महाभारत 12.290 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 290→

[mh-12-290] • 110 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। सम्यक् त्वयायं नृपते वर्णितः शिष्टसंमतः। योगमार्गो यथान्यायं शिष्यायेह हितैषिणा।

yudhiṣṭhira uvāca. samyak tvayāyaṃ nṛpate varṇitaḥ śiṣṭasaṃmataḥ. yogamārgo yathānyāyaṃ śiṣyāyeha hitaiṣiṇā.

सांख्ये त्व् इदानीं कार्त्स्न्येन विधिं प्रब्रूहि पृच्छते। त्रिषु लोकेषु यज् ज्ञानं सर्वं तद् विदितं हि ते।

sāṃkhye tv idānīṃ kārtsnyena vidhiṃ prabrūhi pṛcchate. triṣu lokeṣu yaj jñānaṃ sarvaṃ tad viditaṃ hi te.

भीष्म उवाच। शृणु मे त्वम् इदं शुद्धं सांख्यानां विदितात्मनाम्। विहितं यतिभिर् बुद्धैः कपिलादिभिर् ईश्वरैः।

bhīṣma uvāca. śṛṇu me tvam idaṃ śuddhaṃ sāṃkhyānāṃ viditātmanām. vihitaṃ yatibhir buddhaiḥ kapilādibhir īśvaraiḥ.

यस्मिन् न विभ्रमाः के चिद् दृश्यन्ते मनुजर्षभ। गुणाश् च यस्मिन् बहवो दोषहानिश् च केवला।

yasmin na vibhramāḥ ke cid dṛśyante manujarṣabha. guṇāś ca yasmin bahavo doṣahāniś ca kevalā.

ज्ञानेन परिसंख्याय सदोषान् विषयान् नृप। मानुषान् दुर्जयान् कृत्स्नान् पैशाचान् विषयांस् तथा।

jñānena parisaṃkhyāya sadoṣān viṣayān nṛpa. mānuṣān durjayān kṛtsnān paiśācān viṣayāṃs tathā.

राक्षसान् विषयाञ् ज्ञात्वा यक्षाणां विषयांस् तथा। विषयान् औरगाञ् ज्ञात्वा गान्धर्वविषयांस् तथा।

rākṣasān viṣayāñ jñātvā yakṣāṇāṃ viṣayāṃs tathā. viṣayān auragāñ jñātvā gāndharvaviṣayāṃs tathā.

पितॄणां विषयाञ् ज्ञात्वा तिर्यक्षु चरतां नृप। सुपर्णविषयाञ् ज्ञात्वा मरुतां विषयांस् तथा।

pitṝṇāṃ viṣayāñ jñātvā tiryakṣu caratāṃ nṛpa. suparṇaviṣayāñ jñātvā marutāṃ viṣayāṃs tathā.

राजर्षिविषयाञ् ज्ञात्वा ब्रह्मर्षिविषयांस् तथा। आसुरान् विषयाञ् ज्ञात्वा वैश्वदेवांस् तथैव च।

rājarṣiviṣayāñ jñātvā brahmarṣiviṣayāṃs tathā. āsurān viṣayāñ jñātvā vaiśvadevāṃs tathaiva ca.

देवर्षिविषयाञ् ज्ञात्वा योगानाम् अपि चेश्वरान्। विषयांश् च प्रजेशानां ब्रह्मणो विषयांस् तथा।

devarṣiviṣayāñ jñātvā yogānām api ceśvarān. viṣayāṃś ca prajeśānāṃ brahmaṇo viṣayāṃs tathā.

आयुषश् च परं कालं लोके विज्ञाय तत्त्वतः। सुखस्य च परं तत्त्वं विज्ञाय वदतां वर।

āyuṣaś ca paraṃ kālaṃ loke vijñāya tattvataḥ. sukhasya ca paraṃ tattvaṃ vijñāya vadatāṃ vara.

प्राप्ते काले च यद् दुःखं पततां विषयैषिणाम्। तिर्यक् च पततां दुःखं पततां नरके च यत्।

prāpte kāle ca yad duḥkhaṃ patatāṃ viṣayaiṣiṇām. tiryak ca patatāṃ duḥkhaṃ patatāṃ narake ca yat.

स्वर्गस्य च गुणान् कृत्स्नान् दोषान् सर्वांश् च भारत। वेदवादे च ये दोषा गुणा ये चापि वैदिकाः।

svargasya ca guṇān kṛtsnān doṣān sarvāṃś ca bhārata. vedavāde ca ye doṣā guṇā ye cāpi vaidikāḥ.

ज्ञानयोगे च ये दोषा गुणा योगे च ये नृप। सांख्यज्ञाने च ये दोषास् तथैव च गुणा नृप। इतरेषु च ये दोषा गुणास् तेषु च भारत। परिसंख्याय संख्यानं मत्वा सांख्यं गुणाधिकम्।

jñānayoge ca ye doṣā guṇā yoge ca ye nṛpa. sāṃkhyajñāne ca ye doṣās tathaiva ca guṇā nṛpa. itareṣu ca ye doṣā guṇās teṣu ca bhārata. parisaṃkhyāya saṃkhyānaṃ matvā sāṃkhyaṃ guṇādhikam.

सत्त्वं दशगुणं ज्ञात्वा रजो नवगुणं तथा। तमश् चाष्टगुणं ज्ञात्वा बुद्धिं सप्तगुणां तथा।

sattvaṃ daśaguṇaṃ jñātvā rajo navaguṇaṃ tathā. tamaś cāṣṭaguṇaṃ jñātvā buddhiṃ saptaguṇāṃ tathā.

