेतनो नित्यः सर्वमूर्तिर् अमूर्तिमान्।

sa eva hṛdi sarvāsu mūrtiṣv ātiṣṭhate ''tmavān. cetayaṃś cetano nityaḥ sarvamūrtir amūrtimān.

सर्गप्रलयधर्मिण्या असर्गप्रलयात्मकः। गोचरे वर्तते नित्यं निर्गुणो गुणसंज्ञकः।

sargapralayadharmiṇyā asargapralayātmakaḥ. gocare vartate nityaṃ nirguṇo guṇasaṃjñakaḥ.

एवम् एष महान् आत्मा सर्गप्रलयकोविदः। विकुर्वाणः प्रकृतिमान् अभिमन्यत्य् अबुद्धिमान्।

evam eṣa mahān ātmā sargapralayakovidaḥ. vikurvāṇaḥ prakṛtimān abhimanyaty abuddhimān.

तमःसत्त्वरजोयुक्तस् तासु तास्व् इह योनिषु। लीयते ऽप्रतिबुद्धत्वाद् अबुद्धजनसेवनात्।

tamaḥsattvarajoyuktas tāsu tāsv iha yoniṣu. līyate 'pratibuddhatvād abuddhajanasevanāt.

सहवासो निवासात्मा नान्यो ऽहम् इति मन्यते। यो ऽहं सो ऽहम् इति ह्य् उक्त्वा गुणान् अनु निवर्तते।

sahavāso nivāsātmā nānyo 'ham iti manyate. yo 'haṃ so 'ham iti hy uktvā guṇān anu nivartate.

तमसा तामसान् भावान् विविधान् प्रतिपद्यते। रजसा राजसांश् चैव सात्त्विकान् सत्त्वसंश्रयात्।

tamasā tāmasān bhāvān vividhān pratipadyate. rajasā rājasāṃś caiva sāttvikān sattvasaṃśrayāt.

शुक्ललोहितकृष्णानि रूपाण्य् एतानि त्रीणि तु। सर्वाण्य् एतानि रूपाणि जानीहि प्राकृतानि वै।

śuklalohitakṛṣṇāni rūpāṇy etāni trīṇi tu. sarvāṇy etāni rūpāṇi jānīhi prākṛtāni vai.

तामसा निरयं यान्ति राजसा मानुषांस् तथा। सात्त्विका देवलोकाय गच्छन्ति सुखभागिनः।

tāmasā nirayaṃ yānti rājasā mānuṣāṃs tathā. sāttvikā devalokāya gacchanti sukhabhāginaḥ.

निष्कैवल्येन पापेन तिर्यग्योनिम् अवाप्नुयात्। पुण्यपापेन मानुष्यं पुण्येनैकेन देवताः।

niṣkaivalyena pāpena tiryagyonim avāpnuyāt. puṇyapāpena mānuṣyaṃ puṇyenaikena devatāḥ.

एवम् अव्यक्तविषयं क्षरम् आहुर् मनीषिणः। पञ्चविंशतिमो यो ऽयं ज्ञानाद् एव प्रवर्तते।

evam avyaktaviṣayaṃ kṣaram āhur manīṣiṇaḥ. pañcaviṃśatimo yo 'yaṃ jñānād eva pravartate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...