षड्गुणं च नभो ज्ञात्वा मनः पञ्चगुणं तथा। बुद्धिं चतुर्गुणां ज्ञात्वा तमश् च त्रिगुणं महत्।

ṣaḍguṇaṃ ca nabho jñātvā manaḥ pañcaguṇaṃ tathā. buddhiṃ caturguṇāṃ jñātvā tamaś ca triguṇaṃ mahat.

द्विगुणं च रजो ज्ञात्वा सत्त्वम् एकगुणं पुनः। मार्गं विज्ञाय तत्त्वेन प्रलये प्रेक्षणं तथा।

dviguṇaṃ ca rajo jñātvā sattvam ekaguṇaṃ punaḥ. mārgaṃ vijñāya tattvena pralaye prekṣaṇaṃ tathā.

ज्ञानविज्ञानसंपन्नाः कारणैर् भाविताः शुभैः। प्राप्नुवन्ति शुभं मोक्षं सूक्ष्मा इह नभः परम्।

jñānavijñānasaṃpannāḥ kāraṇair bhāvitāḥ śubhaiḥ. prāpnuvanti śubhaṃ mokṣaṃ sūkṣmā iha nabhaḥ param.

रूपेण दृष्टिं संयुक्तां घ्राणं गन्धगुणेन च। शब्दे सक्तं तथा श्रोत्रं जिह्वां रसगुणेषु च।

rūpeṇa dṛṣṭiṃ saṃyuktāṃ ghrāṇaṃ gandhaguṇena ca. śabde saktaṃ tathā śrotraṃ jihvāṃ rasaguṇeṣu ca.

तनुं स्पर्शे तथा सक्तां वायुं नभसि चाश्रितम्। मोहं तमसि संसक्तं लोभम् अर्थेषु संश्रितम्।

tanuṃ sparśe tathā saktāṃ vāyuṃ nabhasi cāśritam. mohaṃ tamasi saṃsaktaṃ lobham artheṣu saṃśritam.

विष्णुं क्रान्ते बले शक्रं कोष्ठे सक्तं तथानलम्। अप्सु देवीं तथा सक्ताम् अपस् तेजसि चाश्रिताः।

viṣṇuṃ krānte bale śakraṃ koṣṭhe saktaṃ tathānalam. apsu devīṃ tathā saktām apas tejasi cāśritāḥ.

तेजो वायौ तु संसक्तं वायुं नभसि चाश्रितम्। नभो महति संयुक्तं महद् बुद्धौ च संश्रितम्।

tejo vāyau tu saṃsaktaṃ vāyuṃ nabhasi cāśritam. nabho mahati saṃyuktaṃ mahad buddhau ca saṃśritam.

बुद्धिं तमसि संसक्तां तमो रजसि चाश्रितम्। रजः सत्त्वे तथा सक्तं सत्त्वं सक्तं तथात्मनि।

buddhiṃ tamasi saṃsaktāṃ tamo rajasi cāśritam. rajaḥ sattve tathā saktaṃ sattvaṃ saktaṃ tathātmani.

सक्तम् आत्मानम् ईशे च देवे नारायणे तथा। देवं मोक्षे च संसक्तं मोक्षं सक्तं तु न क्व चित्।

saktam ātmānam īśe ca deve nārāyaṇe tathā. devaṃ mokṣe ca saṃsaktaṃ mokṣaṃ saktaṃ tu na kva cit.

ज्ञात्वा सत्त्वयुतं देहं वृतं षोडशभिर् गुणैः। स्वभावं चेतनां चैव ज्ञात्वा वै देहम् आश्रिते।

jñātvā sattvayutaṃ dehaṃ vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ. svabhāvaṃ cetanāṃ caiva jñātvā vai deham āśrite.

मध्यस्थम् एकम् आत्मानं पापं यस्मिन् न विद्यते। द्वितीयं कर्म विज्ञाय नृपते विषयैषिणाम्।

madhyastham ekam ātmānaṃ pāpaṃ yasmin na vidyate. dvitīyaṃ karma vijñāya nṛpate viṣayaiṣiṇām.

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थांश् च सर्वान् आत्मनि संश्रितान्। दुर्लभत्वं च मोक्षस्य विज्ञाय श्रुतिपूर्वकम्। प्राणापानौ समानं च व्यानोदानौ च तत्त्वतः।

indriyāṇīndriyārthāṃś ca sarvān ātmani saṃśritān. durlabhatvaṃ ca mokṣasya vijñāya śrutipūrvakam. prāṇāpānau samānaṃ ca vyānodānau ca tattvataḥ.

अवाक् चैवानिलं ज्ञात्वा प्रवहं चानिलं पुनः। सप्त वातांस् तथा शेषान् सप्तधा विधिवत् पुनः।

avāk caivānilaṃ jñātvā pravahaṃ cānilaṃ punaḥ. sapta vātāṃs tathā śeṣān saptadhā vidhivat punaḥ.

प्रजापतीन् ऋषींश् चैव मार्गांश् च सुबहून् वरान्। सप्तर्षींश् च बहूञ् ज्ञात्वा राजर्षींश् च परंतप।

prajāpatīn ṛṣīṃś caiva mārgāṃś ca subahūn varān. saptarṣīṃś ca bahūñ jñātvā rājarṣīṃś ca paraṃtapa.

सुरर्षीन् महतश् चान्यान् महर्षीन् सूर्यसंनिभान्। ऐश्वर्याच् च्याविताञ् ज्ञात्वा कालेन महता नृप।

surarṣīn mahataś cānyān maharṣīn sūryasaṃnibhān. aiśvaryāc cyāvitāñ jñātvā kālena mahatā nṛpa.

महतां भूतसंघानां श्रुत्वा नाशं च पार्थिव। गतिं चाप्य् अशुभां ज्ञात्वा नृपते पापकर्मणाम्।

mahatāṃ bhūtasaṃghānāṃ śrutvā nāśaṃ ca pārthiva. gatiṃ cāpy aśubhāṃ jñātvā nṛpate pāpakarmaṇām.

वैतरण्यां च यद् दुःखं पतितानां यमक्षये। योनीषु च विचित्रासु संसारान् अशुभांस् तथा।

vaitaraṇyāṃ ca yad duḥkhaṃ patitānāṃ yamakṣaye. yonīṣu ca vicitrāsu saṃsārān aśubhāṃs tathā.

जठरे चाशुभे वासं शोणितोदकभाजने। श्लेष्ममूत्रपुरीषे च तीव्रगन्धसमन्विते।

jaṭhare cāśubhe vāsaṃ śoṇitodakabhājane. śleṣmamūtrapurīṣe ca tīvragandhasamanvite.

शुक्रशोणितसंघाते मज्जास्नायुपरिग्रहे। सिराशतसमाकीर्णे नवद्वारे पुरे ऽशुचौ।

śukraśoṇitasaṃghāte majjāsnāyuparigrahe. sirāśatasamākīrṇe navadvāre pure 'śucau.

विज्ञायाहितम् आत्मानं योगांश् च विविधान् नृप। तामसानां च जन्तूनां रमणीयावृतात्मनाम्।

vijñāyāhitam ātmānaṃ yogāṃś ca vividhān nṛpa. tāmasānāṃ ca jantūnāṃ ramaṇīyāvṛtātmanām.

सात्त्विकानां च जन्तूनां कुत्सितं भरतर्षभ। गर्हितं महताम् अर्थे सांख्यानां विदितात्मनाम्।

sāttvikānāṃ ca jantūnāṃ kutsitaṃ bharatarṣabha. garhitaṃ mahatām arthe sāṃkhyānāṃ viditātmanām.

उपप्लवांस् तथा घोराञ् शशिनस् तेजसस् तथा। ताराणां पतनं दृष्ट्वा नक्षत्राणां च पर्ययम्।

upaplavāṃs tathā ghorāñ śaśinas tejasas tathā. tārāṇāṃ patanaṃ dṛṣṭvā nakṣatrāṇāṃ ca paryayam.

द्वंद्वानां विप्रयोगं च विज्ञाय कृपणं नृप। अन्योन्यभक्षणं दृष्ट्वा भूतानाम् अपि चाशुभम्।

dvaṃdvānāṃ viprayogaṃ ca vijñāya kṛpaṇaṃ nṛpa. anyonyabhakṣaṇaṃ dṛṣṭvā bhūtānām api cāśubham.

बाल्ये मोहं च विज्ञाय क्षयं देहस्य चाशुभम्। रागे मोहे च संप्राप्ते क्व चित् सत्त्वं समाश्रितम्।

bālye mohaṃ ca vijñāya kṣayaṃ dehasya cāśubham. rāge mohe ca saṃprāpte kva cit sattvaṃ samāśritam.

सहस्रेषु नरः कश् चिन् मोक्षबुद्धिं समाश्रितः। दुर्लभत्वं च मोक्षस्य विज्ञाय श्रुतिपूर्वकम्।

sahasreṣu naraḥ kaś cin mokṣabuddhiṃ samāśritaḥ. durlabhatvaṃ ca mokṣasya vijñāya śrutipūrvakam.

बहुमानम् अलब्धेषु लब्धे मध्यस्थतां पुनः। विषयाणां च दौरात्म्यं विज्ञाय नृपते पुनः।

bahumānam alabdheṣu labdhe madhyasthatāṃ punaḥ. viṣayāṇāṃ ca daurātmyaṃ vijñāya nṛpate punaḥ.

गतासूनां च कौन्तेय देहान् दृष्ट्वा तथाशुभान्। वासं कुलेषु जन्तूनां दुःखं विज्ञाय भारत।

gatāsūnāṃ ca kaunteya dehān dṛṣṭvā tathāśubhān. vāsaṃ kuleṣu jantūnāṃ duḥkhaṃ vijñāya bhārata.

ब्रह्मघ्नानां गतिं ज्ञात्वा पतितानां सुदारुणाम्। सुरापाने च सक्तानां ब्राह्मणानां दुरात्मनाम्। गुरुदारप्रसक्तानां गतिं विज्ञाय चाशुभाम्।

brahmaghnānāṃ gatiṃ jñātvā patitānāṃ sudāruṇām. surāpāne ca saktānāṃ brāhmaṇānāṃ durātmanām. gurudāraprasaktānāṃ gatiṃ vijñāya cāśubhām.

जननीषु च वर्तन्ते ये न सम्यग् युधिष्ठिर। सदेवकेषु लोकेषु ये न वर्तन्ति मानवाः।

jananīṣu ca vartante ye na samyag yudhiṣṭhira. sadevakeṣu lokeṣu ye na vartanti mānavāḥ.

तेन ज्ञानेन विज्ञाय गतिं चाशुभकर्मणाम्। तिर्यग्योनिगतानां च विज्ञाय गतयः पृथक्।

tena jñānena vijñāya gatiṃ cāśubhakarmaṇām. tiryagyonigatānāṃ ca vijñāya gatayaḥ pṛthak.

वेदवादांस् तथा चित्रान् ऋतूनां पर्ययांस् तथा। क्षयं संवत्सराणां च मासानां प्रक्षयं तथा।

vedavādāṃs tathā citrān ṛtūnāṃ paryayāṃs tathā. kṣayaṃ saṃvatsarāṇāṃ ca māsānāṃ prakṣayaṃ tathā.

पक्षक्षयं तथा दृष्ट्वा दिवसानां च संक्षयम्। क्षयं वृद्धिं च चन्द्रस्य दृष्ट्वा प्रत्यक्षतस् तथा।

pakṣakṣayaṃ tathā dṛṣṭvā divasānāṃ ca saṃkṣayam. kṣayaṃ vṛddhiṃ ca candrasya dṛṣṭvā pratyakṣatas tathā.

वृद्धिं दृष्ट्वा समुद्राणां क्षयं तेषां तथा पुनः। क्षयं धनानां च तथा पुनर् वृद्धिं तथैव च।

vṛddhiṃ dṛṣṭvā samudrāṇāṃ kṣayaṃ teṣāṃ tathā punaḥ. kṣayaṃ dhanānāṃ ca tathā punar vṛddhiṃ tathaiva ca.

संयोगानां क्षयं दृष्ट्वा युगानां च विशेषतः। क्षयं च दृष्ट्वा शैलानां क्षयं च सरितां तथा।

saṃyogānāṃ kṣayaṃ dṛṣṭvā yugānāṃ ca viśeṣataḥ. kṣayaṃ ca dṛṣṭvā śailānāṃ kṣayaṃ ca saritāṃ tathā.

वर्णानां च क्षयं दृष्ट्वा क्षयान्तं च पुनः पुनः। जरामृत्युं तथा जन्म दृष्ट्वा दुःखानि चैव ह।

varṇānāṃ ca kṣayaṃ dṛṣṭvā kṣayāntaṃ ca punaḥ punaḥ. jarāmṛtyuṃ tathā janma dṛṣṭvā duḥkhāni caiva ha.

देहदोषांस् तथा ज्ञात्वा तेषां दुःखं च तत्त्वतः। देहविक्लवतां चैव सम्यग् विज्ञाय भारत।

dehadoṣāṃs tathā jñātvā teṣāṃ duḥkhaṃ ca tattvataḥ. dehaviklavatāṃ caiva samyag vijñāya bhārata.

आत्मदोषांश् च विज्ञाय सर्वान् आत्मनि संश्रितान्। स्वदेहाद् उत्थितान् गन्धांस् तथा विज्ञाय चाशुभान्। मूत्रश्लेष्मपुरीषादीन् स्वेदजांश् च सुकुत्सितान्।

ātmadoṣāṃś ca vijñāya sarvān ātmani saṃśritān. svadehād utthitān gandhāṃs tathā vijñāya cāśubhān. mūtraśleṣmapurīṣādīn svedajāṃś ca sukutsitān.

युधिष्ठिर उवाच। कान् स्वगात्रोद्भवान् दोषान् पश्यस्य् अमितविक्रम। एतन् मे संशयं कृत्स्नं वक्तुम् अर्हसि तत्त्वतः।

yudhiṣṭhira uvāca. kān svagātrodbhavān doṣān paśyasy amitavikrama. etan me saṃśayaṃ kṛtsnaṃ vaktum arhasi tattvataḥ.

भीष्म उवाच। पञ्च दोषान् प्रभो देहे प्रवदन्ति मनीषिणः। मार्गज्ञाः कापिलाः सांख्याः शृणु तान् अरिसूदन।

bhīṣma uvāca. pañca doṣān prabho dehe pravadanti manīṣiṇaḥ. mārgajñāḥ kāpilāḥ sāṃkhyāḥ śṛṇu tān arisūdana.

कामक्रोधौ भयं निद्रा पञ्चमः श्वास उच्यते। एते दोषाः शरीरेषु दृश्यन्ते सर्वदेहिनाम्।

kāmakrodhau bhayaṃ nidrā pañcamaḥ śvāsa ucyate. ete doṣāḥ śarīreṣu dṛśyante sarvadehinām.

छिन्दन्ति क्षमया क्रोधं कामं संकल्पवर्जनात्। सत्त्वसंशीलनान् निद्राम् अप्रमादाद् भयं तथा। छिन्दन्ति पञ्चमं श्वासं लघ्वाहारतया नृप।

chindanti kṣamayā krodhaṃ kāmaṃ saṃkalpavarjanāt. sattvasaṃśīlanān nidrām apramādād bhayaṃ tathā. chindanti pañcamaṃ śvāsaṃ laghvāhāratayā nṛpa.

गुणान् गुणशतैर् ज्ञात्वा दोषान् दोषशतैर् अपि। हेतून् हेतुशतैश् चित्रैश् चित्रान् विज्ञाय तत्त्वतः।

guṇān guṇaśatair jñātvā doṣān doṣaśatair api. hetūn hetuśataiś citraiś citrān vijñāya tattvataḥ.

अपां फेनोपमं लोकं विष्णोर् मायाशतैर् वृतम्। चित्तभित्तिप्रतीकाशं नलसारम् अनर्थकम्।

apāṃ phenopamaṃ lokaṃ viṣṇor māyāśatair vṛtam. cittabhittipratīkāśaṃ nalasāram anarthakam.

तमः श्वभ्रनिभं दृष्ट्वा वर्षबुद्बुदसंनिभम्। नाशप्रायं सुखाद् धीनं नाशोत्तरम् अभावगम्। रजस् तमसि संमग्नं पङ्के द्विपम् इवावशम्।

tamaḥ śvabhranibhaṃ dṛṣṭvā varṣabudbudasaṃnibham. nāśaprāyaṃ sukhād dhīnaṃ nāśottaram abhāvagam. rajas tamasi saṃmagnaṃ paṅke dvipam ivāvaśam.

सांख्या राजन् महाप्राज्ञास् त्यक्त्वा देहं प्रजाकृतम्। ज्ञानज्ञेयेन सांख्येन व्यापिना महता नृप।

sāṃkhyā rājan mahāprājñās tyaktvā dehaṃ prajākṛtam. jñānajñeyena sāṃkhyena vyāpinā mahatā nṛpa.

राजसान् अशुभान् गन्धांस् तामसांश् च तथाविधान्। पुण्यांश् च सात्त्विकान् गन्धान् स्पर्शजान् देहसंश्रितान्। छित्त्वाशु ज्ञानशस्त्रेण तपोदण्डेन भारत।

rājasān aśubhān gandhāṃs tāmasāṃś ca tathāvidhān. puṇyāṃś ca sāttvikān gandhān sparśajān dehasaṃśritān. chittvāśu jñānaśastreṇa tapodaṇḍena bhārata.

ततो दुःखोदकं घोरं चिन्ताशोकमहाह्रदम्। व्याधिमृत्युमहाग्राहं महाभयमहोरगम्।

tato duḥkhodakaṃ ghoraṃ cintāśokamahāhradam. vyādhimṛtyumahāgrāhaṃ mahābhayamahoragam.

तमःकूर्मं रजोमीनं प्रज्ञया संतरन्त्य् उत। स्नेहपङ्कं जरादुर्गं स्पर्शद्वीपम् अरिंदम।

tamaḥkūrmaṃ rajomīnaṃ prajñayā saṃtaranty uta. snehapaṅkaṃ jarādurgaṃ sparśadvīpam ariṃdama.

कर्मागाधं सत्यतीरं स्थितव्रतम् इदं नृप। हिंसाशीघ्रमहावेगं नानारसमहाकरम्।

karmāgādhaṃ satyatīraṃ sthitavratam idaṃ nṛpa. hiṃsāśīghramahāvegaṃ nānārasamahākaram.

नानाप्रीतिमहारत्नं दुःखज्वरसमीरणम्। शोकतृष्णामहावर्तं तीक्ष्णव्याधिमहागजम्।

nānāprītimahāratnaṃ duḥkhajvarasamīraṇam. śokatṛṣṇāmahāvartaṃ tīkṣṇavyādhimahāgajam.

अस्थिसंघातसंघाटं श्लेष्मफेनम् अरिंदम। दानमुक्ताकरं भीमं शोणितह्रदविद्रुमम्।

asthisaṃghātasaṃghāṭaṃ śleṣmaphenam ariṃdama. dānamuktākaraṃ bhīmaṃ śoṇitahradavidrumam.

हसितोत्क्रुष्टनिर्घोषं नानाज्ञानसुदुस्तरम्। रोदनाश्रुमलक्षारं सङ्गत्यागपरायणम्।

hasitotkruṣṭanirghoṣaṃ nānājñānasudustaram. rodanāśrumalakṣāraṃ saṅgatyāgaparāyaṇam.

पुनर् आजन्मलोकौघं पुत्रबान्धवपत्तनम्। अहिंसासत्यमर्यादं प्राणत्यागमहोर्मिणम्।

punar ājanmalokaughaṃ putrabāndhavapattanam. ahiṃsāsatyamaryādaṃ prāṇatyāgamahormiṇam.

वेदान्तगमनद्वीपं सर्वभूतदयोदधिम्। मोक्षदुष्प्रापविषयं वडवामुखसागरम्।

vedāntagamanadvīpaṃ sarvabhūtadayodadhim. mokṣaduṣprāpaviṣayaṃ vaḍavāmukhasāgaram.

तरन्ति मुनयः सिद्धा ज्ञानयोगेन भारत। तीर्त्वा च दुस्तरं जन्म विशन्ति विमलं नभः।

taranti munayaḥ siddhā jñānayogena bhārata. tīrtvā ca dustaraṃ janma viśanti vimalaṃ nabhaḥ.

ततस् तान् सुकृतीन् सांख्यान् सूर्यो वहति रश्मिभिः। पद्मतन्तुवद् आविश्य प्रवहन् विषयान् नृप।

tatas tān sukṛtīn sāṃkhyān sūryo vahati raśmibhiḥ. padmatantuvad āviśya pravahan viṣayān nṛpa.

तत्र तान् प्रवहो वायुः प्रतिगृह्णाति भारत। वीतरागान् यतीन् सिद्धान् वीर्ययुक्तांस् तपोधनान्।

tatra tān pravaho vāyuḥ pratigṛhṇāti bhārata. vītarāgān yatīn siddhān vīryayuktāṃs tapodhanān.

सूक्ष्मः शीतः सुगन्धी च सुखस्पर्शश् च भारत। सप्तानां मरुतां श्रेष्ठो लोकान् गच्छति यः शुभान्। स तान् वहति कौन्तेय नभसः परमां गतिम्।

sūkṣmaḥ śītaḥ sugandhī ca sukhasparśaś ca bhārata. saptānāṃ marutāṃ śreṣṭho lokān gacchati yaḥ śubhān. sa tān vahati kaunteya nabhasaḥ paramāṃ gatim.

नभो वहति लोकेश रजसः परमां गतिम्। तमो वहति राजेन्द्र रजसः परमां गतिम्। रजो वहति राजेन्द्र सत्त्वस्य परमां गतिम्।

nabho vahati lokeśa rajasaḥ paramāṃ gatim. tamo vahati rājendra rajasaḥ paramāṃ gatim. rajo vahati rājendra sattvasya paramāṃ gatim.

सत्त्वं वहति शुद्धात्मन् परं नारायणं प्रभुम्। प्रभुर् वहति शुद्धात्मा परमात्मानम् आत्मना।

sattvaṃ vahati śuddhātman paraṃ nārāyaṇaṃ prabhum. prabhur vahati śuddhātmā paramātmānam ātmanā.

परमात्मानम् आसाद्य तद्भूतायतनामलाः। अमृतत्वाय कल्पन्ते न निवर्तन्ति चाभिभो। परमा सा गतिः पार्थ निर्द्वंद्वानां महात्मनाम्। सत्यार्जवरतानां वै सर्वभूतदयावताम्।

paramātmānam āsādya tadbhūtāyatanāmalāḥ. amṛtatvāya kalpante na nivartanti cābhibho. paramā sā gatiḥ pārtha nirdvaṃdvānāṃ mahātmanām. satyārjavaratānāṃ vai sarvabhūtadayāvatām.

युधिष्ठिर उवाच। स्थानम् उत्तमम् आसाद्य भगवन्तं स्थिरव्रताः। आजन्ममरणं वा ते स्मरन्त्य् उत न वानघ।

yudhiṣṭhira uvāca. sthānam uttamam āsādya bhagavantaṃ sthiravratāḥ. ājanmamaraṇaṃ vā te smaranty uta na vānagha.

यद् अत्र तथ्यं तन् मे त्वं यथावद् वक्तुम् अर्हसि। त्वद् ऋते मानवं नान्यं प्रष्टुम् अर्हामि कौरव।

yad atra tathyaṃ tan me tvaṃ yathāvad vaktum arhasi. tvad ṛte mānavaṃ nānyaṃ praṣṭum arhāmi kaurava.

मोक्षदोषो महान् एष प्राप्य सिद्धिं गतान् ऋषीन्। यदि तत्रैव विज्ञाने वर्तन्ते यतयः परे।

mokṣadoṣo mahān eṣa prāpya siddhiṃ gatān ṛṣīn. yadi tatraiva vijñāne vartante yatayaḥ pare.

प्रवृत्तिलक्षणं धर्मं पश्यामि परमं नृप। मग्नस्य हि परे ज्ञाने किं नु दुःखतरं भवेत्।

pravṛttilakṣaṇaṃ dharmaṃ paśyāmi paramaṃ nṛpa. magnasya hi pare jñāne kiṃ nu duḥkhataraṃ bhavet.

भीष्म उवाच। यथान्यायं त्वया तात प्रश्नः पृष्टः सुसंकटः। बुद्धानाम् अपि संमोहः प्रश्ने ऽस्मिन् भरतर्षभ। अत्रापि तत्त्वं परमं शृणु सम्यङ् मयेरितम्।

bhīṣma uvāca. yathānyāyaṃ tvayā tāta praśnaḥ pṛṣṭaḥ susaṃkaṭaḥ. buddhānām api saṃmohaḥ praśne 'smin bharatarṣabha. atrāpi tattvaṃ paramaṃ śṛṇu samyaṅ mayeritam.

बुद्धिश् च परमा यत्र कापिलानां महात्मनाम्। इन्द्रियाण्य् अपि बुध्यन्ते स्वदेहं देहिनो नृप। कारणान्य् आत्मनस् तानि सूक्ष्मः पश्यति तैस् तु सः।

buddhiś ca paramā yatra kāpilānāṃ mahātmanām. indriyāṇy api budhyante svadehaṃ dehino nṛpa. kāraṇāny ātmanas tāni sūkṣmaḥ paśyati tais tu saḥ.

आत्मना विप्रहीणानि काष्ठकुड्यसमानि तु। विनश्यन्ति न संदेहः फेना इव महार्णवे।

ātmanā viprahīṇāni kāṣṭhakuḍyasamāni tu. vinaśyanti na saṃdehaḥ phenā iva mahārṇave.

इन्द्रियैः सह सुप्तस्य देहिनः शत्रुतापन। सूक्ष्मश् चरति सर्वत्र नभसीव समीरणः।

indriyaiḥ saha suptasya dehinaḥ śatrutāpana. sūkṣmaś carati sarvatra nabhasīva samīraṇaḥ.

स पश्यति यथान्यायं स्पर्शान् स्पृशति चाभिभो। बुध्यमानो यथापूर्वम् अखिलेनेह भारत।

sa paśyati yathānyāyaṃ sparśān spṛśati cābhibho. budhyamāno yathāpūrvam akhileneha bhārata.

इन्द्रियाणीह सर्वाणि स्वे स्वे स्थाने यथाविधि। अनीशत्वात् प्रलीयन्ते सर्पा हतविषा इव।

indriyāṇīha sarvāṇi sve sve sthāne yathāvidhi. anīśatvāt pralīyante sarpā hataviṣā iva.

इन्द्रियाणां तु सर्वेषां स्वस्थानेष्व् एव सर्वशः। आक्रम्य गतयः सूक्ष्माश् चरत्य् आत्मा न संशयः।

indriyāṇāṃ tu sarveṣāṃ svasthāneṣv eva sarvaśaḥ. ākramya gatayaḥ sūkṣmāś caraty ātmā na saṃśayaḥ.

सत्त्वस्य च गुणान् कृत्स्नान् रजसश् च गुणान् पुनः। गुणांश् च तमसः सर्वान् गुणान् बुद्धेश् च भारत।

sattvasya ca guṇān kṛtsnān rajasaś ca guṇān punaḥ. guṇāṃś ca tamasaḥ sarvān guṇān buddheś ca bhārata.

गुणांश् च मनसस् तद्वन् नभसश् च गुणांस् तथा। गुणान् वायोश् च धर्मात्मंस् तेजसश् च गुणान् पुनः।

guṇāṃś ca manasas tadvan nabhasaś ca guṇāṃs tathā. guṇān vāyoś ca dharmātmaṃs tejasaś ca guṇān punaḥ.

अपां गुणांस् तथा पार्थ पार्थिवांश् च गुणान् अपि। सर्वात्मना गुणैर् व्याप्य क्षेत्रज्ञः स युधिष्ठिर।

apāṃ guṇāṃs tathā pārtha pārthivāṃś ca guṇān api. sarvātmanā guṇair vyāpya kṣetrajñaḥ sa yudhiṣṭhira.

आत्मा च याति क्षेत्रज्ञं कर्मणी च शुभाशुभे। शिष्या इव महात्मानम् इन्द्रियाणि च तं विभो।

ātmā ca yāti kṣetrajñaṃ karmaṇī ca śubhāśubhe. śiṣyā iva mahātmānam indriyāṇi ca taṃ vibho.

प्रकृतिं चाप्य् अतिक्रम्य गच्छत्य् आत्मानम् अव्ययम्। परं नारायणात्मानं निर्द्वंद्वं प्रकृतेः परम्।

prakṛtiṃ cāpy atikramya gacchaty ātmānam avyayam. paraṃ nārāyaṇātmānaṃ nirdvaṃdvaṃ prakṛteḥ param.

विमुक्तः पुण्यपापेभ्यः प्रविष्टस् तम् अनामयम्। परमात्मानम् अगुणं न निवर्तति भारत।

vimuktaḥ puṇyapāpebhyaḥ praviṣṭas tam anāmayam. paramātmānam aguṇaṃ na nivartati bhārata.

शिष्टं त्व् अत्र मनस् तात इन्द्रियाणि च भारत। आगच्छन्ति यथाकालं गुरोः संदेशकारिणः।

śiṣṭaṃ tv atra manas tāta indriyāṇi ca bhārata. āgacchanti yathākālaṃ guroḥ saṃdeśakāriṇaḥ.

शक्यं चाल्पेन कालेन शान्तिं प्राप्तुं गुणार्थिना। एवं युक्तेन कौन्तेय युक्तज्ञानेन मोक्षिणा।

śakyaṃ cālpena kālena śāntiṃ prāptuṃ guṇārthinā. evaṃ yuktena kaunteya yuktajñānena mokṣiṇā.

सांख्या राजन् महाप्राज्ञा गच्छन्ति परमां गतिम्। ज्ञानेनानेन कौन्तेय तुल्यं ज्ञानं न विद्यते।

sāṃkhyā rājan mahāprājñā gacchanti paramāṃ gatim. jñānenānena kaunteya tulyaṃ jñānaṃ na vidyate.

अत्र ते संशयो मा भूज् ज्ञानं सांख्यं परं मतम्। अक्षरं ध्रुवम् अव्यक्तं पूर्वं ब्रह्म सनातनम्।

atra te saṃśayo mā bhūj jñānaṃ sāṃkhyaṃ paraṃ matam. akṣaraṃ dhruvam avyaktaṃ pūrvaṃ brahma sanātanam.

अनादिमध्यनिधनं निर्द्वंद्वं कर्तृ शाश्वतम्। कूटस्थं चैव नित्यं च यद् वदन्ति शमात्मकाः।

anādimadhyanidhanaṃ nirdvaṃdvaṃ kartṛ śāśvatam. kūṭasthaṃ caiva nityaṃ ca yad vadanti śamātmakāḥ.

यतः सर्वाः प्रवर्तन्ते सर्गप्रलयविक्रियाः। यच् च शंसन्ति शास्त्रेषु वदन्ति परमर्षयः।

yataḥ sarvāḥ pravartante sargapralayavikriyāḥ. yac ca śaṃsanti śāstreṣu vadanti paramarṣayaḥ.

सर्वे विप्राश् च देवाश् च तथागमविदो जनाः। ब्रह्मण्यं परमं देवम् अनन्तं परतो ऽच्युतम्।

sarve viprāś ca devāś ca tathāgamavido janāḥ. brahmaṇyaṃ paramaṃ devam anantaṃ parato 'cyutam.

प्रार्थयन्तश् च तं विप्रा वदन्ति गुणबुद्धयः। सम्यग् युक्तास् तथा योगाः सांख्याश् चामितदर्शनाः।

prārthayantaś ca taṃ viprā vadanti guṇabuddhayaḥ. samyag yuktās tathā yogāḥ sāṃkhyāś cāmitadarśanāḥ.

अमूर्तेस् तस्य कौन्तेय सांख्यं मूर्तिर् इति श्रुतिः। अभिज्ञानानि तस्याहुर् मतं हि भरतर्षभ।

amūrtes tasya kaunteya sāṃkhyaṃ mūrtir iti śrutiḥ. abhijñānāni tasyāhur mataṃ hi bharatarṣabha.

द्विविधानीह भूतानि पृथिव्यां पृथिवीपते। जङ्गमागमसंज्ञानि जङ्गमं तु विशिष्यते।

dvividhānīha bhūtāni pṛthivyāṃ pṛthivīpate. jaṅgamāgamasaṃjñāni jaṅgamaṃ tu viśiṣyate.

ज्ञानं महद् यद् धि महत्सु राजन्; वेदेषु सांख्येषु तथैव योगे। यच् चापि दृष्टं विविधं पुराणं; सांख्यागतं तन् निखिलं नरेन्द्र।

jñānaṃ mahad yad dhi mahatsu rājan; vedeṣu sāṃkhyeṣu tathaiva yoge. yac cāpi dṛṣṭaṃ vividhaṃ purāṇaṃ; sāṃkhyāgataṃ tan nikhilaṃ narendra.

यच् चेतिहासेषु महत्सु दृष्टं; यच् चार्थशास्त्रे नृप शिष्टजुष्टे। ज्ञानं च लोके यद् इहास्ति किं चित्; सांख्यागतं तच् च महन् महात्मन्।

yac cetihāseṣu mahatsu dṛṣṭaṃ; yac cārthaśāstre nṛpa śiṣṭajuṣṭe. jñānaṃ ca loke yad ihāsti kiṃ cit; sāṃkhyāgataṃ tac ca mahan mahātman.

शमश् च दृष्टः परमं बलं च; ज्ञानं च सूक्ष्मं च यथावद् उक्तम्। तपांसि सूक्ष्माणि सुखानि चैव; सांख्ये यथावद् विहितानि राजन्।

śamaś ca dṛṣṭaḥ paramaṃ balaṃ ca; jñānaṃ ca sūkṣmaṃ ca yathāvad uktam. tapāṃsi sūkṣmāṇi sukhāni caiva; sāṃkhye yathāvad vihitāni rājan.

विपर्यये तस्य हि पार्थ देवान्; गच्छन्ति सांख्याः सततं सुखेन। तांश् चानुसंचार्य ततः कृतार्थाः; पतन्ति विप्रेषु यतेषु भूयः।

viparyaye tasya hi pārtha devān; gacchanti sāṃkhyāḥ satataṃ sukhena. tāṃś cānusaṃcārya tataḥ kṛtārthāḥ; patanti vipreṣu yateṣu bhūyaḥ.

हित्वा च देहं प्रविशन्ति मोक्षं; दिवौकसो द्याम् इव पार्थ सांख्याः। ततो ऽधिकं ते ऽभिरता महार्हे; सांख्ये द्विजाः पार्थिव शिष्टजुष्टे।

hitvā ca dehaṃ praviśanti mokṣaṃ; divaukaso dyām iva pārtha sāṃkhyāḥ. tato 'dhikaṃ te 'bhiratā mahārhe; sāṃkhye dvijāḥ pārthiva śiṣṭajuṣṭe.

तेषां न तिर्यग् गमनं हि दृष्टं; नावाग् गतिः पापकृतां निवासः। न चाबुधानाम् अपि ते द्विजातयो; ये ज्ञानम् एतन् नृपते ऽनुरक्ताः।

teṣāṃ na tiryag gamanaṃ hi dṛṣṭaṃ; nāvāg gatiḥ pāpakṛtāṃ nivāsaḥ. na cābudhānām api te dvijātayo; ye jñānam etan nṛpate 'nuraktāḥ.

सांक्यं विशालं परमं पुराणं; महार्णवं विमलम् उदारकान्तम्। कृत्स्नं च सांख्यं नृपते महात्मा; नारायणो धारयते ऽप्रमेयम्।

sāṃkyaṃ viśālaṃ paramaṃ purāṇaṃ; mahārṇavaṃ vimalam udārakāntam. kṛtsnaṃ ca sāṃkhyaṃ nṛpate mahātmā; nārāyaṇo dhārayate 'prameyam.

एतन् मयोक्तं नरदेव तत्त्वं; नारायणो विश्वम् इदं पुराणम्। स सर्गकाले च करोति सर्गं; संहारकाले च तद् अत्ति भूयः। संहृत्य सर्वं निजदेहसंस्थं। कृत्वाप्सु शेते जगदन्तरात्मा।

etan mayoktaṃ naradeva tattvaṃ; nārāyaṇo viśvam idaṃ purāṇam. sa sargakāle ca karoti sargaṃ; saṃhārakāle ca tad atti bhūyaḥ. saṃhṛtya sarvaṃ nijadehasaṃsthaṃ. kṛtvāpsu śete jagadantarātmā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...